T.C. EGE ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ Türk Đslâm Sanatı Anabilim Dalı KAZAKĐSTAN DAKĐ ĐSLÂMĐ DÖNEM ESERLERĐ DOKTORA TEZĐ I. Cilt Rüçhan BUBUR DANIŞMANI: Prof. Dr. Đnci KUYULU ERSOY ĐZMĐR-2007 1
2
3
ĐÇĐNDEKĐLER ÖNSÖZ I- GĐRĐŞ... 1 II- KAZKĐSTAN IN COĞRAFĐ KONUMU VE AÇIKLAMALI KRONOLOJĐSĐ... 7 III- JAMBUL BÖLGESĐNDEKĐ MĐMARĐ ESERLER 1) Jambul / Ayşe Bibi, Babacı Hatun Türbesi... 21 2) Jambul / Ayşe Bibi, Ayşe Bibi Türbesi... 25 3) Jambul, Davut Bey Türbesi... 34 IV- GÜNEY KAZAKĐSTAN BÖLGESĐNDEKĐ MĐMARĐ ESERLER A) Algabas Bölgesi 1) Algabas / Çayan, Appak Đşan Külliyesi... 36 a) Cami... 38 b) Dershane... 44 c) Medrese... 49 2) Algabas / Çayan, Türbe... 52 B) Arıs Bölgesi 1) Arıs / Akkoylı, Đşan Bazar Camii... 55 2) Arıs / Karabastau, Madelihoca Yusufhocaoğlu Türbesi... 61 C) Çardara Bölgesi 1) Çardar / Komsomol, Uzun Ata Mezarı... 64 D) Kentau Bölgesi 1) Kentau / Đkan, Yunus Ata Türbesi... 68 2) Kentau / Atabay, Đşkent Camii... 73 3) Kentau / Atabay, Şamet Đşan Türbe Camii... 78 4) Kentau / Atabay, Şamet Đşan Medresesi... 85 5) Kentau / Çobanak, Đmam Markozi Türbesi... 87 6) Kentau / Çobanak, Minare... 91 E) Kızılkum Bölgesi 1) Kızılkum / Kogam, Arıstan Bab Türbe Camii... 93 2) Kızılkum / Baltaköl, Đkram Camii... 98 F) Lenin Bölgesi 1) Lenin / Turbat, Đsmail Ata Külliyesi... 103 a) Cami... 105 b) Đsmail Ata Mezarı... 109 c) Çilehane... 113 d) Ara Mekân... 117 e) Koşkar Ata Mezarı... 119 f) Cebrail Mezarı... 122 g) Kapı... 125 4
2) Lenin / Turbat, Đshak Ata Mezarlığı... 128 a) Đshak Ata Mezarı... 130 b) Đsimsiz Mezar (Mazar Bezımyannıy)... 134 G) Sarıağaç Bölgesi 1) Sarıağaç, Joramola Türbesi... 137 H) Sayram Bölgesi 1) Sayram, Hızır Peygamber Minaresi... 140 2) Sayram, Đbrahim Ata Türbesi... 143 3) Sayram, Abdel Aziz Bab Türbesi... 146 4) Sayram, Hacı Talig Türbesi... 151 4) Sayram, Gazi Bayza Türbesi... 155 5) Sayram / Karabulak, Bekçi Ata Türbesi... 159 6) Sayram, Karaşaş Ana Türbesi... 163 7)Sayram, Mirali Bab Türbesi... 166 I) Suzak Bölgesi 1) Suzak, Kulak Ata Türbesi... 169 2) Suzak, Azir Baba Türbesi... 172 3) Suzak, Karabura Türbesi... 175 4) Suzak, Kazancı Türbesi... 178 5) Suzak / Tastı, Đki Odalı (Dvuhkamarnıy) Türbe... 181 6) Suzak / Kızılbayrak, Ayu ve Kaydara Türbeleri... 184 7) Suzak, Aje Ata Türbesi... 187 8) Suzak / Kumkent, Baba Tukti Şaştı Aziz... 190 9)Suzak / Babaata, Baba Ata Külliyesi a) Baba Ata Türbe Camii... 193 b) Baba Ata Medresesi... 200 c) Yapı Kalıntısı... 203 J) Türkistan Bölgesi 1) Türkistan, El Hoca Ata Türbe Camii... 205 2) Türkistan, Cuma Camii... 210 3) Türkistan, Sekizgen (Vosmigrannıy) Türbe... 214 4) Türkistan, Hoca Ahmed Yesevi Hankahı... 217 5) Türkistan, Çilehane... 230 6) Türkistan, Rabi i Sultan Begim Türbesi... 233 7) Türkistan, Şark Hamamı... 236 8) Türkistan, Đsimsiz Mezar (Mazar Bezımyannıy)... 243 9) Türkistan, Esim Han Türbesi... 245 10) Türkistan, Bala Bi Türbesi... 247 V- DEĞERLENDĐRME SONUÇ... 249 VI- BĐBLĐYOGRAFYA... 274 5
ÖNSÖZ Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliğinin dağılmasıyla bağımsızlığını ilan eden Orta Asya daki Türk Cumhuriyetleri nin, Türkiye ve diğer dünya ülkeleriyle yoğun bir şekilde sosyal, ekonomik ve kültürel ilişkilere girdiği görülmektedir. Özellikle, 1992 yılından itibaren bu ülkelere giden Türk ve batılı bilim adamlarının sayısı ile bu bölgede yapılan kazı, araştırma projeleri ve tez çalışmalarındaki artış dikkat çekicidir. Ancak bu çalışmalar arasında, Kazakistan ın yeterince ele alınmadığı ve mimari eserlerinin incelenmemiş olduğu gözlenmiştir. Kazakistan daki Đslami Dönem Eserleri başlıklı çalışmamızın amacı, Kazakistan daki Đslami dönem eserlerini mimari ve süsleme özellikleri ile tanıtarak Türk mimarisinin Orta Asya daki gelişiminin ortaya konulmasına katkı sağlamaktır. Bu çalışmada beni Orta Asya Mimarisini araştırmaya özendiren ve çalışmamı her aşamasında büyük bir özveri ve titizlikle yönetip, olumlu eleştiri ve katkılarıyla yönlendiren hocam Prof. Dr. Sayın Đnci KUYULU ERSOY a şükranlarımı sunarım. Ayrıca bana bu konuda çalışma olanağı vererek Kazakistan la irtibatımı sağlayan hocam Prof. Dr. Sayın Fikret TÜRKMEN e teşekkürü bir borç bilirim. Çalışmamın başından itibaren ilgi ve yardımlarını esirgemeyen ve rölöveleri titizlikle inceleyerek eksiklerin giderilmesini sağlayan hocam Prof. Dr. Sayın Bozkurt ERSOY a; çalışmalarım sırasında bilgi ve deneyimlerinden yararlandığım hocam Prof. Dr. Sayın Nuran ŞAHĐN e teşekkür ederim. Kazakistan ın Türkistan şehrindeki Hoca Ahmed Yesevi Uluslararası Türk Kazak Üniversitesi nde görev almış olmam, çalışmamın alan araştırmasına en önemli katkıyı sağlamıştır. Eski Kültür Bakanı ve Üniversitenin Mütevelli Heyet Başkanı Sayın Namık Kemal ZEYBEK e, bu üniversitede görev almamı sağladığı için teşekkür borçluyum. Kazakistan daki çalışmalarım sırasında ilgi ve yardımlarını esirgemeyen Ahmet ŞĐMŞEK, Mustafa POLAT ve Botagöz POLAT ile yayınlara ulaşmamdaki yardımlarından dolayı Üniversitenin Kütüphane ve Dökümantasyon Daire Başkanı arkadaşım Sevda TALU ya; Türkiye deki çalışmalarımda Rusça kaynakları titizlikle Türkçeye çeviren Yard. Doç. Dr. Muvaffak DURANLI ya; fotoğrafların bilgisayardaki 6
taramalarını yapan yeğenim Senem BARAN a, rölövelerin bilgisayar ortamındaki çizimlerini özenle yapan Aygül UÇAR a ve çalışmalarım sırasındaki ilgi ve manevi desteğinden ötürü arkadaşım Yard. Doç. Dr. Rabia UÇKUN a teşekkür ederim. En önemlisi, çalışmam boyunca gösterdikleri sabır ve anlayıştan dolayı sevgili annem ve babama minnettarım. Đzmir 2007 Rüçhan BUBUR 7
I GĐRĐŞ Tarih boyunca pek çok kavmin geçiş alanı olduğu görülen Kazakistan; Türklerin Asya da kurdukları ilk şehirlerin bulunduğu bir merkez olmasıyla, Orta Asya daki Türk Cumhuriyetleri arasında ayrı bir öneme sahiptir. Eski canlılıklarını yitiren bu şehirlerin çoğu, bugün hala varlıklarını sürdürmektedir. Ancak bu bölgede kurulmuş olan Türk devletlerinden günümüze ulaşabilmiş az sayıda mimari eser bulunmaktadır. Bunlar içinde Karahanlı döneminde gelişmiş bir şehir olarak karşımıza çıkan Jambul (Taraz) daki birkaç eser sayılabilir. Eserlerin günümüze ulaşamaması; bölge tarihinde görülen savaş ve istilaların yanı sıra, inşa malzemesinin kerpiç ve tuğla olmasıyla da açıklanabilir. Çalışmamızda Kazakistan ı seçme nedenimiz; bugüne kadar Orta Asya daki Türk mimarisini tanıtan çalışmalar içinde Kazakistan daki eserlerin yeterince ele alınmamış olmasıdır. Kazakistan da Đslâmi Dönem Eserleri başlıklı çalışmamız, Türk mimarisinin Orta Asya daki gelişiminin aydınlatılmasında, eksik kalmış olan Kazakistan daki örneklerin de tanıtılmasını sağlayacaktır. Türkiye de Orta Asya Sanatı üzerine, yapılmış ilk çalışmalar Emel ESĐN 1 ve Mustafa CEZAR a 2 aittir. Bu çalışmaların hemen hemen tamamı Rusça kaynakların tercümesine dayalı olarak yapılmıştır. Mustafa CEZAR ın eseri; Orta Asya yapılarının kronolojik gelişimleri içinde mimari ve süsleme özellikleriyle tanıtıldığı önemli bir başvuru kitabı olma özelliğini bugün de korumaktadır. Ancak bu kitap; bilinen örneklerin, ayrıntılara girilmeden kaynaklardan derlenen bilgilerle toplu olarak ele alındığı bir çalışmadır. Son yıllarda yapılmış olan araştırmaların ise, orijinal malzemeye dayalı çalışmalar olduğu görülmektedir 3. 1 E. Esin, Ribat Melik, Erdem, C. 2, S. 5, Ankara, 1986, s. 405 425; Türk Mimarisinin Türkistan daki Đlk Abideleri, Türk Dünyası, C. 2, 1996, s. 1 10; Türk Sanatında Karahanlı Devrinin Mevkii, VI. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1967, s. 100 130; Muyanlık Uygur Buyan Yapısından (Vihara) Hakanlı Muyanlığına (Ribat) ve Selçuklu Han ile Medresesine Gelişme, Malazgirt Armağanı, Ankara, 1972, s. 75 102; Türk Kubbesi (Gök Türklerden Selçuklulara Kadar), Selçuklu Araştırmaları Dergisi, C. III, (Malazgirt Özel Sayısı), Ankara, 1971, s. 159 182. 2 M. Cezar, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, Đstanbul, 1977. 3 O. Arık, Orta Asya Mimarlık Mirasımızdan Đzlenimler, Ankara, 1994; Đ. Kuyulu, Anadolu Selçuklu Kervansarayları ile Orta Asya Kervansaraylarının Karşılaştırılmasına Yönelik Bir Deneme, Sanat Tarihi Dergisi, S. VIII, Đzmir, 1996; G. Ramazanoğlu, Orta Asya da Türk Mimarisi, Ankara, 1998; Y. Sayan, Türkmenistan daki Mimari Eserler (XI-XVI. Yüzyıl), Ankara, 1999; T. Yazar, Nahcivan Türk Mimarisi, 1
Kazakistan da ise, Güney Kazakistan Bölgesi nin tarihi ile ilgili ilk araştırmaların 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bölgedeki Rus araştırmacılarca yapıldığı bilinmektedir. 1895 yılında Taşkent te kurulan Arkeoloji Sevenler Derneği Güney Kazakistan Bölgesi ndeki mimari eserlerle ilgili çalışmaları yayınlamıştır. Kazakistan daki arkeolojik kazılar 1920 li yıllarda yapılmaya başlanmıştır. Güney Kazakistan bölgesindeki araştırmalar ise, 1946 yılında kurulan Kazak Bilimler Akademisi tarafından yürütülmüştür. Kazakistan ın arkeolojik haritası, 1960 yılında yayınlanmıştır. 1969 1971 yılarında, Güney Kazakistan Araştırma Grubu, bölgedeki 14 19. yüzyıl Kazak köylerini ve bu köylerdeki mimari eserlerin tespitini yapmıştır 4. 1976 yılında, Tarih ve Kültür Anıtlarının Korunması ve Kullanımı Kanunu çıkarılmıştır. 1978 yılında, bu kanun, Cumhuriyet kanunu olarak kabul edilir ve Güney Kazakistan bölgesindeki eserlerin tescil çalışmaları başlar. 1979 yılında anıtların korunması Kültür Bakanlığı nın Müzeler Bölümü nün idaresine geçmiştir. 1980 yılında kurulan Kazak Restorasyon Birliği, 1981 de Kazak Restorasyon ve Konservasyon Enstitüsü adını almıştır 5. Güney Kazakistan Araştırma Grubu, 1979 yılında bölgede yaptığı incelemeler sonucunda Kazakistan Sosyalist Cumhuriyet Birliği, Kültür Bakanlığı nın Taşınmazlara Ait Tarih ve Kültür Anıtları Envanteri belgelerini hazırlamıştır. 1994 yılında yayınlanan Svod Pamyatnikov Đstorii i Kulturı Kazahstana (Yujno Kazahstanskaya Oblast) başlıklı çalışma bu belgelerdeki bilgilerle hazırlanmıştır. Bu çalışmada; bölgenin erken dönemdeki arkeolojik merkezleri ile 20. yüzyılın ikinci yarısına kadar inşa edilmiş olan mimari eserlere yer verilmiştir. Arşiv çalışmamız, Türkistan da, Türkistan Müzesi Arşivi; Çimkent te ise, Güney Kazakistan Bölgesi Devlet Arşivi ve Medeniyet Başkarması Arşivi nde yürütülmüştür. Kütüphane ve arşiv çalışmalarımızın sonucunda Kazakistan daki Đslâmi dönemde inşa edilmiş eserleri tespit ettik. Ancak eserlerin geniş bir coğrafi alana yayılmış olmaları, eser sayısının çokluğu, ulaşım ve araştırma olanaklarımızın kısıtlılığı gibi nedenlerle, çalışmamızı iki bölgedeki eserlerle sınırladık. Türkler Ansiklopedisi, C. 8, Ankara, 2001, s. 174 184; R. Bubur, Buhara Camileri (12 18. Yüzyıllar), Türkler Ansiklopedisi, C. 8, Ankara, 2001, s. 866 871. 4 Svod Pamyatnikov Đstorii i Kulturı Kazahstana (Yujno Kazahstanskaya Oblast), Almatı, 1994, s. 10, 11. 5 Svod Pamyatnikov, s. 41. 2
Arşiv çalışmamızda, Kazakistan Sosyalist Cumhuriyet Birliği, Kültür Bakanlığı nın Taşınmazlara Ait Tarih ve Kültür Anıtları Envanter yararlandık. Envanter belgelerinde yapıların rölöve ve kesitleri, fotoğrafları, kısa deskripsyonları ve tarihlendirilmelerine ait bilgiler bulunmaktadır. Ancak bu plan ve kesitlerin bazı hatalar içerdiği ve çizim kurallarına uygun çizilmedikleri; yapılan tarihlendirilmelerin ise, kaynaklara dayandırılmadığı görülmektedir. Yararlandığımız bir diğer kaynak ise, Güney Kazakistan Bölgesindeki eserlerin toplu halde yer aldığı Svod Pamyatnikov Đstorii i Kulturı Kazahstana (Yujno Kazahstanskaya Oblast) başlıklı bir çalışmadır. Güney Kazakistan Araştırma Grubu nun 1979 yılında yapmış olduğu araştırma sonucunda düzenlenmiş olan envanter kayıtlarındaki bilgilerle hazırlanmış olan bu çalışmada; bölgenin erken dönemdeki arkeolojik merkezleri ile 20. yüzyılın ikinci yarısına kadar inşa edilmiş olan mimari eserlere yer verilmiştir. Güney Kazakistan bölgesinde tespit etmiş olduğumuz eserlerin bu yayında olduğu gibi, mimari ve süsleme özellikleriyle tanıtılıp tarihlendirildikleri başka bir çalışma bulunmamaktadır. Yapılardan bazılarına yayınlarda yer verilmişse de, ayrıntılı bir şekilde ele alınmadıkları görülmektedir. Hoca Ahmed Yesevi Hankâhı, Ayşe Bibi ve Babacı Hatun Türbeleri gibi örneklere pek çok yayında yer verilmiştir. Ancak bu çalışmalarda kullanılan kaynakların ve verilen bilgilerin birbirinin tekrarı olduğu görülmektedir. Orta Asya Mimarisi nin tipolojik değerlendirmelerine yönelik çalışmalarda da, Güney Kazakistan Bölgesi ndeki yapılardan Hoca Ahmed Yesevi Hankâhı ve Şark Hamamı ile Jambul bölgesindeki Ayşe Bibi ve Babacı Hatun türbeleri dışındaki eserlere yer verilmediği görülür 6. 6 Bu yayınların bazıları için bkz. B. N. Zasıpkin, Arhitektura Sredney Azii, Moskva, 1948; L. Yu, Mankovskaya, Tipologiçeskie Osnovı Zodçestva Sredney Azii (IX naçalo XX v), Taşkent, 1980; G. A. Pugaçenkova, L. Đ. Rempel, Oçerki Đskusstva Sredney Azii, Moskva, 1982; L. Đ. Rempel, Hudojestvennaya kultura Sredney Azii IX naç. XIII vv. i problema musulmanskogo iskusstva, Hudojestvennaya kultura Sredney Azii IX XIII vekov, Taşkent, 1983, s. 4 14; G. A. Pugaçenkova, Horasanskie Mavzoley, Hudojestvennaya kultura Sredney Azii IX XIII vekov, Taşkent, 1983, s. 14 30; V. L. Voronina, Bani Hamam U Narodov Sovetskogo Soyuza Đ Stran Zarubejnogo Vostoko, Arhitekturnoe Nasledsvo, No: 31, Samobıtnost i vliyaniya v zodçestve narodov SSSR, Moskva, 1983, s. 133 167. 3
Đncelediğimiz yapıların hiçbirinde inşa kitabesinin bulunmaması, yapıların tarihlendirilmesinde karşılaştığımız önemli bir sorundur. Yapıların günümüze ulaşana kadar pek çok onarım geçirmiş olduğu bazı yayınlar ve arşiv kayıtlarından bilinmektedir. Ancak bu onarımlarda bazı yapıların orijinal durumlarını tamamen yitirmiş oldukları görülür. Bugün Jambul daki 11. yüzyıla tarihlendirilen Karahan ve 13. yüzyıla tarihlendirilen Tekturmas Türbeleri böyle bir onarım için örnek gösterilebilir. Yapıların 1905 yılındaki durumunu gösteren fotoğrafla, bugünkü durumları karşılaştırıldığında, plan ve süsleme özelliklerinin değişmiş olduğu görülür. Bu nedenle, yapıların bugünkü görünümlerini, malzeme ve plan özelliklerini esas alarak yapılacak tarihlendirmelerin yanlışlara neden olabileceği göz önüne alınmalıdır. Çalışmamızdaki yapıları tarihlendirirken, arşivden sağladığımız envanter belgelerinde verilmiş olan tarihlendirmeleri aktarmanın yanı sıra yapıları benzerleriyle karşılaştırarak da bir tarihlendirme yapmaya çalıştık. Envanter belgelerinde bazı yapılar 11 18. yüzyıl gibi tarihlendirilmiştir. Kaynak gösterilmeden verilen bu tarihlendirmelerdeki, ilk tarihin yapıya adını veren kişinin yaşadığı dönemi, ikinci tarihin ise, araştırma grubu tarafından verilen tarihi gösterdiğini düşünmekteyiz. Rus bilim adamlarının Orta Asya mimarisiyle ilgili yapmış oldukları çalışmalarda; farklı araştırmacıların yayınlarında aynı esere ait plan ve fotoğrafların aynı olduğu dikkati çekmektedir. Hatta farklı yıllarda yapılan yayınlarda bile aynı plan ve fotoğraflar kullanılmıştır. Bu durum, araştırmacıların yapılara ait belgeleri yerinde yapmış oldukları incelemeler sonucu değil de, devlet arşivlerinden sağladıklarını düşündürmektedir. Bu nedenle, planlarda yapılan hataların sonraki yayınlarda da tekrar edildiği izlenir. Kazakistan bugün toplam 14 coğrafi bölgeye ayrılmıştır (Harita 1). Çalışmamızda Kazakistan ın güneyinde yer alan Jambul ve Güney Kazakistan bölgelerindeki eserler incelenmiştir (Harita 2, 3). Güney Kazakistan Bölgesi, Kazakistan topraklarının % 4,3 ü kadardır. Bölge kuzey güney doğrultuda 600 km. boyunca uzanmaktadır. Bugünkü Güney Kazakistan 4
Bölgesi nin sınırları ilk olarak 1932 yılında belirlenmiştir. 1973 yılında ise, bölge kendi içinde 10 yönetim merkezine ayrılmıştır (Harita 3, 4) 7. Çalışmamızda yer alan toplam 57 adet yapının üçü Jambul Bölgesinde yer almaktadır (Harita 2). Karahanlı dönemine tarihlendirilen bu yapılar aynı zamanda çalışmamızdaki en erken tarihli yapılardır. Güney Kazakistan bölgesinde ise, 11. yüzyıl ile 19. yüzyıl arasında tarihlendirilmiş toplam 54 adet yapı incelenmiştir (Harita 3, 4). Çalışmamızda, yapı adlarının önüne bulundukları merkezin adı ve eğer bir köyde bulunuyorlarsa, merkezle birlikte köyün de adı yazılmıştır. Yapıların tespitinde kullanmış olduğumuz envanter kayıtları ve kaynakların hepsi Rusçadır. Rusça olan yapı ve yer adlarının orijinallerini bozmamak için transkripsiyonlarını verdik. Ancak bazı Kazakça ve Türkçe olan isimler, Rusçada telaffuz edildiği şekilde envanter ve yayınlara geçmiştir. Bu durumdaki yapı isimleri Türkçedeki telaffuzlarına göre isimlendirilmiştir. Örneğin transkripsiyonu Hodji Talig, Djabrail, Madelikoji Jusipkojaulı gibi olan yapılar Hoca Talig, Cebrail, Madelihoca Yusufhocaoğlu olarak isimlendirilmişlerdir. Rusça olan yapı adları ise, Đsimsiz Mezar (Mazar Bezımyannıy), Sekizgen (Vosmigrannıy) Türbe gibi Türkçeye çevrilmiş ve orijinalleri de parantez içinde verilmiştir. Yapı tespitinde karşılaştığımız mezar ve türbe olarak yapılmış isimlendirmeler, herhangi bir farklılığı ifade etmemektedir. Ancak envanter kayıtları ve yayınlara bu şekilde geçmiş oldukları için orijinal durumlarını bozmadan kullandık. Kazakistan daki Đslâmi Dönem Eserleri başlıklı araştırmamız, Kazakistan ın güneyinde yer alan Jambul ve Güney Kazakistan Bölgeleri ndeki Đslâmi dönemde inşa edilmiş eserlerin incelendiği bir katalog çalışmasıdır. II. Bölüm de, Kazakistan ın coğrafi konumu ve Orta Asya tarihi içindeki durumu, açıklamalı bir kronolojiyle özetlenmeye çalışılmıştır. III. ve IV. Bölüm lerde, incelediğimiz bölgeleri kronolojik olarak ele alıp Jambul Bölgesi ve Güney Kazakistan Bölgesi olarak sıraladık. Jambul Bölgesi ndeki toplam üç yapı, kendi içlerinde kronolojik olarak sıralanmıştır. Güney Kazakistan Bölgesi ndeki yapılar, yer aldıkları yönetim merkezleri içinde kronolojik olarak; bölgedeki yönetim merkezleri ise, kendi içinde alfabetik olarak sıralanmıştır. V. Bölümde, yapı türleri kendi içinde plan ve süsleme özelliklerine göre değerlendirilmiştir. VI. Bölümde, kullanmış olduğumuz kaynaklar ile konumuzla 7 Svod Pamyatnikov, s. 9. 5
doğrudan ilgisi bulunan kaynakların bibliyografik künyesi verilmiştir. Yapıların rölöve çizimleri metnin içinde fotoğraflar ise, ayrı bir cilt olarak verilmiştir. 6
II - KAZAKĐSTAN IN COĞRAFĐ KONUMU VE AÇIKLAMALI KRONOLOJĐSĐ Coğrafi Konumu: Kazakistan Orta Asya da 45 0 87 0 doğu boylamı ile 41 0 57 0 kuzey enlemleri arasında yer almaktadır. Yüzölçümü 2. 853. 300 km 2 olan ülke, doğu batı doğrultusunda yaklaşık 2. 500 km. kuzey güney doğrultusunda ise, 1. 700 km. boyunca uzanmaktadır. Doğusunda Çin Halk Cumhuriyeti, güneyinde Kırgızistan ve Özbekistan, batısında Hazar Denizi ve Türkmenistan ın bir bölümü, kuzeyinde Rusya Federasyonu bulunmaktadır 8. Kuzey Kazakistan, Kostanay, Pavlodor, Akmola, Batı Kazakistan, Doğu Kazakistan, Atırau, Aktöbe, Karağandı, Mangıstau, Kızılorda, Jambul, Almatı ve Güney Kazakistan Bölgesi olmak üzere 14 bölgeye ayrılmıştır. Başkenti, 1997 yılına kadar Almatı idi. 1997 den sonra ise, Akmola bölgesinde yer alan, Astana şehri başkent olmuştur 9. Açıklamalı Kronoloji: Bugünkü coğrafi sınırlarıyla Orta Asya da geniş bir alanı kaplayan Kazakistan toprakları, Kazakların ortaya çıkışından önce, pek çok kavim için bir geçit sahası olmuştur. Asya da kurulan ilk Türk devletlerinin de önemli merkezleri bugünkü Kazakistan sınırları içinde yer almıştır. Erken dönemlerden itibaren bir Türk yurdu olduğu görülen Kazakistan ın asıl nüfusunu oluşturan Kazaklar, tarihi bir kavim değildir. Farklı dönemlerde geniş bozkırdan göç edip gelen Türk kavimlerinden buralarda kalanların birleşmesi, daha sonra Sibirya kavimleri ile Moğol ve Kalmukların bir kısmının da katılmasıyla, 15. yüzyılda meydana gelmiş bir Türk kavimidir. Kazakların tarihte yer almaları ise, 8 S. Gömeç, Kazakistan Türk Cumhuriyeti, Türk Dünyası El Kitabı, C. 1, Ankara, 2001 (3. baskı), s. 741. 9 Kazakistan Cumhuriyeti Haritası, Astana, 2000. 7
parçalanan Timur devletinin ardından bölgede hâkim olan Özbek Hanları zamanında olmuştur 10. MÖ. 204 MS. 216 Büyük Hun Đmparatorluğu 11. 474 469 Batı Hun Đmparatorluğu 12. 552 743 Göktürk Đmparatorluğu 13. Bugünkü Güney Kazakistan bölgesinde Sırderya nehrinin kuzeyindeki Cent ve Otrar; Jambul bölgesindeki Taraz 14, Batı Göktürklerin önemli merkezlerinden idi 15. 690 966 Türgeşler Batı Göktürklerin bir kolu olan Türgeşler Taraz, Çu, Đli ve Issıkgöl bölgesinde yaşıyorlardı. Taraz ve Çu bugünkü Kazakistan sınırlarında Jambul Bölgesi nde yer almaktadır. 766 930 Karluklar Göktürklere ait bir boy olan Karluklar 8. yüzyılda bugünkü Jambul Bölgesi nde Taraz ve Çu nehri kıyısında egemen bulunuyorlardı. 10. yüzyıl Oğuzlar 10. yüzyılın ilk yarısında Hazar Denizi ile Sırderya nehrinin ortalarına kadar olan bölgede ve bu bölgenin kuzeyinde yaşadıkları bilinmektedir. 10. yüzyılda Yangıkent (bugünkü Otrar), Cend ve Huvara kentleri Oğuzların Sırderya nehri boyunca kurmuş 10 R. R. Arat, Kazakistan Maddesi, Đslam Ansiklopedisi, C. 6, Đstanbul, 1967, s. 498. 11 A. Çeçen, Türk Devletleri, Ankara, 2003, s. 45 62. 12 Çeçen, s. 63 76. 13 Đ. Kafesoğlu, Türkler Maddesi, Đslam Ansiklopedisi, C. 12 / 2, Eskişehir, 1997, s. 164 179. 14 W. Bartold, Taraz Maddesi, Đslam Ansiklopedisi, C. 11, Eskişehir, 1997, s.709. 15 Sırderya nehri ve Çu havzasında kurulmuş şehirlerle ilgili kapsamlı bilgi için bkz. B. Ögel, Đslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara, 1991; F. Sümer, Eski Türklerde Şehircilik, Ankara, 1994. 8
oldukları kentlerdi. Karatau sıradağı ile Sırderya nehri arasında ise, Sıgnak, Savran, Karnak (bugünkü Atabay), Yesi (bugünkü Türkistan) ile güneyde Sırderya nehrinin kenarında Sütkent ve Çardarı önemli Oğuz kentleri arasındadır. Bu kentlerin çevrelerinde de yerleşim alanları tespit edilmiştir. Bugün bu kentler, Güney Kazakistan ve Kızılorda bölgeleri içinde bulunmaktadır. Oğuzların batıda Hazar Denizi nin doğusunda bir yarımada olan Mankışlak kenti ise, bugün Mangıstau bölgesi içinde kalmaktadır. 840 1212 Karahanlılar 16 Bugünkü Kazakistan ın güneyinde Aral Gölü ile Balkaş Gölü arasında kalan bölge, 9 13. yüzyıllarda Karahanlı devletinin sınırları içinde yer alıyordu. 1040 a kadar bağımsız bir devlet olarak hüküm süren Karahanlılar ın ilk kağanı Bilge Kül Kadr Han dır. Doğu ve batı olarak iki kısma ayrılan ülke, iki kağan idaresinde yönetiliyordu. Bugün Jambul Bölgesi sınırlarında yer alan Taraz, batı kısmın yönetim merkeziydi. 892 894 te Samaniler den Đsmail Bin Ahmet tarafından kuşatılınca, Kadır Han Oğulcak merkezi Kaşgar a taşımıştır. Bugün Güney Kazakistan Bölgesi nde yer alan eski adı Đsficab olan Sayram, Karahanlılar döneminde gelişmiş bir şehir olarak karşımıza çıkmaktadır. 1041 1042 Karahanlı devleti Doğu Kağanlığı ve Batı Kağanlığı olmak üzere ikiye ayrılır. Sayram ve Taraz şehirleri Doğu Kağanlığı nın sınırlarında kalmıştır. Bu 16 O. Pritsak, Kara Hanlılar (840 1212) Maddesi, Đslam Ansiklopedisi, C. 6, Đstanbul, 1967, s. 251 273. 9
şehirler, günümüz Kazakistan sınırlarında güneydeki bölgelerde yer almaktadır. Doğu Kağanlığı 1157 ye kadar Selçuklulara, daha sonra ise, Moğol hâkimiyetine girmiştir. 1210 da Nayman Türk imparatorluğu tarafından ortadan kaldırılmıştır. 1040 1157 Büyük Selçuklular 17 960 yılında Oğuzların Kınık boyundan olan Selçuk Bey, kendisine bağlı olan Oğuz topluluğu ile Sırderya nın sol kenarında bir Oğuz kenti olan Cend şehrine yerleşir. Kendisine bağlı Türklerle birlikte Müslüman olur. Oğuz yabgusuna karşı bağımsızlığını ilan ederek Selçuklu devletinin temellerini atmıştır. Cend şehri, bugünkü Kızılorda şehrinin 115 km. batısında yer almaktadır. 1157 1231 Harezmşahlar 18 Amuderya nehrinin Aral gölüne döküldüğü kesim ile bu nehrin iki tarafını kapsayan alan Harezm bölgesi olarak bilinmektedir. Bu bölgede hüküm sürenlere de Harezmşah denilmekteydi. Bu bölgede Harezmşahlar kurulmadan önce bağımsız topluluklar yaşamıştır. Arapların işgali altında kalan bölge, daha sonra Samanoğlu, Gazneli ve Büyük Selçuklu hâkimiyetine girmiştir. Başlangıçta Büyük Selçuklulara bağlı olan Harezmşahlar 1156 da başa geçen Đlarslan döneminde tamamen bağımsız olmuşlardır. 13. yüzyılda imparatorluk olan Harezmşahlar Çu havzasından Hint sahillerine ve Bağdat a kadar geniş topraklara sahipti. Bugünkü Kazakistan sınırlarının güneyindeki Cend, Otrar, Sığnak, Sauran, Taraz ile batıda Hazar Denizi nde bir yarımada olan Mangışlak; Harezmşahlar ın kuzey sınırlarını oluşturuyordu. 1167 1227 Türk Moğol Đmparatorluğu 19 17 Çeçen, s. 199 218. 18 Çeçen, s. 239 260. 10
Kazakistan toprakları 13. yüzyıl içinde Moğol orduları tarafından istila edilmiştir. Cengiz Han ın Moğolların başına geçerek kurduğu devlet, yönetimde bulunan Uygur Türklerinin etkisiyle zaman içinde Türk kültürünü benimsemiştir. Moğol imparatorluğunun parçalanmasıyla kurulan Altınordu ve Çağatay hanlıkları da Türkleşmiştir. Cengiz Han (1167 1227) kurduğu Türk Moğol Devleti ni ölümümden önce oğulları arasında paylaştırmıştır. 1227 de ölümünden sonra da birer devlet olan bu hanlıklardan Altınorda Hanlığı (1227 1502) bugünkü Kazakistan sınırlarında Aral ve Balkaş göllerinin kuzeyinde kalan bölümde, Çağatay Hanlığı (1227 1369) ise, Aral ve Balkaş göllerinin güney tarafındaki topraklarda hâkimdi. Bugünkü Kazakistan sınırlarında Kızılorda, Güney Kazakistan ve Jambul Bölgeleri Çağatay hanlığının, bu bölgelerin kuzeyinde kalan Kazakistan toprakları da Altınordu hanlığının sınırları içinde bulunuyordu. 1236 1502 Altınordu Devleti 20 Cengiz in oğullarından Batu Han, Altınordu devletinin kurucusudur. Ülke, doğuda Ak Orda ve batıda Gök Orda olarak ikiye ayrılarak yönetilmişti. Batu Han ın kardeşi Berke Han ın (1256 1266) Müslümanlığı benimsemesiyle Altınordu Devleti de Müslüman bir devlet olarak görülmeye başlanmıştır. Altınordu Devleti, Berke Han zamanında bağımsızlığını ilan etmiştir. Özbek Han (1312 1340) zamanında, Altınordu devleti tamamıyla bir Türk 19 O. G. Özgüdenli, Moğollar Maddesi, Đslam Ansiklopedisi (Türkiye Diyanet Vakfı), C. 30, Đstanbul, 2005, s. 225 229. 20 A. N. Kurat, Altınordu Devleti, Türk Dünyası El Kitabı, C. 1, Ankara, 2001 (3. baskı), s. 539 549. 11
devleti haline gelmiş, bölgede Đslâmiyetin yayılması ve güçlenmesi sağlanmıştır. Altınordu Devletinin parçalanmasıyla bölgede Kazan, Kırım, Kasım, Astarhan, Sibir ve Nogay hanlıkları ortaya çıkmıştır. 1370 1507 Timur Devleti 21 Çağatay Hanlığı beylerinden Timur 1369 yılındaki iç karışıklıklardan yararlanarak Çağatay topraklarını idaresi altına almıştır. 1370 de hükümdarlığını ilan etmiştir. 1380 den itibaren fetihlerine başlamıştır. Afganistan, Đran, Azerbaycan, Hindistan ın kuzeyi, Anadolu, Irak ve Suriye nin bir bölümünü alarak sınırlarını genişletmiştir. Timur un kurduğu bu devlet Moğol Đmparatorluğu nun yerini almıştır. 1389 da Altınordu Hanlığına son vermiştir. Böylece bugünkü Kazakistan topraklarının hemen hemen tamamı Timur Devletinin egemenliğine girmiştir. Çin i fethetmek üzere Otrar da ordusunu toplar, ancak 1405 yılında Çin seferinden önce ölür. Timur un ölümünden sonra oğulları ve torunları imparatorluk topraklarında hâkimiyet kurdular. Timur un ölümüyle parçalanan imparatorluk, 16. yüzyılın başında Özbekler tarafından ortadan kaldırılmıştır. Timur Devletinin ortadan kalkmasıyla bugünkü Kazakistan ı içine alan Orta Asya bölgesinde Özbek ve Kazak Hanlıklarının hâkimiyeti başlar. 21 M. Kafalı, Timur Maddesi, Đslam Ansiklopedisi, C. 12 / 1, Eskişehir, 1997, s. 336 346; H. R. Roemer, Timurlular Maddesi, Đslam Ansiklopedisi, C. 12 / 1, Eskişehir, 1997, s. 346 370. 12
1428 1599 Özbek Hanlığı 22 1428 de Altın Orda Hanı Batu nun kardeşi Şeybani soyundan olan Ebu l Hayr Han tarafından kurulmuştur. Özbekler Timur un ölümünden sonra Aral Gölü ile Sırderya nehrinin kuzeyinde dağınık bir halde bulunuyorlardı. 1431 de Harezm i daha sonra Sırderya kenarındaki Sığnak, Arkuk, Suzak, Akkurgan ve Özkent kalelerini ele geçirip Sığnak ı merkez yapmışlardır. 1457 de Kalmuklar ve Oryatların saldırısı nedeniyle Özbeklerden ayrılan Kazak Türkleri ülkenin doğu bölgesine çekilirler. 1468 de Ebu l Hayr ın ölümünden sonra oğlu Muhammed Şibani Han Kazaklara yenilir ve Çağatay hükümdarı Mahmud Han ın yönetimine girer. 1488 de Türkistan şehri Mahmut Han tarafından Şiban Han a yurtluk olarak verilir. Timurluların iç karışıklıklarından yararlanarak 1500 de Maveraünnehir i ele geçirir. Daha sonra 1503 te Taşkent ve Sayram bölgelerini ele geçirir. 1506 da Harezm i 1507 de Belh ve Herat şehirlerini alarak Maveraünnehir, Fergana, Horasan ve Batı Türkistan da hâkim olur. 1510 da Merv de Safevilerle yaptığı savaşta ölür. 1560 da yerine geçen ve 38 yıl hüküm süren II. Abdullah Han zamanında parlak bir dönem yaşanır. II. Abdullah Han ın 1597 de Safevi hükümdarı Şah Abbas a yenilmesiyle Özbek Hanlığı parçalanır. Horasan Safevilere, Taşkent ve çevresi ise Kırgızların eline geçer. Diğer bölgelerde ise, hanlıklar kurulur. 22 M. Saray, Türkler (Dış Türkler) Maddesi, Đslam Ansiklopedisi C. 12 / 2, Eskişehir, 1997, s. 408 445. 13
Kazak Hanlığı 23 15. yüzyılda ortaya çıkan Kazak Hanlığı, 13. yüzyılda kurulmuş olan Ak Orda nın devamıdır. Batu Han, Altınordu devletini doğu ve batı olarak ikiye ayırmıştı. Ak Orda Balkaş Gölü çevresinde yerleşmişti. Emir Timur idaresinde kalan bölge, daha sonra 1456 ya kadar Özbeklerden Ebu l Hayr Han ın hâkimiyetine girer. Ebu l Hayr Han zamanında, Cengiz Han ın büyük oğlu Cuci nin soyundan gelen Barak Han ın oğulları, Kirey ve Canibek yönetimindeki Kazak boyları Özbeklerden ayrılarak Yedisu bölgesine göçmüşlerdir. Ak Orda Hanlığı, bu defa Kazak Hanlığı olarak tekrar tarihte yerini almıştır. 1465 te 200.000 kişi olan bu gruba, diğer Türk boyları ile Moğol soyundan Nayman, Calayır ve Duglatların da katılmasıyla sayıları bir milyonu bulan bir birlik oluşuyor. Bu grubun bir kısmı Canibek in oğlu Kasım Han (1509 1518) idaresinde Balkaş Gölü çevresine; bir kısmı ise, Kirey in oğlu Burunduk Han (1488 1509) idaresinde kuzeydoğuya Ural a göç etmişlerdir. Kasım Han, Kazakları bir araya toplayıp, bölgede hâkim bir güç olmalarını sağlamıştır. 1520 de Kasım Han ın ölümüyle hanlığın otoritesi zayıflamıştır. Kasım Han ın oğlu Ak Nazar Han ın başa geçmesiyle birlik tekrar sağlanıyor ve Nogaylar üzerine seferler düzenleniyor. Bu birlik Ak Nazar Han ın oğlu Şıgay Han zamanında da devam eder. Şıgay Han ın oğlu Tevkel Han zamanında Maveraünnehir bölgesine yapılan seferlerde başarılı olunur. Taşkent in işgali ve Kazak boylarının üç gruba ayrılarak teşkilatlandırılmaları da 23 Arat, 1967, s. 494 505; Saray, s. 408 445. 14
Tevkel Han zamanında olmuştur. Büyük Orda (Ulu Cüz), Orta Orda (Orta Cüz) ve Küçük Orda (Kişi Cüz) üç büyük Kazak boyundan oluşmaktadır. Büyük Orda (Ulu Cüz): Bugünkü Kazakistan ın doğusunda Balkaş Gölü çevresi ve bugün Kırgızistan sınırlarında yer alan Issık Köl ün güney kesimleri ile batıda Çu nehri ve Sırderya nehrine kadar olan bölgeyi kapsamaktadır. Bu bölgede yaşayan Calayır, Duglat ve Abdan boylarından oluşan Büyük Orda (Ulu Cüz) bugünkü Almatı ve Jambul bölgelerini kapsamaktadır. Orta Orda (Orta Cüz): Sarı Su, Sırderya nın orta bölümü, Tobol ve Đşim ırmağı civarını kapsıyordu. Taşkent ve Türkistan şehirlerinden göç eden Argu, Kıpçak ve Uvak Kirey boylarından oluşmaktaydı. Bugünkü Güney Kazakistan bölgesinin kuzey ve güneyini kapsamaktadır. Küçük Orda (Kişi Cüz): Aral Gölü nden batıya doğru Hazar Denizinin kuzey sahilleri ve Ural a kadar olan bölge ile Sırderya Nehrinin alt kesimlerini kapsayan alanda kurulmuştu. Alım Ulı, Bay Ulı, Kereyit ve Alaca gibi boylardan oluşmaktaydı. Bugünkü Kızılorda, Batı Kazakistan, Aktöbe ve Atrau bölgelerini kapsamaktadır. 17. yüzyılda Kazaklar topraklarını yitirmeye başlamışlardı. Tevkel Han, Kazakları yasal kurallara bağlayarak, bir araya gelmelerini ve birlik içinde hareket etmelerini sağlamıştır. Tevkel Han ın ölümünden sonra başa geçen kardeşi Đşim Han döneminde Moğol soyundan gelen Kalmukların saldırısı karşısında yenilgiye uğruyorlar. 1723 te Kalmuklar bugünkü güney Kazakistan bölgesinde yer alan Sayram, Türkistan ve Özbekistan sınırlarındaki Taşkent i ele geçiriyorlar. Kalmuklar, Kazakistan ın güney bölgelerinde Çinlilerin kendilerini yenilgiye 15
uğrattığı 1758 e kadar hâkim olmuşlardır. Bu dönemde Küçük Orda ın başındaki Ebu l Hayr Han 1726 ve 1730 yıllarında Kalmuklara karşı Ruslardan yardım ister. 1731 de Küçük Orda, 1734 te Orta Orda ve 1738 de Büyük Orda Rusların himayesini kabul etmiştir. 1734 1735: Ruslar Orenburg Kalesini inşa ederler. Bu kale, Türkistan bölgesinin ele geçirilmesinde hareket merkezi olmuştur. 1842 1848: Ruslar hanlıkları ortadan kaldırarak Kazak topraklarını Rus Çarlığına katmıştır. 1853: Ak Meçet, bugünkü Kızıl Orda kenti Ruslar ın eline geçmiştir. 1854: Vernıy Kalesi bugünkü Almatı kenti, Kazakları Kırgızlara karşı koruma bahanesiyle Ruslar tarafından kurulmuştur. 22 Haziran 1854: Rus Çarı I. Nikola yayımladığı fermanla, Kazak topraklarının Rus hâkimiyetine alındığını ve Kazakların Rus kanunlarına bağlı kalacaklarını açıklamıştır. 1864: Ruslar Çimkent e girdi. 1869: Kazaklar Ruslar a isyan etti. 1891: Bir milyon kadar Rus göçmeni Kazakistan ın kuzeyine yerleştirilerek çok sayıda Rus köyü kurulmuştur. 1905: Rus Đhtilalinden sonra, Kazaklar Rus Parlamentosuna katılıyorlar. Kazak milliyetçi partisi Alaş Orda kuruldu. 1917: Alaş Orda Partisi bağımsız bir hükümet kurdu. 1919: Alaş Orda Partisi dağıtıldı. Sovyet Rusya, Kazaklar için bir hükümet kurdu. Kazakistan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adı verildi ve Orenburg başkent yapıldı. 16
1925: Başkent Orenburg tan Kazakistan ın güneyindeki Kızılorda ya taşındı. 1929: Başkent Kızılorda dan Kazakistan ın doğusundaki Almatı ya taşındı. 1929: Kazaklar bu tarihe kadar Arap Alfabesini kullandı. 1929 1936: Latin alfabesi kullanıldı. 1936: Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. 1939: Kiril alfabesi kullanılmaya başlandı. 1990: 25 Ekim 1990 da ülke egemenliğini ilan etti. 1991: 16 Aralık 1991 de bağımsızlık ilan edildi ve Kazakistan Cumhuriyeti kuruldu. Cumhuriyetin başkent Almatı dır. 1993: Bağımsız cumhuriyetin para birimi olarak Tenge tedavüle çıkarıldı. 1997: Başkent Almatı dan Akmola bölgesindeki Astana ya taşındı. 17
VI BĐBLĐYOGRAFYA AGAPOV, P., KADIRBAEV, M., Sokrovişa Drevnego Kazahstana (Pamyatniki Materialnoy Kulturı), Alma Ata, 1979. AĐNY, L., Đskusstva Srednei Azii Epohi Aviçenni, Duşanbe, 1980, s. 51. AKIN, G., Asya Merkezi Mekan Geleneği, Ankara, 1990. AKĐŞEV K. A., BAPAKOV K. M., ERZAKOVĐÇ, L. B., Otrar v XIII XV Vekah, Alma Ata, 1987. AKĐŞEV K. A., BAYPAKOV K. M., ERZAKOVĐÇ L. B., Drevniy Otrar (Topogafiya, Stratigrafiya,Perspektivi), Alma Ata, 1972. Along The Great Silk Road, (Po Velikomu Şelkovomu Puti) ARAT, R. R., Hakim Ata Maddesi, Đslam Ansiklopedisi, Eskişehir, 1997, s. 101 103. ARAT, R. R., Kazakistan Maddesi, Đslam Ansiklopedisi, C. 6, Đstanbul, 1967, s. 494 505. ARGINBAEV, H., Ahmed Yasaui Saulet Gımaratı, Almatı, 1988. Arheologiçeskie Pamyatniki Çimkentskoy Oblasti, Çimkent, 1990. Arheologiçeskie Pamyatniki Kazahstana, Alma Ata, 1978. ARIK, O., Orta Asya Mimarlık Mirasımızdan Đzlenimler, Ankara, 1994. Arıstanbab (Arustanbab), Almatı, 1992. ASLANAPA, O., Türk Cumhuriyetleri Mimarlık Abideleri, Ankara, 1996. ASLANAPA, O., Türk Sanatı, Đstanbul, 1984. AZĐMOV, Đ., Fargona Vodiysining Arhitektura Yadgorliklari, Toşkent, 1986. BAĐPAKOV, K., VI IX. Yüzyıllarda Kazakistan daki Şehirler ve Yerleşik Kültür, Türkler Ansiklopedisi, C. 3, Ankara, 2002, s. 161 166. BARTOLD, V. V., (Hakkı Dursun Yıldız), Moğol Đstilasına Kadar Türkistan, Ankara, 1990. 18
BARTOLD, W., Çağatay Maddesi, Đslam Ansiklopedisi, C. 3, Eskişehir, 1997, s. 266 270. BARTOLD, W., Mâverâünnehr Maddesi, Đslam Ansiklopedisi, C. 7, Eskişehir, 1997, s. 408 409. BARTOLD, W., Taraz Maddesi, Đslam Ansiklopedisi, C. 11, Eskişehir, 1997, s. 709. BARTOLD, W., Tarım Maddesi, Đslam Ansiklopedisi, C. 11, Eskişehir, 1997, s. 771, 772. BARTOLD, W., Türkistan Maddesi, Đslam Ansiklopedisi, C. 12 / 2, Eskişehir, 1997, s. 140 142. BAYPAKOV K. M., ERZAKOVĐÇ L. B., Drevnie Groda Kazahstana, Alma Ata, 1971. BAYPAKOV K. M., Po Sredam Drevnih Gorodov Kazahstana ( Otrarskiy Oazis), Alma Ata, 1990. BAYPAKOV, K. M., BAYBOSINOV, K., Ulı Jibek Jolı Jene Taraz,(tarihsiz) BAYPAKOV, K. M., ERZAKOVĐÇ, L. B., Drevnie Goroda Kazakstana, Alma-Ata, 1971. s. 72. BAYPAKOV, K. M., Po sledam drevnih gorodov Kazahstana (Otrarskiy oazis), Alma Ata, 1990, s. 80 92; BAYPAKOV, K. M., SMAGULOV, E. A. Ortağasırlık Sauran, Almatı, 2005. BAYPAKOV, K. M., SMAGULOV, E. A., AHATOV, G. A., Ortağasırlık Jayık Kala Jurtı, Almatı, 2005. BAYPAKOV, K. M., Srednevekovaya Gorodskaya Kultura Yujno Kazahstana i Semireçıya (VI Naçalo XIII. V), Alma Ata, 1986. BAYPAKOV, K., Kazakstannın Ejelgi Kalaları, Almatı, 2005. BELENĐTSKĐY, A. M., BENTOVĐÇ, Đ. B., BOLŞAKOV, O. G., Srednevekovıy Gorod Sredney Azii, Leningrad, 1973. 19
BUBUR, R., Buhara Camileri (12-18. Yüzyıllar) Türkler Ansiklopedisi, C. 8, Ankara, 2001, s. 866 871. BULATOV, M., Mavzoley Samanidov Jemçujina Arhitekturı Sredney Azii, Taşkent, 1976. BULATOVA, B. A., Meçeti Djuma i Bogbonli, Taşkent, 1979. BULATOVA, V. A., MANKOVSKAYA, L. Yu., Pamyatniki Zodçestva Taşkenta XIV XIX vv., Taşkent, 1983. BULATOVA, V. A., Meçeti Djuma i Bogbonli, Taşkent, 1979. CAN, Y., Anadolu Öncesi Türk Kenti, Türkler Ansiklopedisi, C. 3, Ankara, 2002, s. 150 160. CEZAR, M., Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, Đstanbul, 1977. ÇEÇEN, A., Türk Devletleri, Ankara, 2003. DENĐKE B., (ÇEV. OSMAN UYSAL), Batı Türkistan da Ahşap Oymalı Birkaç Abide, Vakıflar Dergisi, S. 20, Ankara 1988, s. 29 38. DUKENBAY D., Koja Ahmet Đassaui Gımaratı, Almatı, 1996. EPSEMETOV, A., TELEEV, D., Ayşa Bibi Türbesi maddesi, Kazakstan, Almatı, 1998, s. 151. ESĐN, E., Muyanlık Uygur Buyan Yapısından (Vihara) Hakanlı Muyanlığına (Ribat) ve Selçuklu Han ile Medresesine Gelişme, Malazgirt Armağanı, Ankara, 1972, s. 75 102. ESĐN, E., Orduğ (Başlangıçtan Selçuklulara Kadar Türk Hakan Şehri), Türkler Ansiklopedisi, C. 3, Ankara, 2002, s. 129 149. ESĐN, E., Ribat Melik, Erdem, C. 2, S. 5, Ankara, 1986, s. 405 425. ESĐN, E., Türk Kubbesi (Gök Türklerden Selçuklulara Kadar), Selçuklu Araştırmaları Dergisi, C. III, (Malazgirt Özel Sayısı), Ankara, 1971, s. 159 182. ESĐN, E., Türk Mimarisinin Türkistan daki Đlk Abideleri, Türk Dünyası, C. 2, 1996, s. 1 10. 20
ESĐN, E., Türk Sanatında Karahanlı Devrinin Mevkii, VI. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1967, s. 100 130. Türk Dünyası El Kitabı, C. 1, Ankara, 2001. HAŞĐMOV M., Religioznie i Duhovnie Pamyatniki Tsentralnoy Azii, Almatı, 2001. HATTASTEĐN, M., DELĐUS, P., Islam Art and Architecture, France, 2000. Hudojestvennaya Kultura Sredney Azii IX XIII Veka, Taşkent, 1983. KAFALI, M., Timur Maddesi, Đslam Ansiklopedisi, C. 12 / 1, Eskişehir, 1997, s. 336 346. KAFESOĞLU, Đ., Türkler Maddesi, Đslam Ansiklopedisi, C. 12 / 2, Eskişehir, 1997, s. 142 280. Kaspiy Kayranı Tarih Tağılımı, (Next To The Edge Of The Precacpian History U Beregov Prikaspiyskoy Đstorii), Almatı, 2000. Kazakistan Cumhuriyeti Haritası, Astana, 2000. Kazakstan, Almatı, 1998. Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Ankara, 2003. KĐSLYAKOV N. A., Oçerki Po Đstorii Semii i Braka u Naradov Sredney Azii i Kazahstana, Leningrad, 1969. KÖPRÜLÜ, M. F., Ahmed Yesevi Maddesi, Đslam Ansiklopedisi, C. 1, Đstanbul, 1965, s. 210 215. KRAMERS, J. H., Otrar Maddesi, Đslam Ansiklopedisi, C. 9, Đstanbul, 1964, s. 547 458. KURAT, A. N., Altınordu Devleti, Türk Dünyası El Kitabı, C. 1, Ankara, 2001 (3. baskı), s. 539 549. KUYULU, Đ., Anadolu Selçuklu Kervansarayları ile Orta Asya Kervansaraylarının Karşılaştırılmasına Yönelik Bir Deneme, Sanat Tarihi Dergisi, S. VIII., Đzmir, 1996, s. 51 79. 21
MANKOVSKAYA, L. YU., Memorialnoe Zodçestvo Sredney Azii, Hudojestvennaya Kultura Sredney Azii IX XIII veka, Taşkent, 1983, s. 30 48. MANKOVSKAYA, L. Yu., Tipologiçeskie Osnovı Zodçestva Sredney Azii (IX naçalo XX v), Taşkent, 1980. MASSON M. E., Koja Ahmet Đasaui Kesenesi (Mavzoley Hodja Ahmeda Yasevi), Çimkent, 2000. MASSON, M. E., Samarkandskiy Mavzoley, Đzvestnıy Pod Nazvaniem Đşrathana, Taşkent, 1958. Materiali i Đssledovaniya Po Etnografii Kazahskogo Naroda, Alma Ata, 1963. MEYENDORF E. K., Puteşestvie Đz Orenburga Buharu, Moskva, 1975. MUHAMMED ALĐ FRUGÎ ABBAS ĐKBAL, Külliyat i Sadî, Đntişarat ı Frugî, Tahran, 1370 (1981), s. 2. NEMTSEVA, N. B., Arhitekturnıy Kompleks Na Okraine Buharı, Grado-Stroitelstvo i Arhitektura, Taşkent, 1989, s. 104 114. NURMUHAMMEDOĞLU, Naim-Bek; (Bice-Hayati)., Hoca Ahmed Yesevi Türbesi, Ankara, 1993. NURMUHAMMEDOV, Nagim Bek., Đskusstvo Kazahstana, Moskva, 1970. NURMUHAMMEDOV, Nagim Bek., Ahmed Yasaui Saulet Gımaratı, Almatı, 1988. NUSKABAYULI, J., JANĐBEK, Ö., Ejelgi Otırar (Albom-Kitap), Almatı, 1997. ÖGEL B., Đslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara, 1991. ÖZAYDIN, A., Canoğulları Maddesi, Đslam Ansiklopedisi, C. 6, Đstanbul, 1992, s. 154 155. ÖZGÜDENLĐ, O. G., Moğollar Maddesi, Đslam Ansiklopedisi (Türkiye Diyanet Vakfı), C. 30, Đstanbul, 2005, s. 225 229. ÖZGÜDENLĐ, O. G., Moğollar Maddesi, Đslam Ansiklopedisi (Türkiye Diyanet Vakfı), C. 30, Đstanbul, 2005, s. 225 229. 22
Pamyatniki Đstorii i Kulturı Kazahstana: Sbornik Tsentralnogo Soveta Kazahskogo Obşçestva Ohranı Pamyatnikov Đstorii i Kulturı, Alma Ata, 1988. Pamyatniki Kultovoy Arhitekturı, g Çimkent, 1985.god. Poiski i Raskopki v Kazahstana, Alma Ata, 1972. POPE, A., A Survey of Persian Art, C. III., New York, 1981. PRĐTSAK, O., Kara Hanlılar (840 1212) Maddesi, Đslam Ansiklopedisi, C. 6, Đstanbul, 1967, s. 251 273. PROSKURĐN A. N., TUYAKBAEVA B. T., Srednevekovaya banya na territorii kompleksa Ahmed Yasevi v gorode Turkestane, Arhitektura i stroitelstvo, Vıp. 4., Alma Ata, 1975. PUGAÇENKOVA, G. A., Horasanskie Mavzoley, Hudojestvennaya kultura Sredney Azii IX XIII vekov, Taşkent, 1983, s. 14 30. PUGAÇENKOVA, G. A., Gradostroitelstvo i Arhitektura, Taşkent, 1989. PUGAÇENKOVA, G. A., Đskusstvo Turkmenistana, Moskva, 1967. PUGAÇENKOVA, G. A., Pamyatniki Arhitekturı Sredney Azii i Epohi Navoy, Taşkent, 1957. PUGAÇENKOVA, G. A., Pamyatniki Đskusstva Sovetskogo Soyuza Srednyaya Aziya Spravoçnik Putevoditel, Moskva, 1983. PUGAÇENKOVA, G. A., Puti Razvitiya Arhitekturı Yujnogo Turkmenistana Porı Rabovladeniya i Feodalizma, Moskva, 1958. PUGAÇENKOVA, G. A., REMPEL, L. Đ., Đstoriya Đskusstv Uzbekistana s drevneyşih vremen do seredinı devyatnadtsatogo veka, Moskva, 1965. PUGAÇENKOVA, G. A., REMPEL, L. Đ., Oçerki Đskusstva Sredney Azii, Moskva, 1982. PUGAÇENKOVA, G. A., Srednyaya Aziya Spravoçnik Putevoditel, Moskva, 1983. RAMAZANOĞLU, G., Orta Asya da Türk Mimarisi, Ankara, 1998. 23
RAŞĐD, A., Orta Asya nın Dirilişi, Đstanbul, 1996. REMPEL, L. Đ., Hudojestvennaya kultura Sredney Azii IX naç. XIII vv. i problema musulmanskogo iskusstva, Hudojestvennaya kultura Sredney Azii IX XIII vekov, Taşkent, 1983, s. 4 14. REMPEL, L. Đ., Arhitekturnıy Ornament Uzbekistana Đstoriya Razvitiya i Teoriya Postroeniya, Taşkent, 1961. ROEMER, H. R., Timurlular Maddesi, Đslam Ansiklopedisi, C. 12 / 1, Eskişehir, 1997, s. 346 370. ROUX, J. P., Orta Asya Tarih ve Uygarlık, Đstanbul, 1999. SARAY, M., Türkler (Dış Türkler) Maddesi, Đslam Ansiklopedisi C. 12 / 2, Eskişehir, 1997, s. 408 445. SAYAN, Y., Türkmenistan daki Mimari Eserler (XI-XVI. Yüzyıl), Ankara, 1999. SENĐGOVA, T. N., Srednevekovıy Taraz, Alma Ata, 1972. SMAGULOV E. A., GRĐGORĐEV F. P., ĐTENOV A. A., Srednevekobaya Arheologiya Goroda Turkestana, Turkestan, 1998 g. SMAGULOV E., GRĐGORIEV F., ĐTENOV A., Oçerki Po Đstorii i Arheologii Srednevekovogo Turkestana, Almatı, 1999. SMAGULOV, E., Zagadki Drevnego Turkestana, (Sbornik Nauçnıh i Nauççno Populyarnıh Statey), Almatı, 1998. Sostaviteli Alboma. SÜMER, F., Eski Türklerde Şehircilik, Ankara, 1994. Svod Pamyatnikov Đstorii i Kulturı Kazahstana (Yujno Kazahstanskaya Oblast), Almatı, 1994. TAKĐBAEVA S. S., Taynı Nebesnoy Glazuri, Alma Ata, 1987. Turkıstan Tarihi Men Madenieti, (Gılımi Makalalar Jinağı) Turkistan, 2000. TUYAKBAEV, M., Turkistan Sırları, Almatı, 2000. 24
TUYAKBAEV, M., Turkistanda Jerlengen Tarihi Tulgalar, Almatı, 2000. TUYAKBAEVA, B. T., Epigrafiçeskiy Dekor Arhitekturnogo Kompleksa Ahmeda Yassavi, Alma Ata, 1989. Türk Dünyası El Kitabı, C. 1, Ankara, 2001, (3. baskı) ÜNAL, R. H., Osmanlı Öncesi Anadolu Türk Mimarisinde Taçkapılar, Đzmir, 1982. V Glub Vekov (Arheologiçeskiy Sbornik), Alma Ata, 1974. VORONĐNA, V. L., Bani Hamam U Narodov Sovetskogo Soyuza Đ Stran Zarubejnogo Vostoko, Arhitekturnoe Nasledsvo, No: 31, Samobıtnost i vliyaniya v zodçestve narodov SSSR, Moskva, 1983, s. 133 167. VORONĐNA, V., Arhitekturnıe Pamyatniki Sredney Azii Buhara, Samarkand, Leningrad, 1969. Vseobşaya Đstoriya Arhitekturı, Tom. 8, Moskva, 1969. YARALOV, Yourı, çev. H. G. YURAYDIN, VIII. XII. Yüzyıllar Orta Asyasında Mimari Abideler, Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi, Ankara 19 24 Ekim 1959, Ankara, 1962, CCLXVI, Res. 9. YAZAR T., Nahcivan Türk Mimarisi, Türkler Ansiklopedisi, C. 8, Ankara, 2001, s. 174 184. YAZICI, T., Sa di maddesi, Đslâm Ansiklopedisi, C. 10, Eskişehir, 1997, s. 36 41. YELEUOV, M., Şu Men Talas Önirleri Ortağasırlık Kalalarının Zerttelu Tarihi, Astana, 2000. ZASIPKĐN, B. N., Arhitektura Sredney Azii, Moskva, 1948. 25
ÖZGEÇMĐŞ Özgeçmiş Tarihi Haziran 2007 Adı ve Soyadı Rüçhan BUBUR Doğum Yeri ve Tarihi Đzmir - 03. 02. 1968 Adres ve Telefon Eğitim (Đş): Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, Türk Sanatı Tarihi Anabilim Dalı, Bornova / ĐZMĐR. Tel: 0232-388 01 10 / 2096 (126) 0232-388 40 00 / 2096 (126) Fax: 0232-342 74 96 e-mail: ruchan.bubur@ege.edu.tr rbubur@yahoo.com.tr (Ev): 505 sok., No: 9/5, 35360, Bahçelievler/ĐZMĐR. Tel: 0232-227 19 92 / 0532 513 96 71 Doktora: Devam ediyor. Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk- Đslam Sanatı Anabilim Dalı. 1997 Güz Dönem Giriş, 2001 Bahar Yeterlilik Yüksek Lisans 1997, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk-Đslam Sanatı Anabilim Dalı. Lisans 1991, Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı. 26
Çalışma Yaşamı Araştırma Görevlisi 1998 den bugüne Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, Türk Sanatı Tarihi Anabilim Dalı. Kadrosu) Araştırma Görevlisi Kasım 1995-Nisan 1997 Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dünyası Araştırmaları Bölümü, Türk Sanatı Anabilim Dalı (Tahsisli Tez Çalışmaları 1997. Yüksek Lisans; Buhara Camileri (12-18. Yüzyıllar), Đzmir, Lisans; Đzmir Gureba-i Müslimin Hastanesi (Đzmir Kadın Hastalıkları ve Doğum Hastanesi), Đzmir, 1991. Yurtiçi Faaliyetleri Kazı Çalışmaları 2001 Beçin-Milas Kazısı 1988, Philedelphia-Alaşehir Đzmir. Kongre ve Sempozyumlar Türkistan, Doğu Hamamı Poster Bildiri. 1. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı (9 15 Nisan 2006), Çeşme Đzmir Gureba-i Müslimin Hastanesi Poster Bildiri. Prof. Dr. Gönül Öney e Armağan Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu (10-12 Ekim 2001), Đzmir. 27
Yurtdışı Faaliyetleri Kazakistan (1 Temmuz 2002 10 Eylül 2003) Türkistan: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk Kazak Üniversitesi nde okutman göreviyle çalışmak. Kazakistan daki Đslami Dönem Eserleri başlıklı doktora tezi ile ilgili literatür çalışması ve alan alan araştırması. Özbekistan (Haziran - Ocak 1996) Taşkent: Hamza Sanatşinaslık Enstitüsü; Literatür taraması Medeniyet Đşleri Vazirliği, Mimarlık Bölümü; Arşiv Çalışması. Buhara: Alan Araştırması (yapıların fotoğraflanması, rölövelerinin alınması Kongre ve Sempozyumlar: The Mosques of Buhara (12 18 th Centuries) başlıklı sözlü bildiri. XII. International Congress of Turkish Art University of Jordan 5 9 October 2003 Amman. Ticaret Yapılarının En Eski Konaklama Yapıları Olan Orta Asya Kervansarayları başlıklı sözlü bildiri. Ortaçağ Kazakistan da Para Dolaşımı ve Ticaret 08 10 Haziran 2006 Türkistan / KAZAKĐSTAN, Ahmet Yesevi Uluslararası Türk Kazak Üniversitesi Arkeoloji Đlmi Araştırma Enstitüsü, 28
Yayınlar Ticaret Yapılarının En Eski Konaklama Yapıları Olan Orta Asya Kervansarayları, (Ortaçağ Kazakistan da Para Dolaşımı ve Ticaret 08 10 Haziran 2006) Bildiriler, Türkistan. (baskıda) Türkistan, Doğu Hamamı, 1. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı (9 15 Nisan 2006) Bildiriler, Đzmir. (baskıda) Kazakistan, Jambul da Ayşe Bibi Türbesi, Sanat Tarihi Dergisi Yrd. Doç. Lale Bulut a Armağan, S. XIV, Nisan 2005, Đzmir, 2005, s. 29 43. Đzmir Gureba-i Müslimin Hastanesi, Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu Prof. Dr. Gönül ÖNEY e Armağan 10-13 Ekim 2001 Bildiriler, Đzmir, 2002, s. 163-173. Buhara Camileri, Türkler Ansiklopedisi, C.8, Ankara, 2001, s. 866-871. 29
TÜRKÇE ABSTRAKT KAZAKĐSTAN DAKĐ ĐSLÂMĐ DÖNEM ESERLERĐ Tarih boyunca pek çok kavmin geçiş alanı olduğu görülen Kazakistan; Türklerin Asya da kurdukları ilk şehirlerin bulunduğu bir merkez olmasıyla, Orta Asya daki Türk Cumhuriyetleri arasında ayrı bir öneme sahiptir. Eski canlılıklarını yitiren bu şehirlerin çoğu, bugün hala varlıklarını sürdürmektedir. Ancak bu bölgede kurulmuş olan Türk devletlerinden günümüze ulaşabilmiş az sayıda mimari eser bulunmaktadır. Bunlar içinde Karahanlı döneminde gelişmiş bir şehir olarak karşımıza çıkan Jambul (Taraz) daki eserler sayılabilir. Kazakistan daki Đslâmi Dönem Eserleri başlıklı araştırmamız, Kazakistan ın güneyinde yer alan Jambul (Taraz) ve Güney Kazakistan Bölgeleri nde Đslâmi dönemde inşa edilmiş eserlerin incelendiği bir katalog çalışmasıdır. Metin ve Fotoğraflar olarak iki ciltten oluşan çalışmada, 11. yüzyıl ile 19. yüzyıl sonlarına kadar geniş bir zaman diliminde inşa edilmiş olan toplam 57 adet yapı incelenmiştir. Bunlardan Jambul (Taraz) bölgesinde Karahanlı dönemine tarihlendirilen Ayşe Bibi, Babacı Hatun ve Davut Bey türbeleri çalışmamızdaki en erken tarihli örneklerdir. Rölöve ve fotoğraflarıyla ayrıntılı olarak tanıtılan eserler, yapı türlerine göre gruplandırılıp Orta Asya daki benzerleriyle karşılaştırılarak değerlendirilmiştir. 30
ĐNGĐLĐZCE ABSTRAKT ISLAMIC PERIOD WORKS IN KAZAKHSTAN Kazakhstan has significant importance among Turk Republics in Middle Asia by having been a path for many peoples throughout the history, and a center for the first cities built in Asia by the Turks. These cities, having lost their earlier vividness, still preserve their existence. However, there are only a few architectural works, which still survive. The works in Jambul (Taraz), a developed city during Karahanli period, can be mentioned as examples to these works. Our research, with the title of Islamic Period Works in Kazakhstan, constitutes a catalogue which studies the works built in Islamic Period in Jambul (Taraz) located in South Kazakhstan, as well as in South Kazakhstan. The research consists of two volumes as Texts and Photographs, and includes 57 buildings constructed between 11 th century and 19 th century, which is a long period of time. Among these works, Ayşe Bibi tomb in Jambul (Taraz) which is dated to Karahanli period, Babacı Hatun tomb and Davut Bey tomb are the earliest examples. The works are presented in detail with relieves and photographs, grouped according to construction types, and are evaluated in comparison with their peers in Middle Asia. 31