Türkiye de Ahmet Baytursınoğlu Üzerinde Yapılan Araştırmalar

Transkript

1 Türkiye de Ahmet Baytursınoğlu Üzerinde Yapılan Araştırmalar Gülnar KOKYBASSOVA Kazak Türklerinin önemli şahsiyetlerinden Ahmet Baytursınoğlu Kazakistan da Ahmettanuv şılar tarafından çeşitli yönleriyle araştırılmaktadır. A. Baytursınoğlu nun çalışmaları: dil, edebiyat, gazetecilik, tarih, pedagoji alanlarında ele alınmış, eseri üzerine çok sayıda yüksek lisans, doktora tezi yapılmıştır 1. Türkiye de yapılan A. Baytursınoğlu yla ilgili çalışmaları incelediğimizde karşımıza çeşitli konularda çalışmalar çıkmaktadır. Elde ettiğimiz çalışmaları 4 konu başlığı altında toplayabiliriz: 1. A. Baytursınoğlu nun çalışmaları hakkındaki araştırmalar, 2. A. Baytursınoğlu ndan aktarmalar, 3. Ansiklopedi maddeler, 4. Tez çalışmaları. 1. A. Baytursınoğlu nun çalışmaları hakkındaki araştırmalar Dr. H. Emel Aşa ve Roza Banbergenova Kazak Türklerinin İlk Lengüist ve Metodist Bilgini Olan Ahmet Baytursınoğlu Hakkında Birkaç Söz Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi Sayı 2. Güz 1996 s de yayımlanmıştır. Makalede Baytursınoğlu nun hayatı ve bilimsel çalışmaları ayrıca eserleri üzerinde bilgi verilmiştir. A.B.Ercilasun un Kazakçanın Latin Alfabesiyle Yazılması Konusunda Düşünceler adlı makalesi Almatı Ġılım 1999 yılında Ulttıķ Ruhtıñ Ulı Tini adlı bilimsel araştırma eserinde ve Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi Sayı:10. Güz 2000 s de yayımlanmıştır. Adı geçen makalede Kazakların kullandıkları alfabeler üzerinde durulmuş ve Baytursınoğlu nun yazı sistemine getirdiği özellikler yazılmıştır. Baytursınoğlu nun yazı sistemine getirdiği değişiklikler 9 madde halinde açıklanmıştır. Bakü de 26 Şubat 6 Mart 1926 tarihleri arasında yapılan Birinci Türkoloji Kurultay ı hakkında yazılan makalelerde Baytursınoğlu üzerinde önemle durulmakta, kurultaydaki konuşmaları, savunmaları, fikirleri anlatılmaktadır. Bu konu üzerinde Mehmet İsmayil ve Vahit Türk ün Birinci Türkoloji Kurultayı nda Ahmet Baytursınulı nın Bildirisi ve 1 G. Kokybassova Kazakistan da Yapılan A. Baytursınoğluyla İlgili Çalışmalar Türk Dünyası Araştırmaları Ağustos. Sayı: 169. s 221

2 Bir Değerlendirme adlı makalesi Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi Sayı:8. Güz s de yayımlanmıştır. Makale yazarları ayrıca Türkoloji kurultayında yaşanan alfabe tartışmalarına da değinmiştir. Karboz Dıykanov un Kırgız Dili ve Akmat Baytursınov. Baytursınov un 125. yıl Dönümüne Armağan 2 (Türkiye Türkçesine aktaran: Ulanbek Alimov, Cıldız Alimova) adlı makalesi Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi Cilt V Sayı 2 de yayımlanmıştır. 12 Haziran 1924 de Orınbor ve 25 Mayıs 1925 yılında Bişkek te yapılan toplantılarındaki Baytursınoğlu nun bilimsel çalışmaları bu makalede yazar tarafından incelenmiştir. Makalede ayrıca Türk lehçelerinin gittikçe bir birlerinden uzaklaştıkları artık lehçeler arasında sözlüklerin çıkmaya başladığı dile getirilmiştir. Sonuç olarak da Kazak, Özbek, Kırgız, Tatar Uygur lehçelerinden örnekler verilmiştir. Baytursınoğlu hakkında yazılan makaleleri incelerken önümüze yabancı eserlerde yer almış Kazak aydınları hakkında yazılan maddeler de çıkmaktadır. Onlardan biri Phılologıae Turcıcae Fundamenta adlı eserdir, düzenleyen Pertev Naili Boratav. Eser II ciltten oluşuyor. Eserin II. cildinde Kazak edebiyatıyla ilgili madde bulunmaktadır. Bu maddede Kazak aydınlarından Baytursınoğlu, Mirjakıp Dulatoğlu, Alihan Bökeyhan, Magjan Jumabayoğlu, Sabit Dönentayev gibi aydınlar bulunmuştur. Adı geçen eserde Baytursınoğlu nun 1873 yılında Torgay bölgesinin Sarıtübek köyünde dünyaya geldiği, siyasi çalışmaları, fabl janrında verdiği eserler, dil çalışmaları 11 cümlelik maddeyle anlatılmıştır. Türk Dil Kurumu Yayınlarından 1926 Bakü Türkoloji Kongresinin 70. Yıl Dönümü Toplantısı adlı eser Ankara dan 1999 yılında çıkmıştır. Bu eser Kasım 1996 da yapılan 1926 Bakü Türkoloji Kongresinin 70. Yıl Dönümü Toplantısında Azerbaycan, Almanya ve Türkiye den katılan bilim adamlarınca sunulan 11 bildiriyi içermektedir. Bu 11 bildirinin içinde Yrd. Doç. Dr. Ferhat Tamir in Ahmet Baytursınoğlu ve 1926 Bakü Türkoloji Kongresi adlı bildirisi yer almıştır. Yazar makalesinde öncelikle Baytursınoğlu nun hayatı, siyasi çalışmaları ve eserleri üzerinde kısaca durmuş, sonra Baytursınoğlu nun Arap alfabesini savunmadaki fikirlerini belirtmiş, 7 maddeden oluşan görüşünü sıralamıştır. 2 Adı geçen makale Ulttıķ Ruhtıñ Ulı Tini Almatı Ġılım 1999 kitabında yayınlanmıştır. S 220

3 Kazak bilim adamı Prof. Dr. Köbey Hüseyin in Kazak Türkçesinde yazılan makalesini Yrd. Doç. Dr. Ali Abbas Çınar Türkiye Türkçesine aktarmıştır. Makalenin adı Kazak Dil Bilgini Ahmet Baytursınov. Bu aktarma Türk dünyası dil ve edebiyat dergisi sayı: 14. Güz s de yayımlanmıştır. Bu 11 sayfalık kapsamlı makalede Baytursınoğlu nun hayatı, siyasi bakışları, dil, folklor, edebiyat, gazetecilik üzerindeki çalışmalar anlatılmış ve değerlendirilmiştir. Baytursınoğlu nun 1926 yılında çıkarttığı Ädebiyet Tanıtķış kitabı, Kazak edebiyatı teorisiyle ilgili Kazak Türkçesi nde çıkan ilk kitap olarak bilinmektedir. Bu eserde anlatılan edebi türler ve dönemler Milli Folklor Dergisi Kış. 68. Sayı 17 s de Yrd. Doç. Dr. Nergis Biray tarafından Ahmet Baytursınulı na göre Kazak Türkleri yazılı edebiyatının dönemleri ve türleri adlı makalede değerlendirilmiştir. 2. Baytursınoğlu ndan aktarmalar Baytursınoğlu Ķazaķtıñ Bas Aķını adlı makalesini 1913 yılında yazmıştır. Baytursınoğlu bu makalesinde Abay ın Kazak edebiyatındaki yerini ve önemi belirtmiş ve eserlerindeki özellikleri ilmi açıdan ilk olarak göstermiştir. 3 Makale 1913 yılında Ķazaķ gazetesinin 39, 40, 41 sayılarında 4 yayımlanmıştır. Bu makale Prof. Dr. Mustafa Öner tarafından Türkiye Türkçesine aktarılmıştır. (bkz: Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi Sayı: 2. Güz ) Dinara Düysebayeva nın Bir Kazak Şairi: Ahmet Baytursınoğlu adlı makalesi Kardaş Edebiyatlar Dergisi, Erzurum. Sayı: s de yayımlanmıştır. Makalede Baytursınoğlu nın hayatı, çalışmaları anlatılmış ve Şal men Ajal (Yaşlı ve Ölüm) adlı manzum hikâyesi Türkiye Türkçesine aktarılmıştır. Yrd. Doç. Dr. Nergis Biray ın Ahmet Baytursınoğlu ve Eserleri ( ) adlı makalesi Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı s de yayımlanmıştır. Makalede Baytursınoğlu nun hayatı, siyasi faaliyetleri, dil ve edebiyat üzerindeki çalışmaları ele alınmıştır. Makale sonunda yazarın Ķazaķ Saltı, Dosıma Hat, Jubatuv gibi birkaç şiiri ve Kazak folkloruna kazandırdığı Er Sayın destanından bir bölüm ve Krilov tan çevirdiği At pen Esek adlı fabl Türkiye Türkçesine aktarılmıştır. 3 Ahmet Baytursınulı, M. O. Avezov Atındagı Adebiyet jane Öner İnstitutı. Almatı Alaş 1 tom. s 12 4 Rabıga Sızdıkova Ahmet Baytursınov Kazak SSR Bilim Koġamı. Almatı s 38

4 3. Ansiklopedi Maddeler Baytursınoğlu hakkında kapsamlı bilgi Türkler adlı 21 ciltten oluşan ansiklopedide yer almaktadır. Bu ansiklopedide 1623 bilimsel çalışma, den fazla görüntü malzemesi kullanılmıştır. Bu kaynakta Türkler hakkında merak edilen bütün konular ele alınmıştır. 18. cilt Türkler ansiklopedisinin 665 sayfasında Doç. Dr. Vahit Türk ün Kazak Aydınlanma Hareketi İçerisinde Ahmet Baytursın ve Çalışmaları adlı kapsamlı makalesi yayınlanmıştır. Makalede öncelikle Kazak Türklerinin genel tarihi süreçleri, usû-ı cedid okulları hakkında bilgi verilmiştir. Sonra A. Baytursın ve Çalışmaları adlı maddede özellikle dil çalışmaları verilmiştir. (Bkz: Türkler 18 cilt. Yeni Türkiye Yayınları. Ankara 2002 s ) Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi nin 367 nci sayfasında Baytursın, Ahmet adlı 15 cümleden oluşan madde bulunmaktadır. Bu maddede kısaca hayatı, dil ve edebiyat çalışmaları anlatılmıştır. Türkiye nin genel ansiklopedilerinden Meydan Larousse adlı 33 ciltten oluşan eser 1969 yıllarında çıkmıştır. Bu eserin 3. cildinin 46 sayfasında Baytursınoğlu Ahmed adlı kısa bilgi verilmiştir. Bu maddede Baytursınoğlu nun Kazak gazetesinin redaktörlüğü, Alaş lideri, Krilov tan fabl çevirdiği gibi bilgiler verilmiştir. Kazakistan da Baytursınoğlu hakkında yılları arasında yazı yazmak, eserlerini tanıtmak Halk düşmanı olduğu için yasaklanmıştı. Buna rağmen Türkiye de çıkarılan ansiklopedik maddelere baktığımızda Baytursınoğlu nun bilim adamı, Alaş lideri, Kazak gazetesinin redaktörlüğünü yaptığı, Krilov tan şiirler çevirdiği hakkında kısa da olsa bilgi verilmiştir. 4. Tez Çalışmaları Bu çalışmaların dışında Ahmet Baytursınoğlu nun Hayatı ve Eserleri Yüksek Lisans tezi olarak Sertan Alibekir tarafından 2005 yılında savunulmuştur. Tez danışmanı Prof. Dr. Vahit Türk tür. Tez çalışması 3 bölümden oluşmuştur. 1. Bölüm: Giriş. 2. Bölüm: A. Baytursınoğlu nun Hayatı, Çalışmaları, Kaynak özetlerinden oluşmuştur. 3. Bölüm: Sonuç. 136 sayfadan oluşan tez çalışması sonunda Baytursınoğlu nun çalışmalarının bibliyografyası, bazı makaleleri ve Ķara Bult, Aķķuv Şortan hem Şayan, Zamandastarıma adlı şiirleri Türkiye Türkçesine aktarılmıştır. Sonuç olarak Baytursınoğlu nun hayatı, dil çalışmaları, edebiyatçılığı, gazeteciliği, siyası çalışmaları, düşünceleri, görüşleri Kazak ve Türk bilim adamları tarafından

5 araştırılmaktadır. Önümüzdeki aylarda Türkiye de yapılacak olan uluslararası sempozyumlarda, kurultaylarda Baytursınoğlu nun çeşitli alanlarda yaptığı çalışmaları bildiri olarak sunulacak, tarafımızdan tanıtılmaya devam edilecektir. Benim de çalışmalarımın merkezinde Baytursınoğlu yer almaktadır. Yaptığım araştırmalara göre kaynaklarda Baytursınoğlu nun doğum ve ölüm tarihleri farklıdır. Örneğin: 28(15) Şubat , , 15 Ocak Aralık , Arşivlerden derlediğimiz kaynaklara göre Baytursınoğlu nun doğum tarihi 5 Eylül 1872 ve kurşuna dizilerek öldürüldüğü tarih ise 8 Aralık 1937 olduğu ortaya konulmuştur. Kazakistan ın arşivlerinden, Baytursınoğlu adındaki müzeden, nadir bulunan kütüphane bölümünden, Ahmettanuvşılar ın çalışmalarından yararlanarak ortaya kapsamlı ve verimli belgeleri koymaya çalışmaktayım. Kaynaklar Ahmet Baytursınulı, M. O. Avezov Atındagı Adebiyet jane Öner İnstitutı. Almatı Alaş 1 tom Gülnar Kokybassova Kazakistan da Yapılan Ahmet Baytursınoğlu Üzerinde Yapılan Çalışmalar Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi Ağustos. Sayı: 169. Meydan Larousse Ansiklopedi Cilt 3 Naili Pertev Boratav Phılologiae Turcıcae Fundamenta Aquıs Mattıacıs Apud Francıscum Steıner. A. D. MCMLXIV Rabıga Sızdıkova Ahmet Baytursınov Kazak SSR Bilim Koġamı. Almatı Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi Dergah Yayınları. C Türkler ansiklopedisi Yeni Türkiye Yayınları. Ankara Cilt: 18 5 Emel Aşa ve Roza Banbergenova. (1996). Kazak Türklerinin İlk Lengüist ve Metodist Bilgini Olan Ahmet Baytursunoğlu Hakkında Birkaç Söz. Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi II, s Mehmet İsmayil, Vahit Türk Birinci Türkoloji Kurultayı nda Ahmet Baytursınulı nın Bildirisi ve Bir Değerlendirme Türk Dünyası Dil ve Edebiyat dergisi. Sayı 8, 1999 s Köbey Hüseyin Kazak Dil Bilgini Ahmet Baytursınov Türk Dünyası Dil ve Edebiyat dergisi. Sayı s 223 (akt: Yard. Doç. Dr. Ali Abbas Çınar) 8 Ferhat Tamir Ahmet Baytursınoğlu ve 1926 Bakü Türkoloji Kongresi 1926 Bakü Türkoloji Kongresinin 70. Yıl Dönümü Toplantısı. Ankara s 115