SMANLI ARSivIEniNiN runr ve punya ranlhi ieln Nr,ul (A. KONU$MA METNI) Prf. Dr. llalil TNALCIK Argiv knusunu knugmak iizere, TtirkArap itiqkiteri inceleme Vakfr Ycinetim Kurulu Baqkanr Sayrn emekli Btiyiikelgi, deperli tarihgi ismail Sysal'rn girigimiyle bu miihim tplantr gergekleqmiq bulunuyr. Arqiv knusu, Tiirkiye'mizin bir numarah srunlarrndan biridir. Sayrn Baqbakan'rmrzrn tplantrmrzr gereflendirmelerini,'bu knunun <ineminin brittn geniqli$i ile anlaqrlmrq ldufunun ve nihayet bir gzi.im yluna girecefinin bir igareti larak yrumlamaktayrz ve sevingle karqrlamaktaytz. Argivlerimiz neden memleketimizin bir numarah srunlanndandrr? qunkfl argivlerirniz, Ttrk devletinin devamhhfrnr saptryan temel kuruluqlardan biridir. Qtinkii argivlerimiz, Milli tarih ve ktiltiiriin gergek kayna[rdrr. Ttirk milletinin hafrzasrdrr. Milli anrtlarrmtzln en belagatlrct arqivlerdir. Arqivlerimiz bi.ittin ssyal ve insani bilim dallannrn ana kayndsrdrr. Nihayet arqivlerimiz, yizyrllarca kader birlipi yaptrfrmrz milletlerle, snra biiti.in medeni diinya milletleri ile bilgi ve di.iqi.ince alryverigine ve kaynaqmaya gdtiirebilecek, ed saflam, en zengin kaynaktr. Huzurlanruzda srunlan tek tek ele ahp ag*lamaya qalqaca[rm. Argivlerimiz devletin devamhhfmr giivenceye ahr, dedik. Devletin gegmiee uzanan bir devamhhpr vardrr. Bu devamhhk, ancak arqivlerin diizenli, sistemli, yaqar ve iqler bir hale getirilmesiyle sa$lanabilir.
Bugiin devletimiz birgk mesele rizerinde milletlerarasl kuruluqlarda tartrqmalara girmek zrunda kahyr. Mesela sn defa Bulgaristan'daki sydaqlarrrruzln acrkh kaderi! Oradaki Tiirk'lerin gelmigi, geqmiqi hakkrnda kasden uydurma iddialar rtaya atrhyr. Bu sydaglaruman Balkanlara nasrl gegip yerlegtiklerini, hangi kyleri kurduklannr, hatta Anadlu'nun hangi blgesine ve hangi bya mensup lduklannr bize arqivlerimizdeki "tahrir defterleri" btitrin ayrrntrlanyla itiraz gttlrmez bir qekilde bildirmektedir. Fakat qu da bir gergektir ki, bu arqivlerden ferdler kendi haklarlnr aramak igin yararlanrr. Fakat devletimiz kendi davalannr ispatlamak igin faydalanmaz. Dryiglerimizde milli srunlann, Krbns rneselesinin, Ermeni pattrtrsrnrn gegmiqini, hakikatini araqtrracak, zamanrnda belgeleyecek bir rgtit var mrdrr, bilmem. Bu i,g muhtemel araqtrrrcrlartn rtaya grkmasrna brrakrlamayacak kadar icil ve nemli bir irdevdir, kanaatindeyiz. Devlet yalnrz Acil iqleri igin defil, daha geniq killtiir plitikasr, kiilttir geligimi ve milletlerarasr iliqkiler igin de bu arqivden yararlanmamaktadrr. Bu arada, dtinyada Trirk ve fiirkiye imajr i.izerinde durmak gerektir. Milli imaj bir millet iqin bir dli.im kalrm srunu labiliyr. Birinci dtinya sava$rndan snra bir gk milletler bu ytizden pargalanmrg, hatta yk lmuqtur. Devletimizin kurucusu, bu s runun hayati <inemini clerinden kavradrpr ve tecriibe ile grdiifiii igindir ki, Tiirk tarihinin dsru imajrnr bulmak ve diinyaya Lanttmak igin, yrllarca gahqmrq ve bunu milletin bir numarah srunu larak benimsemiqti. Dtinya kamuyunu yanrltabilenler, milletlerin vc devletlerin varhfr ile ynabilirler. Bugiin medeni ilemde gazetelerde ve dl Per kamu araglarrnda milletimizin alryhine kasrth bir prpaganda siirtip gitmekte, Tiirkiye'yi pargalayan haritalar yayrnlanmakta, gergekler tersine gevrilmektedir. Bu, varh$rmtza kasteden sinsi, utanmaz bir prpaganda iilgiisi.inii almrqtrr. Osmanh imparatrlu$u (Turkish Empire) denerek gegmiqin btittin hrncrru mdern Trirkiye tizerine ytiklenmektedir. Ondkuzuncu :/iizyll tsalkanlar ve emperyalist Avrupa'nrn grkardrfr D$u Meselesi taktifi bugtin de mdern Trirk devleti aleyhine yeniden hrtlatrl 32 mak isteniyr. Osmanh Devleti'ni yrkan laylar, Avrupa'nrn D $u Meselesi, Hasta Adam diyerek Osmanh imparatrlufu aleyhine tez4dhladr['r bir yapmaca buhranlar silsilesinden baqka bir Sey defildir. Bu buhranlardan yalntz askeri emperyalist devletler de [il, dst sandr$rmw bal.;. devletleri de eknmik baktmdan ve keni ntifuzlarrnr pekintirmek bakrmrndan yararlanma$a gahqmtglarctrr. D[u Meselesi bir hagh seferi gibi ytirtittilmti,gtiir. Osmanh veya Tiirk adrnr krkung bir prpaganda ile lekelemek, Ttirkiye'yi dtinyada yalnrz brrakmak, ndan snra agrkian sava{ agmak D ['u Meselesi'nin bilinen taktisidir. Bu taktik bugtin aynen kullanrlmaktadrr.. Tarih bir tekerrtr defildir. Fakat, bir siiregtir, tarihi laylar uzun bir perspektiv iginde geliqir, lgunlaqrr. Buginkii Tiirkiye en azrndan ikiyiiz yiltrk bir perspektif iqindedir. Diin ldufu gibi bu giin de Trirkiye, bu krkung prcpaganda savaqrna karqt hakikat savagr ile karqr kymak zrundadrr. Hakikatrn yattr$r arqivlerimiz, bu savagta en kuvvetli, en yanrlmaz bagan silihrdrr. Bu savaqa dtigman kadar hayati bir nemle sanlmahyrz. Hakikat bizim yammrzdadrr. Argivlerimizdeki hakikatlerin rtaya grkmast igin yerliyabancr tarafsrz araqtrrrcrlarr teqvik etmeliyiz. Bu ara.: trrmalarr kdsteklememeliyiz. Bunun igin, arqivlerimizi mdern, iqler bir rgiit haline skmak da, tabii, ilk vazifemizdir. Kasrth yalanlan ancak bu ylla, zamanla s<indtirebiliriz. $una inanryrum ki, bu prpaganda sava$rnr kazanmak fiirkiye'nin gtiveni igin Nat kadar, belki de uzun stirede, ndan da dnemlidir. Agikflrdrr ki, bu ig devletimizden, geniq tirgiitleme ve gahqmalar ister. Her qeyden nce Osmanh Arqivlerini mdern mandsi ile kruitan, iqler bir araqtrrma merkezi haline getirmek gerektir. Arqivcilerimizin, b0tiin krsrtlamalara rafmen, yapttklarl mljazzam iqler, yine de areivlerimizi vesikalartn gtirtidtifii deplar lmaktan kurtaramamrqtrr. Arqivlerimizin diinyaca inantlrr bir ilim merkezi haline getirilmesinin ilk qartr, agrkhhk prensibidir. Bu, btiti.in mdern arqivlerin rtak prensibidir. Zlra, arqiv belgelerini yalnrz kendinize hasreder ve kendiniz ahkdm gtkartrsanlz, kimseyi hakikate inandrramazsrnrz. 33
(J { 3 () CD () t+ \ t\) O Bununla beraber, $unu da kabul etmek gerekir ki, bugtinkri,sartlar altrnda Ttirk argivlerinin, Batr arqivleri gibi, mutlak agrk Itk prensibi ile idaresi lanaksrzdrr. Evvela, arqivlerimiz katalglama, rgi.itleme ve gahqma gartlan bakrmrndan bu areivlerle asla ktyaslanamaz. Snra da, htikfimet maksath kimselerin argivlerimize girerek vesikalarr maksath qekilde segip kullanmalarrndan hakh larak kuqku duymaktadrr. 1968'de Cnseil.internatinal des Archives genel sekreteri Macar Kesckemeti drt kigilik bir uzmanlar heyetiyle gelip arqivlerimizi inceledi ve UNESCO'ya bir rapr verdi. Bu raprda arqiv kanununun bir an nce grkmasr, uzman bir kadrnun yetigtirilmesi, arqivlere bina ve gerekli teknik araglann saflanmasr tavsiye lunuyr. Milletlerarasr mali yardrm imkd,nlan diiqiini.iltiyr ve beg ytlltk bir planla bu iqin yiinitiilmesi ngdrtiliiyrdu. yine UNESc adrna Trirkiye'ye gelen Macar ivan Brsa, 1gB0 tarihini taqryan raprunda 1968'deki durumun aynen kaldrp'rnr vurgular ve Ttirk argivlerinin "internatinal cncern" ldufunu yazar. Bu iddia bitaz saldrrgan bir grtiqiin ifadesidir. Bazt Balkanh. ilim adamlarr qu iddiadadrr: Mademki bu arqivler imparatrlufun argivleridir, halde nlar tizerinde btittin bu milletlerin haklan vardrr. Sfya'da CIBAL diye bir merkez kurulmuqtur. Bu Balkan clkumantasyn merkezinde Ti.irkge vesikalarrn mikrfilrnlerini tplamak crbal'in baqhca gayelerinden biridir. rada yazran smanhca kuma seminerleri de dtizenleniyr, sfya, Balkaniann, baqka bir deyimle Osmanh tarihinin merkezi haline getirilmek isteniyr. Ama, ellerindeki malzeme yelmez. Byle bir araetrrma merkezi ptansiyel larak istanbul'dur. Ttirkiye arqivleridir. nlarr mikrfilm halinde sfya'ya tagrmak iqin UNESCO kullanr Ityr. Gelen miitehassrslarrn teklifleri kleksiynlarrn mikrfilmlerini verin, dviz kazanrn, ftidtidtir. Arqivlerimizi milletlerarasl bir kuruluq haline getirmek igin yaprlan gabalar bizi uyarmahdrr. Argivlerimizi mdern dururnda i=sler bir araqtrrma merkezi haline getirmezsek, bu saldrrrlarln snu geimez. Buttin bu igleri Ttirk devleti yapmahdrr. Argivlerimize sahip grkmahylz ve bir an nce bu iqleri kendimiz yapacak krrdrette ldufumuzu medeni 34 Aleme gcistermeliyiz. iqte nun igin arqiv meselesi Ttirkiye devletinin bir numarah srunlarrndan biridir, diyruz. Argivlerimiz ve Devletimiz knusundan qimdi ktiltiir knusuna gegece$im. Tarihimizi yazmak igin geqitli kaynaklar vardr, vekdyinameler, seyahatna,meler, abideler vesaire. Bu kaynaklar iginde, hig biri geniqlik ve giivence bakrmrndan argiv malzemesiyle karqrlagtrnlamaz. MeselA divanr hi.imayun'd.a her giin verilen karar ve emirlerin kpya eclildifii miihimme defterlerinden 265 cildi bize kadar intikal etmiqtir. Bu seri, Osmantr imparatriufu tarihi bakrmrndan egsiz bir kaynaktrr. Yirmi yrldan beri bu serinin faksimile yayrnlanmasr igin gahqmalanmrz maalesef snug vermemiqtir. $imdi bunun bir cildi Almanya'da yayrnlanmrq bulunmaktadtr. Osmanlt arqiv kaynaklarr cizellikle scsyeknmik tarih bakrmrndan snsuz bir kaynaktrr. Kylere, kentlere ait ista. tistik bilgileri, tprak tasarrufu gekilleri, kyluntin iginde bulundu$u kqullar, kciyqehir iliqkileri, vergi sistemi, vakrflar ve malikineler, akla gelebilecek her trirhi knu tahrir defterleri ile aydrnlanabilir. Arqivlerimizdeki tahrir defterleri Gtrcistan'dan Arnavutluk'a, Bsna ve Macaristan'a kadar bugiin birgk ilim adamlnln gahgmalarrnr i.izerinde tpladrfr bir seridir. Macarlar, Bsna'hlar ve Bulgarlar qimdiden defterlerin birq['unu yayrnlayarak ve terci.ime ederek bu sn derece nemli kayna$t, memleketlerinin ssyal ve iktisadi tarihi tizerindeki incelemelerin mihveri yapmr.glardrr. Tiirkiye'mizde birkag gencin ilgisi dr.qrnda maalesef Ttirkiye ssyeknmik tarihin bu ana kayna$r da sistemli bir gahqma knusu lamamrgtrr. Bu serinin cinemini ilkin tanryan ve incelemeleriyle deferlendiren buyi.ik ilim Omer Ltitfi Barkan'rn burada hatrrastnr anmak isterim. O yalnrz Trirk'ler igin de$il, sdztinii ettif'im yabancr ilim adamlan igitt de bir krlavuz lmuqtur. Bu alanda yaprlacak en d.cil iglerd,en biri, Ankara ve istanbul arqivlerindeki defterlerin dfru ve sistemli bir katalsunu meydana getirmek, snra Ttirkiye'ye raif ciltlerin indeksli faksimile yayrnlannr yapmaktrr. Birkag yiizii bulan bu defterler yayrnlanrnca yurdumuzun beqyriz yrlhk tablsu, biittin ayrtntrlarryla gzlerimiz niine serilecektir. Bu serinin yayrnlanmasl, yalmz yurdumuzda depil, britiin diinya'da Tiirkiye iizerindeki ssyal ve iktisadi gahqmalarrn birdenbire patlamasl snucunu verecektir. Bunun Ttirkiye igin sa$hyaca$r muazzam tanrtma hizmetini bir taraf.a brrakahm, bu gibi araqtrrma 35 (A c) I (D a (D +)
lar, Ttirkiye'mizi bugiin diinya tarihgilisinin ydneldi$i ssyeknmik tarih araqtrrmalannrn en ijnemli merkezlerinden biri haline getirecektir. Ancak qunu nemle kaydetmek gerekmektedir ki, iiniversiteierimiz ve bilim kurumlan bu alanda yetkili bir kadr kuramazlarsa, bunclan yine en gk yararlanan yabancrlar labilir. Kendi tarihini baqkalanndan dfrenmek hicabrndan kurtulmak Atatiirk'tin bize firettifi en btiyi.ik diisturlardan biridir. Hig gecikmeden bir arqiv kulu kurarak bu vesikalarr diru iarak kuma ve deperlendirme metdlarrnr genglerimize fretmeliyiz. Bu kul yabancrlara da agrk lmalidrr. Gelsinler burada d$rensinler. Bu vesikalarrn sahibi larak fretmentifini de biz yapahm. Baqbakanhk Ar"siv araqtrrma dairesinin, bu tiirlti bir galtqma merkezinin niivesini yrllarca nce kurmuq ldufunu, bi.iyilk hizmetlerini burada gtikranla anmak devimizdir. Saym Mithat Sertflu, FAztI Igrkzlti, SelAhattin ilker'in, arqiv tasnif heyetlerinin, sn defa Nejat Gyting ve Atillfl Qetin'in gk deferli hizmetleri lmasa, yerli ve yabancr birgk bilim adamr arqivlerimizde galrymalarrnt siirdiiremezlerdi. Arqiv belgelerini tarih igin deferlendirmek, iqin ikinci safhasrdrr. Universitelerimizde ssyeknmik tarih kiirstileri kurulmasr tegvik lunmahdrr. Battda gk geliqmiq istatistik ve kmpi.iterizasyn tekniklerini bu ktirstilerde dfretmeliyiz. Tahrir defterlerinin igerdifi milynlarca data ancak kmpiiterizasyn metdlartyla defierlendirilebilir. Tahrir defterleri iizerinde bu geqit galtqmalar Amerika ve Avrupa'da bizden tjnce baqlamrq buiunmaktadrr. Onlarrn bu malzemeyi bizden daha iyi deferlendirmesi halinde, ister i,qtemez nlara tibi duruma dugeriz. Bugiin Osmanh imparatrlufiunu vucuda getirmiq lan tpraklar tizerinde yirmiyi aqkrn devlet yaqamaktadrr. Bu milletlerin beqytiz yrlhk gergek tarihleri bizim argivlerimizde bulunmaktadrr. Bu arqivlerin sahibi larak nlarr bu hazine iizerinde gahqmaya gafirrmak ev sahiplifii ve krlavuziuk yapmak, hatta bu tnalzemenin deferlendirilmesinde n ayak lmak bizim devimizdir. istanbul, bu araqtrrmalarrn tabii merkezidir. Buracla bu milletler gegmiglerini biitiin ayrrntrlarr ile 6['renerek yalan yanhe iddialara srrt Eevirecekler, bizimle tekrar kaynaqacaklardrr. igte, bana arqivi verin Osmanh imparatrlufiunu yeniden kurayrm, derken bunu kastediyrum. I\lilli Tiirk devleti ancak bir ktilttir birlifinin merkezi labilir; yine inanryruz ki, devletimiz, tiniversitelerimiz, bilim kurumlarlmrz ve nihayet geng Tiirk bilim adamlarr bu muazzam iqin tistesinden gelecek yetenefe sahiptir Ier. * ** 36
OSMANLI ARSIVLERINiN TURK ve DUNYA ranini ielnr ONEvtl (8. DAEITILAN AYRINTILI METIN) Prf. Dr. II"IiI INALCIK 5 Haziran 1982 tarihinde UNESCO fisinde Sayrn Ayfer Bakkalciflu, UNESCO nezd.inde Tiirkiye delegasynundan Sayrn Ozden Sanberk ve Milletlerarasr Arqiv Kurulu (Internatinal Cuncil f Archives) Genel Sekreteri Dr. Charles Kecskemeti'nin iqtirakiyle Tiirkiye'de Osmanh argivleri iizerinde bir tplantt tertip etmiq ve grtiqmeler snunda benden yaztlt bir rapr yazm mr uygun bulmuglardr. Bu arada A. Bakkalcrfilu, I. Brsa'ntn UNES CO adrna haznladrfr 1980 tarihli rapru ile CIBAL'rn gahqmalanna ait vesika ve yaylnlan bana iletti. Osmanli arqivlerinde ktrk yrldan beri araqtrrmalar yapml$ lmak sifatile, tamamryla kiqisel grtlqlerimi yansrtmak iizere a4afrdaki rapru sunuyrum. runrive'deki smanlr AR$ivLERiNiN TURKiyn iqin VE MiLLETLERARASI OTNNAI : Balkan memleketlerinin, Macaristan'ln, Giiney Rusya ve Arap memleketlerinin ve Turkiye Cumhuriyetinin sn beqaltr yi.izytlhk tarihinin ana kaynafr Tiirkiye'deki Osmanh areivleridir. Bugiin bu arqivlerin, Akdeniz memleketleri ve Avrupa tarihi iqin de birinci derecede nemli argivlerden biri ldufiu anlaqrlmrqtrr. OzeIlikle, ssyal, eknmik ve demgrafik araqtrrmalann tincelik kazandrfr gtintimiizde, bu arqivlerdeki sn derece zengln istatistik rnalzemesi (ntifus ve vergi defterleri) eqsiz bir defer taqrmaktadrr. Ozetle, bugtin Ti.irkiye'de bulunan Osmanh Ar=sivl':ri, biilgedeki milletlerin hayati bir nem verdikleri, bu yiizden hiikiimetlerin de ilgilendi$i milletlerarasr bir knu nitelifini kazanmrqtrr. Buyiik tarihgi Fernancl Braudel kitabrnrn nksaniartnr sayarken diyr ki: "The secret r sme f the secrets, lie hidden in 3e
the vast archives in istanbul: Acce."s t them is difficult and it is nly nw that we are seeing sme f the results f investigatin f these surces" 1. Balkanlarda ve Arap mernleketlerinde Osmanh dneminden kalmrg arqiv malzemesi, Ti.irkiye'deki mljazzam klleksiynlar yanrnda gk <inemsiz kahr. Ti.irkiye bugtin, bu memleketlerin tarihlerini yazmak igin grizlerini gevirdikleri merkezdiir. Milletlerarasr diizeyde bjektif zengin bir araqtlrma dijnemi, argivlerimizdeki malzemenin aragtrrmalara hazv bir hale getirilmesile miimktindtir. Bdyle bir merkezin meydana getirilmesi, Tiirk ilmine ve Ttirkiye'ye ssyal itimlerde dtinya lgiisiinde bir yer kazandtrrr. Bu argivlerdeki aragtrrmalar, vesikalann bjektif nitelipi snucu Tiirkiye tarihi ve Trirkler tizerindeki yanhq ve qarplk gdriiglerin ve prpagandanrn da bertaraf edilmesine hizmet edecektir. Bu argivlerdeki malzsmenin kullanrlmasr qimdiden bu ynde btiyiik yararlar saslamrq, Osmanhftirk aragtrrmalan bir gk m':mleketlerde sn derece ilging ve mtispet bir canltltk ve 6nem kazanmrqtrr. Bir misil larak Fransa'yr gsterebiliriz. Vaktile, A. Bennigsen'in gtiirdi.isii mikrfilmler sayesinde bu memlekette OsmanhTrirk araqtrr:malarinda griilmemiq bir geligme lmuq, sn derece mi.ispet ve rijinal araqtrrmalar yaytnlanmaya baelamtqttr. Bu araqtrrmalarrn yaym rganr Turcica bugiin Tiirk aragtrrmalarr alanrnda belki en nemli ilmi dergi haline gelmiqtir. Amerika'da OsmanhTtirk ara"strrmalan bir gk genci bu alana gekmekte, dktra yapanlann sayrsr tuzu aqmaktadrr. 1983 Afusts'unda Princetn Universitesinde tcplanan III. Milletlerarasr Tiirkiye Ssyal ve Eknmik Tarihi Kngresine yiizlerce a.raqtrrmacr katrlmrqtrr. Malzemenin sn derece zengin ve rijinal lmasr, Orta D[u ve Balkan tarihi iizerinde en esash aragtrrmalartn ancak bu malzeme sayesinde yaprlabilmesi imkinr bir gk geng araqtrrtctyt bu alana qekmektedir. Yakrn bir gelecekte, gerekli hazrrltklar t'amamlandrfr takdirde, OsmanhTilrk aragtirmalannrn diinya iiniversitelerinde belli bagh disiplinlerden biri haline gelecesi kanrsindayrm. Bu muazzam imkandan bagta Tiirklerin yararlanmasr ve tincti lmasr tabiidir. Osmanh tarihini, kendi milli tarihi 1. (The Mediterranean and the Mediterranean Wrld in the Age f Philip II. New Yrk 1972, Preface, p. 13). nin bir pargasr sayan biricik memleket Tiirkiye'dir. Miisluma: Arap memleketlerinin bir gffu bile, Osmanh tarihini daha zlya de menfi bir bakrqla grmektedir. giikretmek gerekir ki, bu mu azzam tarih ve kiilttir rhazinesi bugi.in gergek sahibi ve varisi elin dedir. Ondan kendi tarihi, milli ktiltiini bakrmrndan azami higim de yararlanma imk6nlarr da nun elindedir. Ancak Tiirk hiikti metlerinin, bu imkanlan deserlendirmek uzere rasynel ve siste matik bir prgram iginde bir an nce qahqmaya baqlamasr bi zarurettir. yaprlmr$ TEKLIF Vn PROJELERiN ELESTiRir,UnSi : 1980'de Ttirkiye hiiktimetinin davetile UNESCO adrna Ivar Brsa'nrn hazrrlayrp sundu$u "Develpment and Mdernizatir f the Baqbakanhk Arqivi"? basqhkh rapru inceledim. Rapra ha kim lan ana diigtince, bu arqivin milletlerarast iinemi dlayrsili milletlerarast bir ilgi knusu ldufiu, Osmanh imparatrlu$un dan aynlmrq devletlu'rin tarihi igin zaruri bir kaynak lmasr nede ni ile stirekli iyi bakrrnr v6 yararlanrlmasrnln bu devletlerin yakrr ilgisini gektisi rizerindedir. ("their cntinuing preservatir an( availability fr schlarly research are matters f internatina cncern", Art. 10) Rapr sahibi, bu arqivin ACeta rnilletleraras bir vesayet altrna knulmasrnr ispata yeltenir gibidir. Bu arqivler rizerinde Ttirkiye kadar imparatrluktan ayrrl mr$ milletlerin de hak sahibi lduklarr hakkrnda iddial,ar AIESEE'nin igincle ve tertipiedifi kngrelerde eskidenberi dinle mekteyiz. Ivan Brsa, bazr vesika serilerinin mikrfilmlerinin sa. trqa arzedilmesile Turkiye'nin muhtag ldufu dviz srkrntrsinrr giderilmesine yardrm edecefi qeklinde bir teklif yapacak kadar safhk gstermektedir. (Bak. Art. 59). Onerilen ttim tekliflerir esasr, Osmanh arqivlerini, milletlerarasr yararlanmaya biran n. ce kayrtsrz ve qartsrz agmaktrr. Baqka deyimle, rapr sahibi bu arqivler tizerinde grtiq ve tavsiyelerini, baqlangrgta Tiirkiye bakr mrndan de$il, milletlerarasr cinerni bakrmrndan, srrf bu ynden 6ne srirmekte ve kanaatince ikna edici deiiller bulmaktadrr. D. iriz bahsi yanrnda teknik yardrm vb.'de ajrnl zihniyetle ele ahnmaktadrr. 2. UNESCO, Turkey, Prrntin f the Training and Educatin f Specialists and users f Inf< matin, Restricted Technical Reprt, RP/l9791980/5/10. 1/05, Paris 1980. 40
TiirkOsmanh arqivlerinin, biran tince milletlerarasr biitiin ilim araqtrncrlan igin kullanrlabilir bit hale gelmesinde Ti.irkiye igin bi.iytik yararlan yukarrda agrklamaya galrgtrm. Bu nktada hig bir anlaqmazhk yktur. Fakat Ttirkiye'nin, btiyiik klleksiynlartnr en blc yabancr aiqivlere mikrfilm halinde devretmek, Osmanh arqivlerinin merkezi fnksiynunu grirmekten grkarak bunu baqka devletlere brrakmak safdillifini gsterecefini ummak en azrndan safdilliktir. CIBAL bu maksadr giitmektedir. (Bu kuruluq hakkrnda gciriiglerim igin aqasrya bakrnrz). Ivan Brsa aynr zamanda, merkezi Sfya'da bulunan CIBAL'In Arqiv ve Mikrfiim Kmisynu bagkanrdrr ve CIBAL'rn esas hedefi. arqivlerden mikrfilm teminidir. 197B'de CIBAL Bursu bu maksatla kampanya aemaya karar vermiqtir. Halbuki AIESEE (Assciatin Internatinale des Etudes du Sudest Eurp en) btinyesinde bir Argiv kmisynu vardr ve baqkanr bir Turktti. Arqivlerimizin islaht, ilmi. aragtrrmalar igin kullanrhr hale getirilmesi, mdernleqtirilmesi, her qeyden rince Tiirkiye'nin igi ve kaygrsrdrr. Bu knuda milletlerarasr "endiqe", Ttirkiye drqr hig bir kuruluqun miidahale ve vesayet denemesine vesil,e lamaz. UNESCO'nun bti'ufrn milletlerce iyi kabul gren teknik yardlmlarr ancak bu gergevede diiquniilmeli, teklifler bu ruhla yaprlmah, her geyin iizerinde i.iye devletin grkarlan gzniinde tutulmahdrr. Gergekten, milletlerarasr igbirlifi, milletlerarasl grkarlara yardrm bu ilk,sart yerine geldikten snra baqlar. Ivan Brsa'nrn raprunda maalesef milletlerarasr grkarlar veya belli bir kuruluqun gaye ve hedefleri ijn planda ele ahnmrqtrr. Bu mtigahadem, Ivan Brsa'nrn Bagkantik Arqivinin bugiinki.i durumu ve mdernleqtirilmesi igin yaptr[r 6neriler,: kargr depildir. UNESCO veya baqka kurumlarrn teknik iqbirlifine ihtiyacrmrz vardrr. AR$'IVLERIN TAM AQIKLIGI Ag*hk, her gegit ilmi araqbrrmanrn temel prensibidir. Bir fikir, bir tez, herkes tarafrndan serbestge kntrl edilebilir kaynaklara dayanmlyrsa, d$ru bile lsa ilim Alemince veya tarafsiz di.inya kamuyunca itibar grmez, ilmi nitelik taryrmaz. MeselA, a'rqiv vesikalartnrn yalntz Ttirk aragtrncrlanna agrk tutulmasr, yaptlan yayrnlann gtiphe ile kafqrlanmastna yl aqar, Ttirk ilmini genellikle gcilgeler. +z 3. Activit priritaire: CIBAL, Bulletin d'fnfrmatin, Sfia, 1978, p. 7. Arqivlerimizde krrk yrla yakrn aragtrrma yapmts bir tarihgi sifatile, bu zaman iginde gridtilen plitikalardan Ttirk ilminin gk zarar grmtg ldusunu belirtmeyelim. Bir memlekette plitika gere['i yarrm milyn pzu agan en blc mikrfilm mtisaadesi verilirken Trirk araqtrrmacrlara veya kurullara gi.igltikler grkanlmrgtrr, Yahut geng, Ttirk dstu aragtrrmacrlar geqitli gtigltiklerle kargtlagmrq, mtisaade alamamr$, bu yi.izden Osmanh tarihi igin uzun yrllar hazrrlandrktan sqnra knu ve dlan defiiqtirmek zrunda kalmrglardrr. Bir donemde agrkhk prensibine riayet edilmiq, baqka z.amanlarda, Tiirkler de dahil, sn d.erece dar bir krsrtlama plitikast uygulanmrqtrr. Kendisine sadece yiz pz mikrfilm mtsaade edilen bir araqtrrrcr, biir taraftan harice n binlerce, yiiz binlerce pz mikrfilm mri..aadesi verildifiini grmi.iqtir. Argiv malzemesi, bazr idareciler tarafrndan gtinttik plitika ve diplmatik yaklaqrmlann bir vasrtasr gibi kullanrlarak kararstz, geligkili, knulan ycinetmeliklere aykrn gekilde idare edilmigtir. Btittin bu ittiradsrzirklar, tabii argiv kanunu grktr$r zaman dnlenmig lacaktrr. ittiradsrzhklarrn siiriip gitmesi ise, Tiirkiye' nin itibarrnr zedelemektedir. Bunun agrkga ifade edilmesini, samimiyetime ba$rqlamanrzr dileririr. Tam agrkhk knusunda, hele Ivan Brsa'nrn istedisi gibi, 1914'ten snraki dsyalarrn incelemeye agrhrtasr knusunda Tiirkiye'nin 6zel durumunun hesaba katrlmadrfr meydandadrr. Brittin belli gevrelerce bir menfi prpaganda kampanyasrna hedef lan Tiirkiye'nin ban hassas k' nularda, diigmanrn agrkhk prensibini kttiye kullanmasrnr 6nlemek igin, krsrtlamalar yapmasl tabiidir ve gerqek ilim gevrelerinin buna hiq bir itirazr lamaz. Esasen belli baqh dinya argivlerinde bu gibi gi.incel nemi lan kritik malzemenin sirktilasyndan kaldtnldr$r ve inceleme igin uzak bir tarih tesbit edildisi malfimdur. Fakat gtincel lmayan knularda tasnif edilmig btitiin klleksiycnlarrn araqtrrmacrya agik bulundurulmasr, mekanik kpya imkdrnla,rlnln.eaglanmasr, yalntz ilmin bir gerefi depil, aynr za.manda Tiirkiye'nin genel ktiltiir hedefleri bakrmrndan da bir zarurettir. Burada belirtilmesi gereken ikinci nkta d, Ti.irkiye arqiv kclleksiynlannrn nemli bir bliimiinii herhangi bir qekild'e elde ed.erek OsmanhTtirk araqtrrmalannda milletlerarasr bir merkez haline gelmek iddiasrdrr. Milletlerarasl kiilti.ir rekabeti nrmal bir geydir. Bazt yiiksek prensipler arkasrnda griinerek Tiirkiye' 43
nin Balkan memleketleri ve Arap tarihi igin mevcut imtiyazlr durumunu paylaqma teqebbtisleri kargrsrnda ihtiyath davranrlmasl da tabiidir. CIBAL UZNNiNDE : CIBAL (Centrb d'infrmatin Internatinal sur l,ls Surces de I'Histire Balkanique) stati.istini.i ve 1980": kadar gab.qma raprlarrnr inceledim. Kuruluqun merkezi Sfya'drr ve esas varltfr Bulgar ilimler Akademisi'ne (Bak. Status: madd.e 16 ve 19) ba$ltdtr; faaliyetleri UNESCO prgramr iginde gsterilmig, bdylece UNESCO'nun destefl'i saflandr$ gibi yaratrlan merkeze milletlerarasl bir cephe saflanmrqtrr. CIBAL'in AIESEE'den kparak ideta na rakip bir kuruluq geklinde meydana grkrqtnr tamamryla anlamak giigtiir. AIESEE bilnyesinde CIBAL'1n iistlendifi fnksiynlan gren kmisynlar vardrr. CIBAL'in gcrgek hedefi, Sfya'yr Balkan tarih aragtrrmalartnrn merkezi haiine getirmektir. Sylemeye hacet yktur ki, sn altr yuz yrlhk Balkan tarihinin ana kaynaklarr istanbul'dadtr. Bu hususta CIBAL'in kurucularr da herhalde bizimle birlegirler. Byle bir merkezin yeri ancak istanbul clabitir. Osmanlr kaynaklan lmadan'cibal gereksiz bir kurulu,g d.urumuna diiqer. Bu iyi bilindifi'inden faaliyeti mikrfilmaj ve Osmanli palegrafi ve diplmatiffi iizerinde tplanmaktadrr. Egsiz arqivleri dlayrsryla gatkan tarihi aragtrrmalannrn tnerkezi lan istanbul bu tabii hakkrna sahip grkmahdir. Tiirkiye, bu imtiyazh durumunu kendi eliyle b,ertaraf etmemelidir. Kanaatirr budur. Bunun igin de istanbul Universitesi ve Baqbakan Itk Arqiv Genel Mtidtirltifi.i, hiiktimetin destefi ile GtineyDiu Avrupa Araqtrrmalarr Enstitusu btinyesinde Balkan Tarihi Kaynaklarr Merkezi kurup buna mill'etlerarasr bir statii vermelidir. Bu kuruluqta ve Universitcde Osmanh palegrafi ve diplmatisi kursiart liymah ve yabancr dilde tedrisatla buna milletlerarasi nitelik kazandrrmahdrr. Her sene istanbul'a arqive gahqmaya gelen 5ra5snctlar bu ihtiyacr qiddetle duymakta ve qahsi temasiarla bunu gidermeye gah."smaktadrrlar. Bu kurslar Balkanlardan, Arap uremleketlerindeu ve Orta D[u araqtrrmalarrna ilgi duyan her memleketten bir gk frenci gekecektir. gimdilik giriqilen bu pratik mesai, ileride Osmanh Argiv ve Diplmatik (diplmaberat ilmi) Okulu'nun kuruluquna temel hazrrlar. Bunun igin istanbul Universitesi Tarih Bltimiine bafih GtineyDfu Avrupa Aragttrmalarr Enstitiisii ile temasa gegilebilir. CHARLES KECSKEMETi'NIW ONNNISI : Bu mektupta "l'bjectif principal du prjet cnsiste ir, placer sus cntr6le intellectuel I'ensembie des fncls d'archives de la p6ride ttmane" deyimi agrklama ister. Onerilen prje bu nkta agrkhffa kavuqtuktan snra biitiiniiyle el: ahnabilir. Tiirk htikiimetinin alacafir esash tedbir ve faaliyetlere paralel larak UNESCO yluyla uzman arqivciler:in teknik yardr.mlan quphesiz ancak qtikranla karqrlanrr. Madde 4.1. agrkqa gdstermektedir ki, UNESCO'nun yardrmr arkastndan milletlerarast bir prjeye gidilme ve derhal "les prbldmes cl'accds" (Madde 5) ne gehnektedir. TURK TTUTUUETINiN ACiT, OLARAK YAPMASI GEREKEN i$ler : Yukarrda temas etti$im nktalar sanlrtm yeterince gstermiqtir ki, Ti.irkiye'nin en nemli ve en zengin ktiltiir mirasr beynelleqtirilme ve milletleral'ast vesayet albrna skulma teqebbtisile karqr kargryadrr. Dayandrklan delil, bu arqivlerin gergekten acikh bir durumda bulunmalarr, dcil tedbir alinmazsa nemli bir ktsmrnln mahvlma tehiikesi karqrsrnda bnlunmasidrr. Bu hazine birgk milletleri yakrndan ilgilendirir, qiinkii tarihlerinin kaynaklarr bu arqivlerdedir, denilmek isteniyr. Ttirk hiikilmeti byle bir knuda bizzat harekete geqip iqleri ytiklenir, arqiv knusunu bir. an nce ele alrr, gerekli tatrsisatlarl yapar, Universiteyi harekete gegirirse, drqarrya lan ihtiyacrmlz ve baihlifrmrz sadece teknik uzman ve malzeme istemekten ibaret lur. Durum, htikumetin bu knuda artrk radikal bir hamie yapmasrnl zarurl ktlan bir nktaya gelmiqtir. Bu faaliyet ve tedbirler snucunda Tiirkiye, mdern bir devlet larak grevini yerine getirmiq lmakla aynr zamanda, bu arqivler sayesinde, dunyada nemli bir kiiltiir alanrnda nctiluk imtiyazrnr alma yluna girer. * ** 44
l PF{ s rt NN cjs e is tr) A F{ v) N Fl N v\r N u,* N N Il cj t =q C$ F P F v) q) l q).f' =S r).y trt tsn :$ GcjN RR,45 ts N v) v) \i: YN ca ^ F ;Js.b <j \(.)'! F{ ss CS =\: v)r.\ c;3 d*l hl 3'S Qca 'i: tqindekiler Osmanh Arqivleri ve Osmanh Araqtrrmalarl Hazrr[k Belgesi Osmanh Arqivieri Refrmu knusunda ingilizce Ozet bilgi (Summary) Sempzyum Prgranu r. senrpzylrmda YAPILAN RESM1 TONUSMALAR Vakrf Ynetim Kuruiu Baqkanr Em. Buyiikei{i ismail SOYSAL'In sunuq knuqmasl 3 Baqbakan Saytn TurguL OZAL'ln aglq knu"spa5l 5 Drqiqleri Bakant Sayrn Vahit HAL'EFOGLU'nun knusmasr 9 Yiiksek Ofretim Kurulu Baqkanr Sa5r1v1 Prf. Or. ih" san DOGRAMACI'nIn knugmasl...! 13 Ba4bakanhk Mtisteqart Sayrn Hasan Celdl GUZEL'In knuqmasi........, 17 Kuitur ve Turizm Bakanhfr Miisteqarr Saytn Kemal GOKqE'nin knuqmasl... 23 ismail SOYSAL'rn SEMPOZYUMUN kaparuqrnda yaptr$r knu$ma. 27 ii. GENEL NiTgLiTTEKi EiLOiNiLER PrOf. Dr. HAIiI INALCIK: Osmanlt Arqivlerinin Trirk ve Durr.ya Tarihi igin Onemi (ve claprtrlan ayrtntrlt metin) 31 Mithat SERTOGLU: Osmanlt Arqivlerinin, Dtinu. Bugiinti v': Yartnt.. 47 Prf. Dr. Nejat GOvUt'tg: Osmanir Araqtrrmalartnda Argivlerin yeri... 53 rrr. smanlr ARSi\rLERiNiN TARiHqESi VE BUGUNKU DURUMU Atiila qetin: Osmanlt Arsivlerinin Tarihleri 63 VII
Dg. Dr. Ilber ORTAYLI: Necati AKTAS: BasbakanLk Osrnanlr Ar$ivlerinin Bugiinkii Durumu?3 Balkanlar ve Batrda Osmanh Tarihi il" Ilgili Ar$ivler 195 Ogr. Alb. Giilsiim BUDAYBEK: ' Prf. Dr. Kemal KARPAT: Osmanh Askeri Ar$ivleri... 85 ABD'de Osmanh incelemeleli...201 Elsi Bilal SiMglR: Osmantr Drgiqteri Arsivleri............... 95 VIL ARSiVLERLE ilgili YASAL VE TEKNiK ISLER ijlkt ALTINDAG: Tpkapr sarayr Muzesi Arsivi............ t 1? Tt:l B:NIR5' Ar$ivlerle itgili Mevzuat, qahsmalar ve neriler.. 215 Biiviikelsi Erdgan SANALAN: rv. smanlr ARglvLERlNiN ZELLiKLERi Yabancrlara Ar$ivlerimizde Araqtlrma Izni Srunu.. 249 Trilin AREN:,{rqivlerde bina, Kruma, Mikrfilm ve Bilgisayar Prf. Dr. Bekir KUTIjKGLU: OsmanL Arlivleri ile Vakaniivis Tarihleri Arasmdald BaE............... 123 Sistemi............ 255 Yrd. Dq. Dr. Cahid BALTACI: Frf. Dr. Feridun AKOZAN: Ser'iyye SiciUerinin Tarihsel ve KUltiirel Onemi... 12? Bir Ar$iv Sarayrnln Ozsllikleri...263 Yard. Dca. Dr. $uklii HANiOGLU: Yakm Ddnemde Osmanh ve Yabancr Arqiv Kayrtla EKLER : nm Mukayesesi......... 133 _ Bildiricilerin Ozgegmigleri... 26,1 v. ARqivcilrK ve AR$iVLERDEN 'ARARLANMA yr{rrmi #,'[,ijfi:,1":i]":i ]"":"'*1::t."Tti.]':. tl:]"..11.'.,r, Prf. Dr. Miibahat KUTUKGLU: Osmanlr PalegrafyaDiplmatika 0Eretimi ve ArEivci Yeti$tirilmesi...... 143 Dr. Miijgen CIINBUR' MiUi Kiitiiphane ve ArQiv Malzemesi...... 149 Mehmet GENQ: Osmanh ArQlvlerinden Yararlanma Yiint?mi....... 155 Em. Elqi llhan AKANT: ABD Milli Ar$ivlerinden Yararlanma Yntemi...... 163 VI. DUNYADA OSMANLI ARASTIRMALARI VE ARSiVLER Prf. Dr. Neqet qagatay: Osmanh Ar.livlerinb DlS Dinyadaki Ilgi............ 1?3 Prf. Dr. Emel DOGRAMACI: Arap Ulkelerinde Osmanh Arastumalarr............ 181 Dg. Dr. Mustafa BILGE: Osmanlr Ar$ivlerinin Arap Ulkeleri Tarihi Baklmrndan Onemi..... 189
OSMANLI ARSIVLERI VE OSMANLI ARASTIRMAIARI SEMPOZYUMU Mustafa Reqit Paa : Hazinei Evralr (1846) TURKARAP ili$kilerl ItrtCErr,MELERi VATFTNTN GiRISiMiytE isral{eul. UNIVERSITESI E,UEEIYAT FAKULTESiNDE Mayrs 1985 Dizgi ve Baskr: DIVIT Matbaacrlrk A.$., Galatasaray Hayriye Cad. Qrlu Apt istanbul 'lel.: l5l +3 5+
smanll ARsivLEni VEI OSMANLI ARASTIRMAIARI OiZYUMU Mustafa ReEit Paga' Hazinei Evrak (la+o) runrarap irisrileni irucelememni vakfr' NrN cinisinaivm i st,nn e u u u r.r ive ns ires i e ee ivnr rnnu resi r.r de Mayrs 1985