HARİTA VE KADASTRO MÜHENDİSLİĞİ TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası tarafından her yılın İlkbahar, yaz, sonbahar, kış dönemlerinde yayınlanır. Sahibi : Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası Adına Başkan Erdal A K D A Ğ Sorumlu Müdür : Kadir P A L A Yayı n Kurulu ' : Kadir P A L A Dr. Haldun Ö Z E N Kazım İV! E L İ K O Ğ L U Kapak H. İbrahim K O L O Ğ L U Kompozisyonu : Kadir P A L A Yönetim ve Baş vurma : Konur Sok. 4/3 Yenişehir - ANKARA fj : 18 07 70 Dergi Yönetimi ve Lokal : Sümer Sok, 12/2 Yenişehir - ANKARA : 30 29 39 Fiatı : 250 TL. Yıllrk Abonesi : 1000 TL. Dizildiği ve Basıldığı yer : ONGUN KARDEŞLER Matbaası _ Ankara f? : 30 12 25-30 12 26-30 46 99 Arka dış kapak (Renkli) as 40.000 TL, Arka iç kapak (Renkli) = 30.000» Ön iç kapak = 30.000» İç Sayfalar = 20.000» Yarım Sayfa = 15.000» 1/4 Sayfa = 10.000» Ara sayfada iki renkli karton = 40.000» Ara sayfa tek yüz renkli Karton sayfa = 25.000» Devamlı ilan verenlere % 20 indirim yapılır. H Yayınlanan bütün yazılara yazar ve çeviri hakkı ödenir. H Gönderilen yazılar yayınlansın yayınlanmasın geri verilmez.?yazı ve ilanlardaki düşünceler yazarlarına aittir. Odayı ve Dergiyi soıumlu kılmaz.?çevirilerden doğacak her türlü sorumluluk çevirene aittir.?dergiye yayınlanmak üzere gönderilen yazıların daktilo ile seyrek satır olarak yazılması, şekillerin aydıngere çini mürekkeple çizilmesi, şekil yerlerinin be lirtilmesi ve yazıların imzalanmış olarak iki nüsha gönderilmesi gereklidir. Kı sa yazılar tercih edilir. Yazı içinde kaynağa gönderme yapılmalı, yazı sonun da «kaynakça» noksansız belirtilmelidir.
Harita ve Kadastro Mühendisliği Yıl : 16 Sonbahar - Kış 1984 Sayı : 50-51 İ Ç İ N D E K İ L E R Dergiden Mektup... 3 Harita Hizmetlerinin Yeniden Düzenlenmesi Gerekmektedir... 5 Fotogrametrik Nirengi: Gelişmeler ve Türkiye'deki Durum... 9 Koordinatlandınlmış Fotogrametrik Modelden Hacim Hesabı... 19 Jeodezik Deformasyon Ölçmeleri ve Sonuçların Yorumu... 27 Kınık Tüneli Eksen Yönlendirilmesi... 41 Barajlarda Kontrol Ölçmeleri... 47 Türkiye'de Kadastro Faaliyetlerinin Tasarımı Üzerine... 51 Büyük Ölçekli Haritalar İçin Bir Bölümleme Önerisi... 80 Türkiye Temel Nirengi Ağının ABD'de Dengelenmesi Sırasında Ulusal Datumun Avrupa Datumu 1950 ye Dönüştürülmesi... 91 Türk Hidrografi Tarihçesi... 95 Karadeniz Üniversitesi Jeodezi ve Fotogrametri Bölümü... 102
DERGİDEN MEKTUP Dergimiz bu sayısında, yıllardan beri üzerinde çalışıldığı halde ülke gereksinmelerine uygun bir örgütlenmeye kavuşamayan harita hizmetlerinin yeniden düzenlenmesini inceleyen bir yazı ile konuyu gündeme getiriyor. Konuyu yönetimsel, bilimsel ve teknik yönleriyle inceleyen ilk yazıldr da bu sayımızda yer alıyor. 1984 yılında yapılan ve «yeniden düzenleme» adıyla anılan girişimleri gelecek sayılarımızda ayrıntılı olarak incelemeyi amaçlıyoruz- Geçen sayımızdaki mektubumuzda değinilen mühendislik jeodezisi ve jotogrametrisi konularında bu sayımıza birkaç yazı koyduk. Bu yazılan aynı konuda başka incelemeler izleyecek. Bu sayıda son olarak Karadeniz Üniversitesi Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümünü tanıtan bir yazıyı yayımlıyoruz. Yazı bu üniversiteden diploma alan mühendislerin kütüğünü de içeriyor. Üniversitelerdeki meslek birimlerini tanıtmayı sürdüreceğiz. Yeni yılda dergimizi daha ilgi çekici duruma getirmek için tüm meslekdaşlarımızın katkılarını, eleştiri ve değerlendirmelerini bekliyoruz- Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası bu yıl 30 Ağustos yılını doldurmuş bulunuyor. Bu vesile ile, mesleğimizin kurucuları olan Sayın Hocalarımızı; Mümtaz Tarkan'ı, Prof. Macit Erbudak'ı, Prof. Dr. h. c. Ekrem Ulsoy'u ve Prof. Burhan Tansuğ'u saygı ile anıyoruz. Yeni yılın okuyucularımıza ve meslekdaşlarımıza mutluluk getirmesini diliyor, geleceğin aydınlığına güvenle bakıyoruz... Saygılarımızla... Yayın Kurulu
HARİTA HİZMETLERİNİN YENİDEN DÜZENLENMESİ ' " - -. GEREKMEKTEDİR Doç. Dr, Ergun UĞUR GEO Mühendislik ; Tapu,-kadastro, imar, kentleşme, metropol benzeri sözcükler kamu oyunda artık belirli çağrışımları yapabildiği halde bunlarla sıkı sıkıya bütünleşmiş olması gereken «harita» kavramı her tarafa çekilebilen niteliğini korumaktadır. Tarihsel gelişim içinde ülkemizde harita hizmetine sahip çıkan kurum yada kurumların bunda etkisi büyük olmuştur. Ayrıca 1970li yıllardan sonra üniversitelerimiz de harita eğitimi yapan bölümleri için «Jeodezi ve Fotogrametri» gibi herkesin kolayca söyliyemiyeceği bir ad bulunca karmaşa iyice büyümüştür. Tartışmanın başka yönlere çekilmesini önlemek amacıyla, «harita» deyimi ile burada İngilizce «surveying», Almanca «Vermessung» sözcüklerinin kapsadıkları alan içinde kalmak istediğimizi belirtmeliyiz. 1925 Yılında yürürlüğe giren Harita Genel Müdürlüğü kuruluş yasasının gerekçesi, bir Kadastro örgütü kurmak üzere hükümetçe hazırlanmış bir başka yasa gerekçesinden yola çıkmakta, «Kadastro, haritacılıkla sıkı sıkıya bağlı olup onun ayrılmaz bir parçasıdır.» Tümcesi ile başlamaktadır. Gerekçe daha sonra haritanın önemini ve işlevlerini aşağıdaki gibi açıklamaktadır : «Gelişmiş uluslar arasında lâyık olduğu yeri mutlaka almak amacını hedef tutan genç Türkiye Cumhuriyeti, bir yândan ülkesi- 5
ne sahip olmak ve aşarı kaldırarak Türk köylüsünün vergi yükünü hafifletmek isterken, diğer yandan, ne gibi bir bilimsel ilkeye bağlı olduğu bilinmeyen vergi yöntemlerinin değiştirilmesi yoluyla hem adaleti hem de hazinenin dengesini sağlamak amacıyla tezelden Türkiye'nin kadastro planlarını meydana getirmek gereğini duymuştur. Kadastro plan ve haritaları yapımının herşeyden önce doğru bir nirengi sistemine bağlı ve bilimsel işlemlere dayalı olduğu bilinmektedir. Bu harita ve planlar yalnız tapulama işlerini ilgilendirmeyip Tarım, Ticaret, Bayındırlık ve özellikle Milli Savunma Bakanlıklarına; yani bütün devlet ve tamu kuruluşlarına gereklidir. İşte bütün devlet ve kamu (kuruluşlarının herbirinde ayrı ayrı birer harita örgütü kurmaktansa, bugünkü Harita Dairesini genişletip kadrosunu tamamlamak yoluyla devletin harita gereksinmesinin bir elden karşılanması, komisyonumuzca ülkenin yüksek çıkarlarına uygun bulunmuştur.» Gerekçede özlenen eşgüdüm, yasanın çıkışıyla büyük ölçüde gerçekleşmiş, kurulan Harita Genel Müdürlüğü 1950'li yıllara kadar, övülesi çağdaşlaşma atılımları ile, 1/25 000 ölçekli topografik haritaların yapımını sürdürmüştür. Bu haritalar dayanak (referans) noktaları ve izdüşüm yüzeyleri ile ulusal bir bütünlük içinde programlanmış, bu ölçekle yetinen tüm devlet ve kamu kuruluşlarının gereksinmelerini karşılamıştır. Ancak 1950'li yıllardan başlıyarak kurum büyük ağırlığı ile savunma amaçlarına yönelmiş, çalışmalarına ulusal gereksinmeleri Nato ölçütlerine uyarlama çabaları egemen olmuştur. Öte yandan 1960 yılından başlıyarak gelişen demokratikleşme ve planı kalkınma eğilimleri bu konuda da yeni tartışma ortamlarının doğmasına yol açmış, giderek karmaşıklaşan kamusal gereksinmelere yanıt verecek büyük ölçekli taban haritaların kimler tarafından yapılacağı sorusu gündeme gelmiştir. Bu sorunun yanıtı, o günlerin «geçiş dönem»inde, 203 sayılı bir ek yasayla verilmeye çalışılmıştı. 203 Sayılı yasa ve ona bağlı yönetmeliklerle her ne kadar 1/5 000 ölçekli haritalar bir standart yapıya kavuşturulmuş gibi görünseler de, 'bölümleme ve içerikleri- 6
nju belirlenmesinde çeşitli kurınnlaıva l'arklı uygulamalar 'bugünlere kadar süregelmiş, bu nedenle aynı yerin aynı ölçekte birkaç kez haritasının yapılması zorunlu olmuştur. Bu yasa da birkaç yönüyle uygulanamıyan, sorunu büsbütün ortada 'bırakan 'bir düzenleme niteliğini almıştır. Harita sektörü elemanlarının asıl büyük kesimince uğraş edinilmiş olan 1/2 500 ve dahu büyük ölçekli haritaların hangi standartlara göre yapılacağı ise, İmar İskan Bakanlığınca 1974 yılında hazırlanan bir teknik yönetmelikle kuntllaştırıhrıak istenmiştir. Bu yönetmeliğin hazırlandığı yıllara göre çağdaş ve tutarlı sayılabilecek hükümlerine hangi ölçüde uyulmuş bulunduğu du tartışma götürür. Bunların sonucu olarak, bugün harita hizmetlerinin kapsamı içinde sayılan, İlk tesis kadastrosu ve kadastro yenileme çalışmaları, Durum haritaları (halihazır harita) ve imar uygulama planları, Kırsal alanların düzenlenmesi, arazi toplulaştırması, Bayındırlık ve sanayi proejlerinin gerekli (kıldığı ölçme ça lışmaları eşgüdümsüz, denetimsiz bir karmaşa içinde sürdürülür olmuştur. Harita Genel Müdürlüğü adını 1983 yılında «Harita Genel Komutanlığı» olarak değiştirmiştir. Böylece bir süreden ıberi pratikte yaşanan, savunma amaçlı harita çalışmalarının sivil amaçlardan soyutlanması açıkça belgelenmiş olmaktadır. Bu beklenmesi gereken bir gelişmedir. Nitekim gelişmiş ülkelerin örgüt şemalarına da bakıldığında, araştırma, uygulama ve savunma amaçlarıyla yürütülen haritacılık çalışmaları için görevlenen kurum ve kuruluşların birbirlerinden açık-seçik ayrılmış olduğu görülmektedir. Bu ilgi ayırımı uluslararası boyutlarda örgütlenmiş bulunan Uluslararası Jeo-dezi- Jeofizik Birliği (IUGG) ve Uluslararası Ölçmeciler Birliği (FIG)'nin yapılarına da yansımıştır. Bu ilgi alanı ayırımı sürecini 7
tamamlıyamıyan ülkelerin uluslararası çalışmalara katılma ve onlardan yararlanma olanakları da elbette çok kısıtlı kalacaktır. Nitekim ülkemizde de Harita ve Kadastro Mühendisleri Odasının FIG'e üye olması ve IUGG koşutunda bir Türkiye Ulusal Jeodezi- Jeofizik Birliği kurulması atılımlarının her ikisi de kalıcı olamamıştır. FIG'e 1969'da üye olan Türkiye, aidat borçlarını ödemediği için 1981'de Montreux'deki XVI. Genel Kurulun üçte iki oy çokluğu ile üyelikten çıkarılmış; gene 1969'da kurulan TUJJB ise, zaten yurtdışı gezilere gerekçe hazırlamak üzere göstermelik biçimde süregelen çalışmalarını birkaç yıldır büsbütün askıya almıştır. Resmi Gazetenin 30 Aralık 1983 günlü «mükerrer» sayısında yayımlanan, Beşinci Beş Yıllık Planın «bir yıl ertelenmesine bağlı olanak düzenlenmiş «1984 Yılı Geçiş Programı» da harita-tapu ve kadastro hizmetlerinin kapsamını, bayındırlık, tarım, imar planları ve diğer alanlarda kullanılmak üzere harita yapımı, kadastro hizmetleri ve tapu sicillerinin düzenlenmesi olarak benimsemektedir. Bu girişin arkasına yıllardır yinelenen ve artık kamu oyunda gülümsemeyle karşılanan yapılmış ve noksan kalmış «yüzdeler» ile, bunların önümüzdeki kaç yıl içinde tamamlanacağına ilişkin «kehanetler» eklenmiştir. Ancak plancı da bu alışılmış yinelemelerin sonucunu «Harita hizmetlerinin yeniden düzenlenmesi» gereğine dikkatleri çekerek bağlamaktadır. Beşinci Beş Yıllık Plân ise bu konuya hiçbir katkı getirmemektedir. Görüldüğü gibi olasılı çözüm yollarının oldukça geniş bir perspektifte ele alınması gerekmektedir. İkibinbeşyüzü aşan üyesiyle Harita ve Kadastro Mühendisleri Odasına, önümüzdeki çalışma dönemlerinde sorunu kamu oyu önüne getirmek görevi düşmektedir. 8