DENİZ VE BASIN İŞ KANUNUNDA FAZLA ÇALIŞMA Ali Kemal TERZİ 65 * Mustafa GÜNÖZ 66 ** I-GİRİŞ Fazla çalışma kavramı, özellikle İş Kanununda tüm tarafların üzerinde durduğu ve uygulamada en çok tartışılan konuların başında gelmektedir. Fazla çalışma kavramının, hem Deniz-İş kanununda çalışan gemi adamı ile hem de Basın İş Kanunu çalışan gazeteci açısından pek üzerinde durulmadığı görülmektedir. Bu makalede, gemi adamı ile gazetecinin fazla çalışma uygulaması ve bu uygulamalar her iki Kanun açısından karşılaştırmalı olarak değerlendirilecektir. II-DENİZ İŞ KANUNU NDA FAZLA ÇALIŞMA KAVRAMI Gemi adamları, iş sürelerinin büyük çoğunluğunu gemide geçirmektedir. Deniz İş Kanunu kapsamına giren ve uzak yol seferi yapan gemilerde hem iş süresi hem de bu sürelerin dışında gemide kalma zorunluluğu, gemi adamının çalışma süresinin hesaplanmasından büyük önem taşımaktadır.(güner, 2012) Yasa nın 26/2. maddesine göre İş süresi, gemi adamının işbaşında çalıştığı veya vardiya tuttuğu süredir, denilmektedir. Bu madde hükmü, gemi adamının çalıştığı sürelerin hesaplanmasında dikkate alınması gereken hususları göstermektedir. Öte yandan, Deniz İş Kanunu na tabi gemi adamlarının iş sürelerine tabi olmayan madde hükmü 27.madde de açıklanmaktadır. Kanun un 27. maddesine göre iş süresine tabi olmayan haller; a) Birden fazla kaptanın bulunduğu gemilerde birinci kaptan veya bu Kanun un 2. maddesinin (c) fıkrasında yazılı olduğu şekilde kendisine vekalet eden kimse (kılavuz kaptanlar dahil), b) Birden fazla makinistin bulunduğu gemilerde başmakinist, c) Doktor ve sağlık memurları, d) Hemşire ve hastabakıcılar, e) Asli görevleri can, mal ve gemi kurtarma olan kurtarma gemilerinde çalışan gemi adamları, f) Gemide kendi nam ve hesabına çalışanlar, olarak açıklanmıştır. 854 sayılı Deniz İş Kanunu nda hem günlük hem haftalık çalışmadan bahsedilmektedir. Bu kanunun fazla çalışma hem günlük hem haftalık kolaylıkla 65 * İş Müfettişi 66 ** İş Müfettişi Makale Geliş Tarihi: 04.07.2014 Yayın Kurulu Kabul Tarihi: 26.08.2014 325
belirlenebilmektedir. Yasanın 26/1. maddesine göre fazla çalışma, günlük 8, haftalık 48 saati aşan çalışma şeklinde tanımlamıştır. Fazla çalışma tanımı, Deniz İş Kanunu nun 28/1. Maddesinde yer almakta olup, Bu Kanun a göre tespit edilmiş bulunan iş sürelerinin aşılması suretiyle yapılan çalışmalar, fazla saatlerde çalışma sayılır. denilmektedir. Öte yandan, Deniz İş Kanunu nda tabi gemi adamlarının fazla saatlerle çalışma sayılamayacak işler de 28/3. maddesinde açıklanmıştır. Kanun un 28/3. maddesi uyarınca fazla çalışma sayılmayacak haller ise; a) Geminin, gemideki şahısların veya gemi hamulesinin selameti için kaptanın yapılmasını zaruri gördüğü işler, b) Gümrük, karantina ve sair sıhhi formaliteler dolayısıyla yerine getirilmesinde zorunluluk bulunan ilave işler, c) Gemi seyir halinde veya limanda iken gemide yaptırılan (yangın, gemiyi terketme, denizde çatışma, denizden adam kurtarma ve savunma) talimleri gibi yapılan işler olarak sayılmıştır. Bu itibarla, Deniz İş Kanununa göre, günlük (8 saat) haftalık (48 saat) çalışma süresinin aşılması halinde, fazla saatlerle çalışma yapılmış olacaktır. Bu konuda dikkat edilmesi gereken husus, hangi sürelerin iş süresinden sayılacağı ve buna bağlı olarak da fazla mesai süresi içerisinde değerlendirileceğidir. Ayrıca, aynı Yasanın 28/1 madde hükmüne göre, gemi adamı için fazla çalışılan her saate ödenecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının % 25 arttırılması suretiyle bulunacak miktardan az olamayacağı belirtilmektedir. Deniz İş Kanunu nda fazla çalışmanın ispatı 28/son fıkrasında belirtilmiş, bu hükme göre, Fazla saatlerle çalışmaları belgelemek üzere işveren veya işveren vekili noterden tasdikli ayrı bir defter tutmak zorundadır. Bu defterde gemi adamına uygulanan zam nispetleriyle fazla çalışmanın yapıldığı gün ve o güne düşen miktarı ve gemi adamının hak ettiği fazla çalışma ücreti gösterilir. Fazla saatlerle çalışma ücretlerinin asıl ücretler için hizmet aktinde gösterilmiş bulunan zaman, yer ve devrelerde, işveren veya işveren vekili tarafından gemi adamlarına tam olarak ödenmesi zorunludur. Denilerek gemi adamının yapmış olduğu fazla çalışmanın ispatında dikkate edilmesi gereken hususları göstermektedir. Fazla çalışma ücretinin ödenmemesi Deniz İş Kanunun 51. Maddesinde düzenlenmiştir. Yasanın 28. maddesine göre, gemi adamının fazla çalışma ücretini ödemeyen işveren/işveren vekili hakkında, her gemi adamına karşılık, ödemediği meblağ veya temin ile mükellef olduğu iaşenin tekabül ettiği bedelin, bin Türk Lirasından aşağı olmamak üzere iki katı tutarında idarî para cezası 326 TEMMUZ - AĞUSTOS
verilir diyerek nispi bir para cezası hükmüne yer vermiştir. Son olarak, Deniz İş Kanununda, fazla çalışma koşullarına ilişkin İş Kanunundan farklı olarak, gemi adamlarının fazla mesai yapmaları için her yıl muvafakatinin alınması ve İş-Kur İl Müdürlüğüne bildirimde bulunma gibi düzenlemelere yer verilmemiştir. III-BASIN İŞ KANUNUNDA FAZLA ÇALIŞMA Basın İş Kanunu nda 67 1 iş süreleri, gazetecilerin yaptıkları işin özelliğine bağlı olarak diğer İş Kanunlarından farklı bir biçimde düzenlenmiştir. Basın İş Kanunu ndaki iş süresi kavramı, İş Kanunu nun 61 nci maddesine uygun olarak, gazetecinin çalıştığı işte geçirdiği süre olarak tanımlanabilir. Deniz İş Kanunu ndan farklı olarak Basın İş Kanununda haftalık iş süresine ilişkin açık bir hüküm yer almamasına rağmen günlük iş sürelerine ilişkin bir hüküm bulunmaktadır. Yasanın Ek 1. maddesine göre, gazeteciler için günlük iş müddeti, gece ve gündüz devrelerinde sekiz saat olduğu belirtilmiştir. Ancak Yasanın 19 uncu maddenin birinci fıkrası hükmüne göre, haftalık iş süresini, kullandırılan hafta tatili günlerinden çıkarmak mümkündür. Basın İş Kanununun 19 uncu maddesinin birinci fıkrasına göre, Her altı günlük fiili çalışmayı müteakip gazeteciye bir günlük ücretli dinlenme izni verilmesi mecburidir. Gazetecinin vazifesi devamlı gece çalışmasını gerektirdiği hallerde hafta tatili iki gündür. Bu hüküm gereği, sürekli gündüz çalışan bir gazetecinin haftalık iş süresi 6 gün, sürekli gece çalışan gazetecinin haftalık iş süresi ise 5 gündür. Günlük iş süresi 8 saat olduğuna göre, sürekli gündüz çalışan gazetecilerin haftalık iş süresi 48 saat, sürekli gece çalışan gazetecilerin haftalık iş suresi 40 saattir. Ancak Basın İş Kanununda gerek 19 uncu maddenin 1 inci fıkrasında gerekse Ek 1 nci Maddesinin 1 inci fıkrasında gece çalışmasından söz edilmekle birlikte, İş Kanunu ndan farklı olarak hangi saatlerin gece çalışması sayılacağına dair bir hüküm mevcut değildir. Bu boşluğun İş Kanununda yer alan gece çalışması hükümleri ile doldurulması gerekmektedir. Bu itibarla, gazetecinin fazla çalışma süresi, 5953 sayılı Kanunun Ek birinci maddesinin ikinci fıkrası gereği, gündüz veya gece devresindeki çalışma müddetinin daha fazla hadlere artırılması ve ulusal bayram, genel tatiller ve hafta tatilinde çalışılması. halinde söz konusu olabileceğini belirtmektedir. Diğer taraftan gazetecilerin hafta tatilinin sabit olmadığı, değişkenlik gösterileceği düşünülerek aynı maddenin üçüncü fıkrasında, Pazar gününden 67 1 Bu kanunun asıl adı 5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlar ile Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun dur.. 327
başka bir gün hafta tatili yapan gazeteci, pazar günü fazla mesai yapmış sayılmaz diyerek hafta tatilini başka bir gün kullanan gazetecinin Pazar günü çalışması halinde fazla mesai yapması söz konusu olmayacağı belirtilmektedir. Aynı maddenin dördüncü fıkrasında, gazetecilerin fazla mesai yapmaları söz konusu olması durumunda, Her bir fazla çalışma saati için verilecek ücret, normal çalışma saati ücretinin % 50 fazlası olacağı belirtilmektedir. Ancak, gece 24 ten sonra fazla çalışma olması durumunda bu ücretin normal ücretin bir misli fazlasıyla ödeneceği belirtilmektedir. Öte yandan Basın İş Kanuna göre çalışan gazetecilerin en fazla 3 saat fazla mesai yapacağı ve bu fazla çalışma sürenin hesaplanmasında da yarım saatten az olan müddetlerin yarım saat, fazlasının ise bir saat sayılacağı belirtilmiştir. Bununla birlikte, işveren tarafından gazetecinin Fazla çalışma ücretlerinin gününde verilmemesi halinde, her geçen gün için % 5 fazlasıyla ödeneceği hükmü de, İş Kanunundan farklı olarak fazla çalışmanın ücretini zamanında ödenmesini koruyucu bir hüküm bulunmaktadır. Öte yandan, İş Kanunundan farklı olarak Basın İş Kanunda fazla mesai ücretini ödemeyen işveren hakkında her işçi için maktu bir cezadan ziyade, işverenin gazeteciye ödemediği her fazla mesai ücretinin iki katı tutarında nispi bir ceza tutarı ilkesi uygulanmaktadır. Son olarak, Basın İş Kanununda, fazla çalışma koşullarına ilişkin İş Kanunundan farklı olarak, gazetecilerin fazla mesai yapmaları için her yıl muvafakatinin alınması ve İş-Kur İl Müdürlüğüne bildirimde bulunma gibi düzenlemelere yer verilmemiştir. IV-SONUÇ Deniz ve Basın İş Kanununda fazla çalışma kavramı, fazla saatlerle çalışma olarak tanımlanmaktadır. Her iki kanunda, İş Kanunun aksine fazla çalışma koşulları şartlarını belirleyecek herhangi bir düzenlemeye gidilmemiştir. Diğer taraftan, yine İş Kanununun aksine, gemi adamı ve gazetecinin fazla mesai ücretlerini ödemeyen işveren hakkında her iki kanunda nispi para cezası uygulamasına yer vermiştir. Buna karşın, Deniz İş Kanununda gemi adamının iş süresi tanımlanırken, Basın İş Kanuna göre çalışan gazetecinin iş süresiyle ilgili bir tanımlama bulunmamaktadır. Diğer taraftan, gemi adamının günlük ve haftalık iş süresi belirli iken, gazeteci için, sadece günlük çalışma süresi belirlenmiştir. Öte yandan, Basın İş Kanununda Deniz İş Kanunundan farklı olarak, fazla mesai süresinin en fazla üç saat olacağı, fazla mesainin gece çalışmasına rastlaması halinde normal ücretin iki katında ve fazla mesa- 328 TEMMUZ - AĞUSTOS
iyi gününde ödemeyen işverene her geçen gün için % 5 fazlasıyla ödeneceği maddeleriyle fazla mesai ücretini koruyucu hükümler içerdiği görülmektedir. KAYNAKÇA Güner, M. Deniz (2012), Gemi Adamlarının Çalışma Süreleri, 03/07/2014 tarihinde http://www. ceis.org.tr/dergidocs/makale-21.pdf, adresinden erişildi. T.C. Yasalar (20.06.1952) 5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlar ile Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun. Ankara : Resmi Gazete (8140 sayılı) T.C. Yasalar (21.01.1943) 4373 sayılı Deniz İş Kanunu.. Ankara : Resmi Gazete (5310 sayılı) 329