Bilgisayar 1 Dersi: Fiillerde Çatı Konulu Proje Ödevi Hazırlayanlar: Türkçe Öğretmenliği 2.Sınıf Örgün Öğretim 2.Grup Grup Blok Adresi: http://turkceegitimi.wordpress.com/ Grup Üyeleri: Serap Çalışkan Ayşe Akın Rıdvan Çelik Merve Aydın Serap Çalışkan Akdeniz Üniversitesi Etken-Edilgen Fiiller Konu Anlatımı Yrd.Doç.Dr.Nuray Gedik mailto:ngedik.akdeniz.edu.tr 20110904014 mailto:akdenizsrpc@hotmail.com
İçindekiler FİİLLERDE ÇATI... 2 1.Öznelerine Göre Fiiller... 3 1.1.Etken Fiiller... 3 1.2.Edilgen Fiiller... 4 1.3.Dönüşlü Fiiller... 5 1.4.İşteş Filler... 6 2.Nesnelerine Göre Fiiller... 8 2.1.Geçişli Fiil... 8 2.2.Geçişsiz Fiil... 8 2.3.Ettirgen Fiil... 9 2.4.Oldurgan Fiil... 9 Kaynakça 1
FİİLDE ÇATI denir. Fiillerin özne ve nesneye bağlı olarak kazandığı anlama ve girdiği biçime çatı olmaz. Çatı, sadece fiil cümlelerinde aranan bir özelliktir. İsim cümlelerinde hâliyle Fiiller, özne ve nesne alıp almamalarına; belirtilen işin nasıl yapıldığına; işten nesnenin ve öznenin nasıl etkilendiğine göre çatılar ayrılırlar. önemlidir. Fiil çatılarının oluşmasında hem fiilin anlamı hem de aldığı yapım eki 1 Çatılarına göre fiiller şunlardır: Öznelerine Göre Fiiller Nesnelerine Göre Fiiller Etken - Edilgen Fiiller Dönüşlü - İşteş Fiiller Geçişli - Geçişsiz Fiiller Ettirgen - Oldurgan Fiiller 1 Kelimenin yapısını değiştiren eklere yapım eki denir. 2
1. Öznelerine Göre Fiil Çatıları Bu başlık altındaki fiillerde özne ve fiil arasındaki ilişki göz önüne alınır. Öznenin fiille şu ilişkileri olabilir: Özene fiilde anlatılan işi kendisi yapabilir. Başkasının yaptığı işten etkilenebilir. İşi kendisi yapıp yine ondan kendisi etkilenebilir. İşi başkalarıyla birlikte ya da karşılıklı yapabilir. 1.1. Etken Fiil kendisidir. Etken fiilin belirttiği işi, oluşu, hareketi, durumu ve kılışı yapan öznenin Özne gerçek öznedir. Dilimizde tüm fiiller kök hâlinde iken etkendir. Bu fiiller geçişli de olabilir geçişsiz de. Tren saat dokuzda istasyona geldi. Okulun bahçesinde toplandık. 3
İlk cümlede gelme işini yapan(tren),ikinci cümlede toplanma işini gerçekleştiren(biz)özne görevindedir. Bu cümlelerin gerçek öznesi belli olduğu için gelmek ve toplanmak fiilleri etken çatılıdır. Yaşlı nine, çocuktan kendisini karşı tarafa geçirmesini istedi. Çocuk da öğrenciliğin verdiği bir bilinçle seve seve ona yardım etti. 1.2. Edilgen Fiil Gerçek öznesi söylenmeyen (ve bilinmeyen) fiillerdir. Cam kırıldı kimin kırdığı belli değil Bir bildiri okundu. Okuyan belli değil Ev satıldı. Kapı açıldı Araba yıkandı. Fiile "- l, - n" ekleri getirilerek yapılır. Bu tür fiillerin öznesi sözde öznedir. Yüklemde bildirilen işten etkilenen varlık cümlede özne gibi kullanılır, ama asıl özne söylenmemiştir. Kapı ve araba açma ve yıkama fiillerini yapan değil, bu fiillerden etkilenen varlıklardır. Bazı cümlelerde işi yapan "tarafından" sözüyle ya da "-ce" ekiyle belirtilebilir. Hırsızlar polis tarafından yakalanamadı. Bu kararlar milletçe verilmedi. Sözde ya da gerçek öznesi olmayan edilgen ve geçişsiz fiiller de vardır: Bu sıcakta uyunmaz. Bu söze gülünür. Yarın pikniğe gidilecek. Burada kalınacak. 4
Duvarlar boyandı. Bu cümlede boyama işinin yapıldığı belirtilmektedir.ancak bu işin kimin yaptığı belli değildir Cümlede özne gibi görünen duvar sözcüğü sözde öznedir.gerçek özne yerine sözde özneyi alan fiil edilgen çatılıdır. Fiiller (i)n ve (i)l ekleriyle edilgen yapılır. 1.3.Dönüşlü Fiil Öznenin işi yaparken aynı zamanda o işten etkilendiğini gösteren fiillerdir. Yani fiili yan da ondan etkilenen de öznedir. Özne gerçek öznedir. Nesne yoktur. Fiile "-l, -n" ekleri getirilerek yapılır. Bu fiiller nesne alamazlar; geçişsizdirler. Kızlar süslendi; delikanlılar güzelce giyindi. Adam hep kendisiyle övünüyor. Tabiat olayları ile ilgili dönüşlü fiillerde "yapma" anlamı yerine "kendi kendine olma" anlamı vardır. Karlar tepelere doğru çekildi. Sıcaklardan dolayı gölün suyu çekildi. Öğleye doğru hava açıldı. Havalar ısınınca buzlar çözüldü. Bazı fiillerin edilgen şekilleriyle dönüşlü şekilleri farklı ekle yapılır: Sevmek > sevinmek > sevilmek Dövmek > dövünmek > dövülmek 5
Giymek > giyinmek > giyilmek Görmek > görünmek > görülmek İsme getirilen "-len" ekiyle fiile getirilen "-İş" ve "-leş" eki de dönüşlülük anlamı katabilir: O gün pek içlendim. Trafik polisini görünce adam tutuştu. Birazdan sakinleşir. Not: Edilgen fiille dönüşlü fiil karıştırılabilir: Özgür konferansta oldukça sıkıldı. > dönüşlü Sabaha kadar kurşun sıkıldı. > edilgen Babam çabucacık giyindi. Bu cümlede özne olan baba,giyinme işini yapmıştır.bu iş yalnızca özneyi etkilememiş,başka bir varlık üzerine geçmemiştir.dönüşlü fiillerin yüklem olduğu cümlelerde gerçek özne bulunur,nesne bulunmaz. Çocuk biraz geriye çekildi. Bu cümlede özne olan çocuk,çekilme işini gerçekleştirmiş ve bu işten yalnız kendisi Etkilenmiştir. İş başka bir varlığın üzerinde yapılmamış öznede kalmıştır. Fiiller (i)n ve (i)l ekleriyle dönüşlü yapılır. 1.4.İşteş Fiil Fiilde bildirilen işin birden fazla kişi tarafından yapıldığını; işi beraber ya da karşılıklı yaptıklarını bildiren fiillerdir. "- ş" ekiyle yapılır. 6
Dövüşmek, uçuşmak, gülüşmek, görüşmek... Ya "birlikte" ya da "karşılıklı" anlamı katar. Kuşlar uçuştu birlikte Çocuklar gülüştü. birlikte Öğrenciler kaçıştı. birlikte Arada bir yazışırız. karşılıklı Onunla Ankara'da tanıştık. karşılıklı Bazı filler "ş" sesini yapılarında barındırır ve işteşlik ifade ederler. Bunlara anlamca işteş fiiller de denebilir. Yarışmak, savaşmak, üleşmek, güreşmek, barışmak, konuşmak... Bazı işteş fiiller bir durumdan başka bir duruma geçmeyi ifade ederler. Bunlarda işteşlik anlamı zayıftır. Buharlaşmak, güzelleşmek, ağırlaşmak, sertleşmek, sakinleşmek... Durum, gün geçtikçe kötüleşiyor. Hasta, biraz daha iyileşti. Güneşte fazla kaldığından iyice esmerleşti. Rengi giderek koyulaşıyor. Not: Yapısında "ş" sesi bulunduran bütün fiiller işteş değildir. Bunlara dönüşlü de denebilir. Dostluğumuz günden güne gelişiyordu. Sonunda öfkesi yatıştı. Daracık bir yere sıkıştı. Boyunda büyük işlere girişti. Fırtınadan sonra deniz yatıştı. Otobüs kalkmak üzereyken yetişti. Evinden uzakta kalmaya alıştı. 7
Bazı fiiller "-le-ş" şeklinde iki ek alarak, bazıları da "-leş" şeklinde tek ekle işteş yapılırlar. Kucak-la-ş-, selâm-la-ş-; Toka-laş, bayram-laş... Çoğu nesne alamaz; ama bazı işteş fiiller nesne alabilirler. Kazandıkları parayı paylaştılar. Saatlerce kapının önünde bekleştik. Bu cümlede bekleme işi birden çok özne tarafından yapılmıştır.fiil birlikte yapma anlamı taşımaktadır. Arkadaşımla okulda buluştuk. Bu cümlede ise buluşma işi birden çok özne tarafından karşılıklı yapılmıştır. Fiiller (i)ş ekiyle işteş yapılır. 2. Nesnelerine Göre Fiil Çatıları tutulur. Fiillerin nesne alıp almadıkları, alıyorlarsa hangi özellikleri taşıdığı göz önünde 8
2.1.Geçişli Fiil Belirtili ya da belirtisiz nesne alabilen fiillerdir. Bu fiillere "ne?, neyi?, kimi?" soruları sorulduğunda belirtili ya da belirtisiz nesne bulunur. İş, kılış fiilleri geçişlidir. Titizlikle elindeki yazıları inceliyordu. Son gelişinde Ankara'yı da dolaşmıştı. Cümlede nesne kullanılmamış olsa da bu fiiller geçişlidir. Dikkatli bakmayınca fark edemezsiniz. Çocuk annesini öpüp, okşuyor. Bu cümlede öznenin yaptığı iş öpmek, okşamak nesne üzerinde yapılmıştır.iş başka bir varlığın üzerine geçmiştir.bu fiiller geçişli fiillerdir. Fiillerin geçişli olup olmadıklarını anlamak için Ne?,Neyi?,Kimi? sorularından yararlanırız Fiiller bu sorulara cevap veriyorsa geçişlidir: Çocuk simit satıyor. (Çocuklar ne satıyor? simit) 2.2.Geçişsiz Fiil Nesne alamayan fiillerdir. Oluş ve durum fiilleri geçişsizdir. Yükleme nesneyi bulmak için sorulan "ne?, neyi?, kimi?" sorularının cevabı yoktur. 9
Kar yağdı, tren durdu, ben uyudum, kartallar uçtu, dışarıda kaldı, o da yoruldu... Not: Bazı fiiller hem geçişli hem geçişsiz olarak kullanılabilirler: Gezmek, dolaşmak, geçmek, sürmek, çalmak Arkadaşlarla tatile çıkıyoruz. Geçişsiz fiiller Ne?,Neyi?,Kimi? sorularına cevap vermez 2.3.Oldurgan Fiil Geçişsiz bir fiile "-dir, -t, -r" eklerinden biri getirilerek fiil geçişli yapılırsa buna oldurgan fiil denir. Yatmak > yatırmak Ötmek > öttürmek Uyumak > uyutmak Gezmek > gezdirmek Kaçmak > kaçırmak Ali parayı ödetti. Cümlede özne olan Ali işi yapmamış, başkasına yaptırmıştır. 2.4.Ettirgen Fiil Geçişli olduğu hâlde "-dir, -t, -r" ekleriyle tekrar geçişli yapılan fillerdir. Geçişlilik dereceleri artırılmıştır. 10
Fiili bir başkasına yaptırma söz konusudur. Oldurgan fiiller ettirgen hâle getirilebilir. Gazete aldı > aldırdı > aldırttı Elbiseyi yıkadı > yıkattı > yıkattırdı İçmek > içirmek > içirtmek Durdurmak > durdurtmak Uçmak > uçurmak > uçurtmak > uçurtturmak özelliğe sahiptir: Sonuç: Bütün fiiller çatı bakımından öznesine ve nesnesine göre ayrı ayrı iki Çocuk koşarak yolun diğer tarafına geçti. Öznesine göre: etken; nesnesine göre: geçişsiz Alış veriş listesini evde unuttum. Öznesine göre: etken; nesnesine göre: geçişli 11
12
Kaynakça birey dersaneleri. (2009). LYS türkçe edebiyat konu anlatımlı kitap. istanbul: birey eğitim yayıncılık. http://www.edebiyatogretmeni.net/fiilde_cati.htm. (2011, 10 25). 12 09, 2012 tarihinde edebiyatöğretmeni.net: www.edebiyatöğretmeni.net adresinden alındı http://www.turkceciler.com/fiiller/fiillerde_cati.html. (2012, 12 09). 12 09, 2012 tarihinde türkceciler.com: www.turkceciler.com adresinden alındı http://www.yenimakale.com/fiilde-cati.html. (2009, 01 31). 12 09, 2012 tarihinde yenimakale.com: www.yenimakale.com adresinden alındı 13