107 BURDUR EVLERİNDE VE MÜZELERİNDE BULUNAN ERKEK İÇ GİYİMİNDEN DON VE GÖYNEKLER Nuray GÜNDÜZALP * Özet Yaşanan toplumda giyimle ilgili değer yargılarına büyük önem verilir. Fertler yaşadığı toplumun düzenini ve kurallarını bozmayacak şekilde giyinmeye özen gösterirler. Dış giyim insanın aynasıdır. Ama onların altına giydiğimiz iç giyim olarak adlandırdığımız, tenimize giydiğimiz giysiler kişiye özgüdür. İç giyimler kendi aralarında 1-Üst bedene giyilen iç giyimler 2-Alt bedene giyilen iç giyimler, olarak sınıflandırılır. Üst bedene giyilen iç giyimler göynek ya da gönlek diye adlandırılmaktadır. Alt beden giyimine ise don denilmektedir. Geçtiğimiz yüzyılın aynası olan giysiler kadınlarımızın zevkini ve hünerini ortaya koymaktadır. Dış giyimine gösterdiği özen ve güzeli iç giyimine de yansıtarak onu da donatmasını bilmiş ve çeşitli süslemelerle onu canlandırmıştır. Hatta kendi aralarında bir iç giyim modası bile yaratmışlardır. Günümüzde unutulan bu iç giyim modaları artık araştırılmalı ve gün ışığına çıkarılmalıdır. Burdur a ait iç don ve göynek örnekleri, geleneksel iç giyim örneklerinden sadece bir kaçıdır. Giriş Türkler içe giyilen giysi ile dışa giyilen giysiler arasında bazı farklılıklar yaratmışlardır. Türkler aslında içe ve dışa giyilen elbiseleri birbirinden ayırmak istemişlerdir. İçlik sözcüğü Türklerin çok eski bir tabiridir. Dışa giyilen elbiseler için ise Harzemşahlar çağında bile taskı, ton yani dışa giyilen elbise, dışa giyilen don denilirdi. Eski Anadolu metinlerinde buna üstlük denir. Burdur merkez ve çevresinde erkeklerin eskiden giydikleri giysileri örf adet ve gelenekler yönüyle ele alalım. İç don ve göynekler, zamanın adetlerine göre gelin tarafından damada ve damat tarafından olan erkek akrabalara hediye getirilmekteymiş. Bu hediyeler o denli önemli olmaktadır ki gelen çeyiz mevsimine göre ev önünde ki bahçede veya odalarda ipler çekilerek sergilenmekteymiş. Yaptığım araştırma esnasında gittiğim Bağsaray kasabasında bana o bölgenin ağasının kızının çeyizinin iki gün ipte serili kaldığı, don ve göyneklerin sayısının fazla olduğu ve çok işli, gösterişli olduğu söylenmiştir. İç giyimde ki işlere yanaş denilmekte ve yanaşları gösterişli veya çok yanaşlı gibi deyimler kullanılmaktadır. Buda o ailenin zenginlik ölçüsü olarak değerlendirilmekteymiş. Gelinin kına gecesi günü kadınlar eğlenirken, erkekler bir yerde toplanır, önce damat tıraşı yapılır, arkasından dualar eşliğinde damada gelinin getirdiği iç giyimler giydirilirmiş. Böylece tüm ahali gelinin damada getirdiği don ve göynekleri görmüş olurmuş. Bu tanım ve hikâyeleri artık seksen yaşının üstünde ki kişiler hatırlamaktadır. Bir kız evlat eli iğne tutmaya başlayınca don ve göynekleri işlemeye başlarmış ki evleninceye kadar vereceği oğlan evinde ki tüm erkek sayısına yetsin. Tabi ki bunların arasında damadın ki daha bir özenli ve nakışı daha farklı işlenirmiş. Bu güzel gelenek çok zaman önce kalmıştır. Çeyiz anlayışı bu günkü adetler çerçevesinde yapılmaya başlamıştır. Bugün bu güzel giysiler sandıklarda, şark köşelerinde ya da müzelerde yer bulmaktadır. Ama sayıları oldukça azdır. Çünkü yıllar önce bazı çevreler tarafından cüzi paralar karşılığı toplanmış, çoğu yurt dışına çıkarılmıştır. Değerleri anlaşılmadan çok şeyler gibi bu iç giyim örnekleri de unutulmaya yüz tutmuştur. * Burdur Anadolu Meslek Lisesi Öğretmeni
108 I.BURDUR SEMPOZYUMU Yaklaşık 100-150 yıl önce kullanılan iç giyimleri kendi çocuk gözüyle hatırlayabilen bir kaynaktan iç donlarının boylarının ayak bileğine kadar olup, bilekte manşet çalışılarak üstüne cam düğmeler dikildiğini, kişi oturunca şalvarın içinde ki donun bilek kumaşı ve düğmesi göründüğünü ve bunun giyen kişini maddi durumunu gösterdiğini, daha sonra ki donların, boylarının kısalıp diz hizasına geldiğinden bahsederek, yine o devirde kişilere yapılan giysilerin kumaşlarının çok özellik taşıdığını çünkü insanların sosyal durumlarının, bu ayak bileğinden görünen donun kumaş cinsine göre belirlendiğini, bir insan bir yerde konuşunca tenkit ( eleştiri ) olarak aman onun sözü dinlenmez, giydiğine baksana kaput tan ya da aaa onun sözüne güvenilir, baksana giydiği bile humayindendi denildiğinden bahsetmiştir. Burdur merkez ve köylerinde iç donu olarak giyilen giysimiz kişilerin çalışma sahasına göre bazende dış giysi olarak kullanılmıştır. Konunun Sınırı Bu araştırmada tüm örnekleri inceleyemeyeceğimiz için, 3 adet don ve 3 adet göynekle sınırlandırılmıştır. 2 adet don, 1 adet göynek Aliye İşseven den, 1 adet göynek Burdur Anadolu Meslek Lisesinden 1 adet ipek don ve 1 adet ipek göynek Burdur Arkeoloji Müzesinden alınmıştır. Don ve Göynek in Tanımı Ve Kumaş Özellikleri Çeşitli kaynaklara göre donun tanımı temelde aynıdır. Vücudu belden aşağı topuklara kadar örten ve bacaklar için iki parçası bulunan ve ten üstüne giyilen bir çamaşıra iç donu ayrıca tuman da denir. Araştırmam da yer alan donlar için bir tanım yapacak olursak; Vücudun belden aşağı kısmına, üst şalvarın altına tene giyilen, çeşitli boylarda olabilen ( diz hizası, diz üstü, ayak bileği gibi ) beli uçkurlu, paça kenarları oyalı veya nakışlı olan bir iç giyimdir. İç giyimden olan göynek genelde don ile takım olarak kullanılmıştır. Farklı kaynaklarda verilen tanımlar ve araştırmamda yer alan örnekler doğrultusunda göyneği; vücudun üst bölümüne giyilen genelde diz hizasında boyları olan ince el dokuması kumaşlardan yapılıp uzun kollu yakalı önden yırtmaçlı olarak hazırlanan tene giyilen iç giyimlerdir diye tanımlayabiliriz. Burdur da dokumacılık yaygın olduğundan yörede el tezgâhların da dokunan kumaşlar iç giyim olarak kullanılmıştır. Bu kumaşlara bükme, alaca, kenarlı bez örneğini verebiliriz. Bunun yanında çarşıdan alınan kaput gibi kumaşlarda kullanılmıştır. Maddi durumları daha iyi olan kişiler ise özel zamanlarda giymek için, iç giyimlerde de ipek ve floş karıştırılarak dokunan kumaşlar düşünmüşlerdir. Metot ve Yöntemler Araştırmama konu olan bulguları elde etmek için öncelikle çevrede araştırma yaparak müze ve canlı kaynaklara başvurarak, nerelerde, nasıl giyildiği, yöresel isimleri; kaç yıllık olduğu gibi bilgiler gözlem formuna işlenmiştir. Ayrıca çeşitli literatürler taranarak bilgiler pekiştirilmiştir. Araştırmam da 1. ve 2. örnek olan donlar tahmini 1910 yıllarında yapılmış 1980 yılında da kız torununa geçmiştir. 1. örnek iç giyimden damat donu ak dondur. Kesimlerde kumaş eni düşünülerek çalışılmıştır. Onarım görmemiştir. 2. örnek sağdıç donu olup onarım görmüştür. Her iki örnekte açık krem rengi pamuklu bükmeden yapılmış. Bu dokuma ince ve narin olduğu için ak donun yıpranacak olan ağ ve iç bacak kısımlarına kaput kullanılmıştır. Ağ parçası üçgen kuş biçiminde yapılmıştır. Her iki örnekte de bele uçkur çalışılmış paça uçları da yöresel adı yanaş olan nakış işlenmiştir. Ancak 1. örnek damat donu ile 2. örnek sağdıç donunun işlemeleri arasında farklılıklar vardır. Her iki örnekte yöresel ismi yömreme olan baskı dikiş tekniği ile dikilmiştir. Paça uçları ayrıca kıvrılıp, halk dilinde mantaka olan antika ile temizlenmiştir. 1.damat donu çizimi 1. örnek : damat donunun kesim ve nakış ayrıntıları
109 2. sağdıç donu çizimi 2. örnek : sağdıç donu nakış, uçkur ve ağ detay görüntüleri 1. ve 2. don örnekleri ile göyneğin Aliye İşseven'in evinde şark köşesinde sergilenişi İlk göynek örneğimde donlar gibi aynı kişiden alınmıştır. Göynek, Ak göynek diye de isimlendirilmektedir. Kumaşı yöresel bir dokuma olan kenarlı bezdir. Örnek onarım görmüştür. Beden de turuncu, kollarda siyah çizgiler yapılmıştır. Bedende ve kolda farklı renkler kullanılması dikkati çekmekte olup, yalnız araştırmam sırasında bu farklılık baştan özellik olarak mı yapıldığı yoksa tamirat sırasında mı yapıldığı hakkında bir bilgi edinilememiştir. Kumaş boyu önden arkaya bütün olarak kullanılmış, omuz kendiliğinden oluşmuştur. Yaka oyuntusu bir parça ile yani sıkma tabir edilen parça ile temizlenmiş ön ortaya yaka ucundan aşağı inen yırtmaç yapılmıştır. O dönemde kullanılan elle çevrilen dikiş makineleri ile yaka dikilmiştir. Bu örnekte de diğer dikişler gibi yömreme ile yapılmıştır. Kol uç kısmına süsleme olarak oya çırpma dikişi ile tutturulmuştur. 1. örnek Ak Göynek, yaka, yırtmaç ve kol ucu süslemesi detay görüntüsü; 1. örnek Göynek kalıbı İkinci örneğim olan göynek Burdur Anadolu Meslek Meslek Lisesi Arşiv dolabında sergilenmektedir. Bu örnek bürümcük bükmeden yapılmış kenarlarına çizgi dokunmuştur. Göyneklerde kesim dikim özelliği olarak benzerlikler vardır. Anlatışa göre yaka daha sonradan oyulurmuş yani kullanılıp giyileceği zaman bu göynekte sergileneceği zaman yakası oyulup makine çekilmiştir. Dikiş tekniği olarak mantaka kullanılmıştır. Süsleme olarak iğne oyasına zürafa tekniği kullanılmıştır.
110 I.BURDUR SEMPOZYUMU 2. örnek : Bürümcük Bükme göynek, kol detay görüntüsü Son örneğim olan ipek don ve göyneği takım olarak ele alacak olursak, bu takım Burdur Arkeoloji müzesinden alınmıştır. İç giyimden ipek don, ipek göynektir. Kumaş krem rengi şile bezi görünümlü ipekli floş karışık bürümcük kumaştır. Bu ip dışardan gelmiş olup el tezgâhların da bürümcük olarak dokunmuştur. Adından da anlaşılacağı gibi varlıklı bir aile iç giyimidir. Kumaş kenarları aynı renk floş iplikle şeritlendirilmiştir. İpek donun kesim özelliği diğer donlarla benzerlik göstermektedir. Dikiş teknikleri de aynıdır. Yalnız donda süsleme olarak iğne oyasının zürafa tekniği kullanılmıştır. İpek göynekte kesim ve dikim özelliği olarak diğer iki örneğe benzemekte olup yalnız kol evi ayrıntısına bakarsak biraz daha kare kolu andırmaktadır. Öne yaka oyuntusuna sıkma yaka yırtmaç açıklığına da pat floş kumaştan yerleştirilmiştir. Kol ağız kısmı 1 cm enliliğinde zürafa yapılmış, ucuna da yörede siğil tabir edilen motif uygulanmıştır. İpek Göynek, yaka yırtmaç, kol ucu detayı İpek don, bel uçkur detay görüntüsü İpek göynek kalıpları İpek don kalıpları
111 Sonuç ve Öneriler Sonuçta don ve göynekler hangi kumaştan, hangi kesimden ve süslemelerden oluşursa oluşsun aynı amaca hizmet etmişlerdir. Böylesine emek ve güzellik katılarak hazırlanan bu giysiler ne yazık ki karanlığa gömülmüşlerdir. Ama benim ümidim odur ki bizler ve bizlerden sonraki nesiller Burdur kadınlarının kızlarının teknolojiyle tanışmadığı o dönemlerde kendi emeklerini, alın terini ortaya koyarak yaptığı bu iç giyimler unutulmasın bu ve bunu gibi çalışmalar eşliğinde unutulmuşluktan gün ışığına çıkarılsın. Tarihimize sahip çıkmazsak, onu korumazsak yabancı uyruklu insanlara para karşılığı satarsak ya da sandıklarda saklamaya mahkûm edersek, tarihimiz gün ışığına çıkarılmadan araştırılmadan yok olur ve bunları ellerine geçiren yabancılar sahip çıkarlar. Ama neden böyle bir şey olsun? Neden sahip çıkan başkaları olsunda biz olmayalım. Evet, işte yine burada bizlere yani bu konularla ilgisi olan kişilere çok görevler düşmektedir. Nasıl mı? Örneğin Kültür Bakanlığı neden bu konuya eğilmesin, tarihi ve turistik bölgelerimizin reklâmını yaparken, neden folklorik giysilerimizin reklâmını yapmasın, üretilmesi için ön ayak olmasın. Ya da Meslek Liseleri giyim ders notları hazırlanırken konuların yerleri geldikçe; eski iç giyimler ile yeni iç giyimler karşılaştırmalı olarak hazırlanabilir. Böylece gelecek nesillerimizin kıyaslama yapmaları ve bu şekilde tarihinden gelen özellik ve güzellikleri anlaması sağlanabilir. Bende kendi adıma Burdur Kadın ve kızlarının eski dönemlere ait yaptıkları bu güzellikleri, günümüze aktarmaktan memnuniyet duymaktayım. Erkek iç giyimleri hakkında ki bu araştırmam bana esin kaynağı olmuş. Bu kıyafetleri kadın dış giyimlerine tasarlama fikrini vermiştir. Aşağıda gördüğünüz kıyafetler bu tasarımlarımın birer örneğidir. Karıncalı Yârim Gül Güzeli Karanfillim 1984 Kaynaklar Burdur, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, 1955 KOÇU, Reşat Ekrem, Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Ankara, 1967 ÖGEL, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş V, Ankara, 1978 ÖZBEL, Kenan, Eski Türk Kumaşları, El Sanatları III TİZER, Gönül, Giyim Kuşam ve Türk Kadın Kıyafetleri, Türk Folklor Araştırmaları, Cilt 15, İstanbul,