Publication Data: Dündar, Abdülkadir, 'Osmanlı Mimarisinde Vilâyet (Eyâlet) Mimarları', EJOS, IV (2001) (= M. Kiel, N. Landman & H. Theunissen (eds.), Proceedings of the 11th International Congress of Turkish Art, Utrecht - The Netherlands, August 23-28, 1999), No. 49, 1-9. ISSN 0928-6802 Copyright 2001 Abdülkadir Dündar. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, translated, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior written permission of the author.
Osmanlı Mimarisinde Vilâyet (Eyâlet) Mimarları Abdülkadir Dündar Bilindiği gibi Osmanlılarda fethedilen yerlere hukuku temsilen bir "Kadı"nın, yönetimi temsilen de bir "Bey"in (subaşının) atanması Osmanlı taşra idaresinin temelini oluşturmaktadır. 1 Orhan Gazi (1326-1362), I. Murad (1362-1389) ve I. Bayezid (1389-1402) dönemlerinde gerçekleştirilen fetihler, Osmanlı devletinin Anadolu'da ve Rumeli'de topraklarının genişlemesine, sorumluluk bölgelerinin çoğalmasına ve giderek meselelerin büyümesine yol açtığı gibi, boğazlar esas alınarak devletin idarî yapısının Rumeli ve Anadolu Beylerbeylikleri olarak iki büyük bölüme ayrılmasına da sebep olmuştur. 2 Buna göre, Osmanlı Devleti'nde ilk teşkil edilen Beylerbeylik, daha çok askerî bir hüviyetle 1362 yıllarında ortaya çıkan ve yönetimi Lala Şahin Paşa'ya bırakılan Rumeli Beylerbeyliği'dir. 3 Bunu, Yıldırım Bayezid'in 1393 yılında Rumeli'ye geçerken Timurtaş Paşa'yı Anadolu Beylerbeyi olarak Ankara'da bırakmasıyla tesis edilen Anadolu Beylerbeyliği izlemiştir. 4 Daha sonraki yıllarda bu beylerbeyliklere, Amasya-Tokat bölgesini içine alan Rum Beylerbeyliği (1413), uç vilâyet olarak Bosna Beylerbeyliği (1463-1580), 5 Yavuz Sultan Selim'in fetihleriyle birlikte Suriye, Filistin, Mısır ve Hicaz'ı içine alan Arap Vilâyeti (1516-1517), Alâüddevle Vilâyeti (1515) ve Diyarbekir Vilâyeti (1517) Beylerbeylikleri eklenmiştir. 6 Kanûni Sultan Süleyman'ın (1520-1566) saltanatının ilk yıllarında meydana gelen olayların tesiriyle, Arap Vilâyeti yeniden düzenlenerek Halep, Şam ve Mısır Beylerbeyliklerine ayrılmıştır. Ayrıca yine Kanûni'nin Dr. Abdülkadir Dündar, Ankara Üniversitesi. 1 Bkz. Mehmet İpşirli, "Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilâtı", Osmanlı Devleti ve Medeniyet Tarihi, C. I (Editör: Ekmeleddin İhsanoğlu), İstanbul 1994, s. 221. 2 Halil İnalcık, "Eyâlet", İslâm Ansiklopedisi, c. 11, İstanbul 1995, s. 548-549. 3 İpşirli, a. g. m., s. 225. 4 Mehmet İpşirli, "Beylerbeyi", İslâm Ansiklopedisi, c. 6, İstanbul 1992, s. 69. 5 Rumeli Beylerbeyliği'ne bağlı olan Bosna uç vilâyetinin bir beylerbeyilik olarak gelişmesi 1463'ten 1580 yılına kadar bir asırdan daha fazla bir zaman almıştır (İnalcık, a. g. m., s. 549). Bosna Eyâleti hakkında detaylı bilgi için ayrıca bkz. Feridun Emecen, "Bosna Eyâleti", İslâm Ansiklopedisi, c. 6, İstanbul 1992, s. 296-297. 6 İnalcık, a. g. m., s. 549.
ABDÜLKADİR DÜNDAR zamanında yapılan yeni fetihlerle birlikte, Azerbaycan (1534), Bağdat (1535), Basra (1546), Erzurum, Van (1548), Akçakale (1549), Budin (1541) ve Tımaşvar (1552) Beylerbeylikleri kurulmuştur. 7 Böylece, 16. yüzyılın ortalarına doğru, eyâletlerin sayısının artmasıyla birlikte, bu dönemde, Osmanlı eyâlet teşkilâtlarının istikrarlı ve sağlam bir yapıya kavuştuğu anlaşılmaktadır. 8 Bundan sonra da beylerbeyliklerin kurulmasına devam edilmiş, özellikle 1578-1590 yılları arasında, Osmanlı-Safavî mücadelesinin sonucu olarak, Kafkasya topraklarının fethiyle birlikte, yeni beylerbeylikleri de ihdas edilmiş 9 ve 17. yüzyılın başlarında sayıları otuz ikiye kadar çıkmıştır. 10 Beylerbeyliklerin kuruluşu ile Vilâyet Mimarları'nın ortaya çıkmalarında doğru orantılı bir ilişki gözlenmektedir. Dolayısıyla Osmanlı İmparatorluğu dahilindeki beylerbeylikleri hakkında kısaca bu bilgiyi verdikten sonra esas konumuz olan Vilâyet Mimarları'na geçebiliriz. Beylerbeyliklerin ilk kuruluşu 1362 yılına kadar indiği halde, Vilâyet Mimarlığı'nın 11 ilk defa hangi tarihte ve hangi vilâyette teşkil edildiği kesin olarak henüz tespit edilememiştir. Ancak, 1516 yılına ait Kanunnâme-i Vilâyet i Bosna'nın 7. maddesindeki "... ol diyârda mi'marlık hizmeti için timar tasarruf eden mi'mar ma'rifetiyle kal'alar yapılub tamam olub..." şeklindeki bilgilerden Bosna Vilâyeti'nde timar tasarruf eden bir mimarın bulunduğu anlaşılmaktadır. 12 Ayrıca, Erzurum Beylerbeyi'nin, Erzurum Vilâyeti'ne 28 Kasım 1556 tarihinde mimar atanıncaya kadar, mimar ihtiyaçlarını Diyarbekir Vilâyeti'nden karşıladıklarını ifade eden kayıtlara rastlanılması, 1556 yılından önce de Diyarbekir Vilâyeti'nde mimarın bulunduğunu göstermektedir. 13 Bunların dışında, 14 Ocak 1556 tarihli bir başka kayıtta, 1548 yılında kurulan Van Beylerbeyliği'ne Selman adlı birisinin 15 akçe ulûfe ile mimar olarak atandığı belirtilmektedir. 14 Ancak, Van Beylerbeyi'nin, Van Mimarlığı ulûfesinin daha önce 20 akçe olduğunu hatırlatan ifadesi, Van'da 1556 yılından önce de mimar bulunduğunun önemli bir delilidir. 15 Ayrıca, 20 Ağustos 1579 tarihli bir hükümde, Mısır'da Zeynizâde adlı bir mimarın Mimarbaşı olarak görev yaptığı belirtilirken, 16 Evliya Çelebi'nin Bağdat 7 İnalcık, a. g. m., s. 549. 8 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II. cild, 4. baskı, Ankara 1983, s. 579. 9 Bkz. Uzunçarşılı, a. g. e, III. cild, 2. kısım, 3. baskı, Ankara 1982, s. 289-291. 10 Beylerbeyliklerin sayıları hakkında bkz. İnalcık, a. g. m., s. 549; İpşirli, a. g. m., s. 225-226. 11 Vilâyet mimarları hakkında bkz. Abdulkadir Dündar, Arşivlerdeki Plân ve Çizimler Işığı Altında Osmanlı İmar Sistemi, Ankara 2000, s. 55-58. 12 Ömer Lütfi Barkan, XV ve XVIıncı Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları, I, Kanunlar, İstanbul 1943, s. 396-397. 13 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Mühimme Defteri (MD) 2, sıra 1714, s. 187. 14 BOA, MD 2, sıra 13, s. 2. 15 BOA, MD 2, sıra 13, s. 2. 16 BOA, MD 36, sıra 909, s. 346. 2
OSMANLI MİMARİSİNDE VİLÂYET (EYÂLET) MİMARLARI hâkimlerini zikrederken "kırkıncı zabıt Mimarbaşıdır ki beşyüz âdem ile kale imaretindedir" şeklindeki ifadesinden Bağdat'ta da Mimarbaşı unvanıyla çalışan bir mimarın bulunduğu anlaşılmaktadır. 17 Böylece bu örneklerden, eyâlet merkezlerinde 1516 yılından daha önceki tarihlerden itibaren mimarların mevcut olduğu ve Vilâyet Mimarlığı'nın, 16. yüzyılın ortalarına doğru gittikçe yaygınlaştığı anlaşılmaktadır. Kaynaklardan, 1516 yılında Bosna Vilâyeti'nde, Vilâyet Mimarlığı'nın kurulduğunun tespit edilmesine rağmen, yukarıda da belirtildiği gibi, Anadolu Beylerbeyliği'nin 1362'de, Rumeli Beylerbeyliği'nin 1393'de ve Rum Beylerbeyliği'nin 1413'de ihdas edilmesi, Vilâyet Mimarlıkları'nın 1516 yılından çok daha önceleri, bu beylerbeyliklerin bünyesinde kurulmuş olabileceği ihtimalini akla getirmektedir. Tespitlerimize göre, 16. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren bir kurum olarak karşımıza çıkan Vilâyet Mimarlıkları'nın, bazı arşiv vesikalarından 17. ve 18. yüzyıllarda da varlıklarını devam ettirdikleri anlaşılmaktadır. Bu hususta, 6 Ekim 1667 tarihinde Diyarbekir Vilâyeti'ne Üstad Mimarlardan olduğu belirtilen Ali'nin, 18 22 Nisan 1678 tarihinde ise Erzurum Vilâyeti Mimarlığı'na neccârlardan bir başka Ali'nin atanmalarını 19 örnek olarak vermek mümkündür. Ayrıca, 1762 yılında Bosna Vilâyeti'nde Mehmed Ağa adlı bir mimarın bulunduğuna 20 ve Halep Vilâyeti'nde 1789 yılında ve daha sonraki yıllarda da mimarların olduğuna dair kayıtlar, 21 Vilâyet Mimarları'nın 19. yüzyılın başlarına kadar mevcut olduklarını teyid etmektedir. Vilâyet Mimarları varlıklarını her ne kadar, 19. yüzyıla kadar sürdürmüş olsalar da, 17. yüzyıldan itibaren onların görev, yetki ve sorumluluk alanlarının değiştiği görülmektedir. Çünkü, 16. yüzyılda Vilâyet Mimarları, merkezdeki Hassa Mimarları 22 arasından atandığı halde, 23 17. ve 18. yüzyıllarda bu uygulamadan vazgeçilerek, aynen Şehir Mimarları 24 gibi, vilâyet merkezlerinde mimarlık veya neccarlık mesleğinde serbest olarak 17 Evliya Çelebi, Seyahatname, c. 4, Dersaadet 1315/1897, s. 413. 18 BOA, İbnü 'l-emin Tevcihat (İET), Vesika no. 151. 19 BOA, İET, Vesika no. 172. 20 Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi (TSMA), D. 8539; TSMA, D. 8230. 21 BOA, Cevdet Belediye (CB), Vesika no. 4598. 22 Hassa mimarları hakkında detaylı bilgi için bkz. Şerafettin Turan, "Osmanlı Teşkilâtında Hassa Mimarları", Tarih Araştırmaları Dergisi, c. 1, sayı 1, Ankara 1964, s. 157-202. Abdulkadir Dündar, "Osmanlı Mimarisinde Hassa Mimarları", Dinî Araştırmalar, c. 2, sayı 5, Eylül-Aralık 1999, s. 159-176. 23 Bkz. BOA, MD 2, sıra 13, s. 2, sıra 1714, s. 187. 24 Şehir mimarları hakkında geniş bilgi için bkz. Abdulkadir Dündar, "City Architects in Ottoman Architecture", in Kemal Çiçek (ed.), The Great Ottoman Turkish Civilisation, Culture and Art, Volume 4, Ankara 2000, s. 471-479; Cengiz Orhonlu, "Şehir Mimarları", Osmanlı Araştırmaları, II, İstanbul 1981, s. 1-30. 3
ABDÜLKADİR DÜNDAR çalışan deneyimli kişilerden atanmıştır. 25 Ayrıca diğer bir gelişme de, muhtemelen 16. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Şehir Mimarları'nın ortaya çıkmasıyla, 26 bir vilâyette, vilâyetin merkez şehrindeki mimardan başka aynı vilâyete bağlı diğer şehirlerde de mimarların bulunmasıdır. 27 Dolayısıyla bütün bunlardan, Vilâyet Mimarları'nın 17. ve 18. yüzyıllardaki görev, yetki ve sorumluluklarının değişerek, Şehir Mimarları statüsünde çalıştıkları neticesine ulaşılmaktadır. Vilâyet Mimarları, bulundukları eyâletlerde Mimarbaşı unvanını taşımaktaydılar. Dolayısıyla bu durum, eyâletlerde Mimarbaşı unvanını taşıyan Eyâlet Mimarı'ndan başka, onların emri altında çalışan başka mimarların da bulunduğunu göstermektedir. Örneğin, 1568 yılında Üsküp'te, Üsküp Eyâleti Mimarbaşısı Hayreddin'in nezâretinde, Yusuf ve Memiş adlı iki mimar daha görev yapmaktaydı. 28 Böylece Eyâlet Mimarları'nın Mimarbaşı unvanıyla görev yapmaları, yanlarında çalışan başka mimarların bulunması ve 16. yüzyılda görev yaptıkları eyâletin sınırları dahilindeki bütün imar, inşâ ve tamir faaliyetlerini yürütmeleri, Eyâlet Mimarlıkları'nın başkent İstanbul'daki Hassa Mimarlar Ocağı'nın küçük bir örneği olduğunu göstermektedir. Ayrıca Vilâyet Mimarlığı, Hassa Mimarlar Teşkilâtı'ndan sonra tesis edilen ve tamamen taşrada görev yapan ikinci bir mimarlık teşkilatıdır. 29 16. yüzyıldaki Vilâyet Mimarları, genellikle Hassa Mimarlar Ocağı'nda yetişmiş ve hâlen orada görev yapan Hassa Mimarları arasından Ser Mi'mârân-ı Hassa'nın teklifiyle Divan-ı Hümayun tarafından atanmaktaydı. 30 Dolayısıyla bu yüzyıldaki Vilâyet Mimarları hem atanmaları hem de yetişme ve çıkış yerleri bakımından Hassa Mimarlar Teşkilâtı ile yakın bir ilişki içindeydiler. Ancak, Vilâyet Mimarları'nın, yukarıda da belirtildiği gibi, bulundukları eyâletlerde Mimarbaşı unvanını taşımaları mimarlık alanında sadece Ser Mi'mârân-ı Hassa'dan gelen emirleri uygulayan bir memur konumunda olmadıklarını göstermektedir. Fakat buradan hareketle, Vilâyet Mimarlıkları'nın tamamen müstakil olarak çalışan ve bütün işlerini kendi imkânlarıyla halleden çok gelişmiş bir mimarlık teşkilatı olduğunu söylemek de pek mümkün değildir. Çünkü Vilâyet Mimarları, gerek mimarlık ve mühendislik alanında gerekse usta, işçi ve malzeme temini gibi hususlarda 31 merkezdeki Hassa Mimarlar Ocağı 25 Bkz. BOA, İET, Vesika no. 151, Vesika no. 172; CB, Vesika no. 4598. 26 Dündar, a. g. t., s. 66; BOA, Ru'ûs Kalemi (A.RSK), Dosya 3, Vesika 96. 27 Bkz. Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğunda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar, İzmir 1984, s. 1-26. 28 BOA, MD 7, sıra 1139, s. 397. 29 Bkz. Zeki Sönmez, "Mimar Sinan ve Hassa Mimarlar Ocağı", Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı, İstanbul 1988, s. 254. 30 Bkz. BOA, MD 2, sıra 13, s. 2, sıra 1714, s. 187. 31 Bkz. Abdulkadir Dündar, Osmanlı Mimarîsinde Yapıların İnşa Süreci Üzerine Bir Araştırma, KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, Ankara 2000, s. 173-178. 4
OSMANLI MİMARİSİNDE VİLÂYET (EYÂLET) MİMARLARI ile koordineli bir ilişki içinde olmuşlardır. Hatta, merkez teşkilâtın yaptıracağı işlerde veya Vilâyet Mimarları'na ihtiyaç duyulduğunda İstanbul'a çağrıldıklarına da rastlanılmaktadır. Örneğin, Üsküp Vilâyeti Mimarbaşısı Hayreddin ve maiyyetinde çalışan mimar Yusuf ve mimar Memiş 25 Mart 1568 tarihinde İstanbul'a çağrılmışlardır. 32 Vilâyet Mimarları'nın bir kısmı ulûfeli (maaşlı) bir kısmı da timarlı 33 idi. Meselâ, Bosna'daki mimarlar timar sahibi oldukları halde, 34 Van Mimarlığı ulûfeli olup, 16. yüzyılda ulûfe miktarı 20 akçe idi. 35 Vilâyet Mimarları'nın maiyyetlerindeki mimarların dışında, uçlardaki kalelerin inşâsı ve tamiri gibi işlerde çalıştırılmak üzere, o yöre halkından kale meremmetçileri olarak ayrılan 36 ve ihtiyaç halinde, her türlü vergiden muaf tutulan meremmetçilerin de bulunduğu görülmektedir. 37 Vilâyet Mimarları, bulundukları eyâletin sınırlarında yer alan savunma yapılarını, aynı eyâletten temin ettikleri inşâat esnafı ve işçileriyle inşâ etmek, onarmak ve güçlendirmek gibi görevlerinin yanısıra 38 bölgelerindeki, devlete ait diğer yapıların inşâ ve tamirleriyle de ilgilenmekteydiler. 39 Ayrıca onlar, bir organizatör olarak bulundukları vilâyette inşâ ve tamir faaliyetleri için inşâat ustalarını toplayarak ihtiyaç duyulan yerlere tayin ederler, karşılığında ise bazı vergilerden muaf tutulurlardı. 40 Vilâyet Mimarları'nın bu faaliyetleriyle ilgili olarak, Medine-i Münevvere Kadısı Ahmed'in Divan-ı Hümayun'a bir mektupla Mescid-i Nebevi'deki minberin köşelerinden ayrılmaya başladığını ve bazı kırılmalar nedeniyle çökmek üzere olduğundan yenilenmesi gerektiğini bildirmesi üzerine, Divan'dan bu minberin ustasının hâlen Mısır'da mimarbaşı olarak görev yapan Zeynizade adlı bir ustanın olduğu belirtildikten sonra, 20 Ağustos 1579 tarihinde Mısır Beylerbeyi'ne bir hüküm çıkarılarak, Mimar Zeynizade'yi belirtilen minberi yeni mermerlerle muhkem bir şekilde âcilen yeniden yapması için Medine'ye göndermesi ve neticeyi Divan-ı Hümayun'a 32 BOA, MD 7, sıra 1139, s. 397. 33 Timar, Osmanlı Devleti'nde fethedilen topraklardan üç bin akçeden yirmi bin akçeye kadar geliri olan yerler için kullanılan bir tabirdir (Geniş bilgi için bkz. Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c. III, İstanbul 1972, s. 497-507). 34 Barkan, a. g. e., s. 397. 35 BOA, MD 2, sıra 13, s. 2. 36 922/1516 tarihli Bosna Vilâyeti Kanunu'nun 7. maddesinde "Ve uclarda olan hisarlardan birisi tamir ve termim buyrulsa, memleketten haneden aneye serehor yazılıp hisar yapmağa sürilüb Bosna vilâyetinin cümle kal'alerine meremmetçi tayin olunan yetmiş seksen mikdarı mu'af kefere ki üstâdlardır cem olub ol diyârda mi'marlık hizmeti için timar tasarruf eden mi'mar ma'rifetiyle kal'alar yapılub tamam olub akçe beğlikden verile kimesneden akçe salmayalar" denilmektedir (Barkan, a. g. e., s. 396-397). 37 Turan, a. g. m., s. 165. 38 Turan, a. g. m., s. 176-177; Sönmez, a. g. m., s. 254; Barkan, a. g. e., s. 396-397. 39 BOA, MD 2, sıra 13, s. 2. 40 Barkan, a. g. e., s. 396-397. 5
ABDÜLKADİR DÜNDAR bildirmesinin istenmesi, 16. yüzyıl için iyi bir örnek teşkil etmektedir. 41 Ayrıca Evliya Çelebi'nin Bağdat Vilâyeti mimarı hakkında yukarıda da zikredilen "... beşyüz âdem ile kale imaretindedir" şeklindeki ifadesi 42 ve Bosna Vilâyeti'ndeki Srebenica Kalesi 43 ile Ostruca-i Atîk Kalesi'nin tamirleriyle ilgili olarak 1762 yılındaki keşiflerin, Bosna Vilâyeti Hassa Mimarı Mehmed Ağa'nın başkanlığında kurulan bir heyet tarafından yapılması, 44 Vilâyet Mimarları'nın bölgelerindeki kalelelerin inşa ve tamirleriyle bizzat ilgilendiklerinin somut örnekleridir. Vilâyet Mimarları'nın Hassa Mimarlar Ocağı ile ilgili belirtilen bu ilişkileri ve faaliyetleri göz önünde bulundurularak, Osmanlı mimarisinde Vilâyet Mimarları'nın merkezî üslup ile taşra üslubunu kaynaştıran ve entegrasyonlarını sağlayan bir konumda bulunduklarını söyleyebiliriz. Çünkü onlar, yetişme yerleri ve resmî bağları itibariyle Hassa Mimarlar Ocağı ile ilişki içinde oldukları gibi, faaliyet alanları, maiyyetlerindeki kişiler ve birlikte çalıştıkları ustalar bakımından da taşranın temsilcisi konumundaydılar. Dolayısıyla Osmanlı eyâletlerindeki mimarî yapılar araştırılırken, bu eserler üzerinde Vilâyet Mimarları'nın katkılarının olup olmadığının tespiti, mahalli üslup ile merkezî üslubun etkilerinin belirlenerek, yapılar hakkında daha sağlıklı neticeler elde edilmesine yardımcı olacaktır. Bu nedenle Diyarbakır'da, Vilâyet Mimarı'nın bulunduğu 16. yüzyılda inşâ edilen yapılarda, 45 bu eyâlette görev yapan Vilâyet Mimarları'nın inşâatların yürütülmesinde önemli katkılarının olabileceğini söyleyebiliriz. Aynı şekilde, Van Valisi Köse Hüsrev Paşa tarafından yaptırılan Hüsrev Paşa Câmii (1567-68)'nin, 46 Van Vilâyeti'nde Selman adlı bir mimarın görev yaptığı yıllarda inşâ edilmesi, Selman'ın bu câminin inşâsını yürüten mimar olması ihtimalini akla getirmektedir. Çünkü, Anadolu'nun Erzurum, Van, Diyarbakır gibi uzak köşelerinde ve Şam'da Mimar Sinan'a atfedilen yapıların bizzat Sinan tarafından değil de, onun onayladığı veya tayin ettiği ustalar tarafından inşâ 41 BOA, MD 36, sıra 909, s. 346. 42 Evliya Çelebi, a. g. e., c. 4, s. 413. 43 TSMA, D. 8230. 44 TSMA, D. 8539. 45 Diyarbakır'da 16. yüzyılda Osmanlılar döneminde inşâ edilen yapılardan, Tuhfetü 'l- Mi'marîn'de Mimar Sinan'a atfedilen Ali Paşa Medresesi (1534-1537), Özdemiroğlu Osman Paşa Türbesi (1571-1575), Ali Paşa (1534-1537), Behram Paşa (1564-1572), İskender Paşa (1551-1565) ve Melek Ahmed Paşa (1587-1591) Câmileri gibi yapıların dışında pekçok yapının mimarı bilinmemektedir (Bkz. Metin Sözen, Diyarbakır'da Türk Mimarisi, İstanbul 1971, s. 62-102, 125-171, 148-153, 175-182; Aptullah Kuran, Mimar Sinan, İstanbul 1986, s. 250). 46 Bkz. Rahmi Hüseyin Ünal, "Türk Döneminde Van", Van, Ankara 1995, s. 114-118; Kuran, a. g. e., s. 257. 6
OSMANLI MİMARİSİNDE VİLÂYET (EYÂLET) MİMARLARI edilmiş olabileceği, 47 ayrıca "İstanbul'a uzak yerlerdeki Sinan'ın yapılarında görülen mimarî aksaklıkların nedenini Sinan'ın başkentte plânladığı yapıların başka mimarlarca gerçekleştirilmiş olmasında aramak gerekir" 48 şeklindeki görüşler ile "Mimar Sinan'ın bazen yerel mimarlar bazen de merkezden gönderilen kalfa ve üstadlar aracılığıyla faaliyet göstermesi ve emrindeki Hassa Mimarlarını iyi kullanması" 49 Mimar Sinan'ın, yetişme yerleri itibariyle Hassa Mimarı sayılan Vilâyet Mimarları'nı, eyâletlerdeki yapıların inşalarıyla görevlendirmiş olabileceği fikrini desteklemektedir. Dolayısıyla gerek Diyarbakır'da 50 gerekse Van'da 16. yüzyılda inşa edilen yapılardan, 51 Tuhfetü 'l-mi'marîn'de Mimar Sinan'a atfedilen eserlerin inşâlarında da, bu eyâletlerde çalışan Vilâyet Mimarları'nın görev almaları kuvvetle muhtemeldir. 47 Bkz. Ünal, a. g. m., s. 118; Doğan Kuban, Sinan'ın Sanatı ve Selimiye, İstanbul 1997, s. 32, 35. 48 Kuran, a. g. e., s. 27. 49 Kuran, a. g. e., s. 25. 50 Tuhfetü 'l-mi'marîn'de Diyarbakır'daki şu eserler Mimar Sinan'a atfedilmektedir: Maktûl Ayas Paşa Türbesi, Behram Paşa Câmii, Hadım Ali Paşa Câmii, Hadım Ali Paşa Medresesi, İskender Paşa Câmii, Melek Ahmed Paşa Câmii, Özdemiroğlu Osman Paşa Türbesi ve Sofu Mehmed Paşa Câmii (Bkz. Kuran, a. g. e., s. 250). 51 Tuhfetü 'l-mi'marîn'de Van'daki şu eserler Mimar Sinan'a atfedilmektedir: Köse Hüsrev Paşa Câmii, Köse Hüsrev Paşa Medresesi, Sofu Mehmed Paşa Medresesi ve Sultan Süleyman (Van Kalesi) Câmii (Bkz. Kuran, a. g. e., s. 257). 7
ABDÜLKADİR DÜNDAR Kaynaklar A) Arşiv Belgeleri 1) Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri: a) Mühimme Defterleri: 2, sıra 3, s. 2, sıra 13, s. 2, sıra 1714, s. 187; 7, sıra 1139, s. 397; 36, sıra 909, s. 346. b) İbnü 'l-emin Tevcihat: 151, 172. c) Cevdet Belediye: 4598. d) Ru'ûs Kalemi (A.RSK), Dosya 3, Vesika 96. 2) Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Belgeleri: D. 8539, D. 8230. B) Genel Eserler BARKAN, Ömer Lütfi, XV ve XVIıncı Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları, I, Kanunlar, İstanbul 1943. DÜNDAR, Abdulkadir, Arşivlerdeki Plân ve Çizimler Işığı Altında Osmanlı İmar Sistemi, Ankara 2000. DÜNDAR, Abdulkadir,"City Architects in Ottoman Architecture", in Kemal Çiçek (ed.), The Great Ottoman, Turkish Civilisation, Culture and Art, Volume 4, Ankara 2000, s. 471-479. DÜNDAR, Abdulkadir, Osmanlı Mimarîsinde Yapıların İnşa Süreci Üzerine Bir Araştırma, KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, Ankara 2000, s. 155-184. DÜNDAR, Abdulkadir, "Osmanlı Mimarisinde Hassa Mimarları", Dinî Araştırmalar, c. 2, sayı 5, Eylül-Aralık 1999, s. 159-176. EMECEN, Feridun, "Bosna Eyâleti", İslâm Ansiklopedisi, Cilt 6, İstanbul 1992, s. 296-297. EVLİYA ÇELEBİ, Seyahatname, Cilt 4, Dersaadet 1315/1897. İNALCIK, Halil, "Eyâlet", İslâm Ansiklopedisi, Cilt 11, İstanbul 1995, s. 548-549. İPŞİRLİ, Mehmet, "Beylerbeyi", İslâm Ansiklopedisi, Cilt VI, İstanbul 1992, s. 69-74. İPŞİRLİ, Mehmet, "Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilâtı", Osmanlı Devleti ve Medeniyet Tarihi, Cilt I, İstanbul 1994, s. 139-277. KUBAN, Doğan, Sinan'ın Sanatı ve Selimiye, İstanbul 1997. KURAN, Aptullah, Mimar Sinan, İstanbul 1986. ORHONLU, Cengiz, "Şehir Mimarları", Osmanlı Araştırmaları, II, İstanbul 1981, s. 1-30. ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğunda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar, İzmir 1984, s. 1-26. PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt III, İstanbul 1972. 8
OSMANLI MİMARİSİNDE VİLÂYET (EYÂLET) MİMARLARI SÖNMEZ, Zeki, "Mimar Sinan ve Hassa Mimarlar Ocağı", Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı, İstanbul 1988, s. 251-258. SÖZEN, Metin, Diyarbakır'da Türk Mimarisi, İstanbul 1971. TURAN, Şerafettin, "Osmanlı Teşkilâtında Hassa Mimarları", Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, Ankara 1964, s. 157-202. UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Cilt II, 4. Baskı, Ankara 1983. UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Cilt III, 2. Kısım, 3. Baskı, Ankara 1982. ÜNAL, Hüseyin Rahmi, "Türk Döneminde Van", Van, Ankara 1995, s. 105-152. 9