Ağustos 2014 Kum Sinekleri (Yakarca, Tatarcık) ve Mücadelesi Dr. Yusuf ÖZBEL Ege Üniv. Tıp Fak. Parazitoloji AD yusuf.ozbel@ege.edu.tr
Kum sineği kaynaklı hastalıklar Leishmaniasis Bartonellosis Phlebovirüsler Kutanöz L. Kanin L. Visseral L. Dünya daki 988 tür içinde 80 tanesi vektörlükle ilişkili
Konjunktivit Deri lezyonu Tüy dökülmesi Kanin Leishmaniasis Klinik bulgular Burunda lezyon Epitaksis Uzamış tırnaklar Anemi
2007 2009 KL Vakalarının İlçelere Göre Dağılımı 6000 Risk altındaki nüfus: 45.913.361 5000 4000 3000 2000 1000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Kum sinekleri (Yakarca, Sand fly) Phlebotomus spp. Sergentomyia spp. Lutzomyia spp.
Türkiye deki Phlebotomus Türleri Phlebotomus P. papatasi Paraphlebotomus P. sergenti (CL) P. similis (CL) P. alexandri P. jacusieli P. caucasicus Adlerius P. halepensis (CL) P. balcanicus P. simici P. kyreniae P. brevis 45 altcins 21 23 tür Transphlebotomus P. anatolicus P. killicki Larroussius P. tobbi P. major P. neglectus P. syriacus P. transcaucasicus P. perfiliewi P. kandelakii P. mascittii P. galilaeus P. burneyi
Kum sinekleri: Üreme Çiftleşme konak üzerinde veya yakınlarında olur Çiftleşme öncesi veya hemen sonrasında dişi kan emer Yumurta oluşumu döneminde üreme yerlerine yakın serin, nemli ve karanlık mikro habitatlarda dinlenir Bir hafta sonra 50-100 yumurta, nemli ve besin maddesi olan topraklara bırakılır YUMURTAdan LARVA çıkar ve 4 gelişme safhası geçirip PUPA olur. Pupadan da ERİŞKİN (=UÇKUN) çıkar Yumurta-Erişkin süresi 50-75 gün (Bir mevsimde 2-3 jenerasyon ) Resim: Maroli et al. Medical and Veterinary Entomology (2012)
Kum sineği larvası karasaldır Kentsel alanlarda Yıkılmış binalar Evlerin bodrum kısımları Çamurdan yapılmış zemin ve duvarlar İnsan yerleşim yerlerindeki nemli toprak Kırsal alanda Hayvan barınakları Mağaralar Tavuk kümeslerinde Evcil hayvanların çıkartılarında Taşların altında, kuyuların etrafında Ormansal alanda Karınca yuvalarında Kemirgen yuvalarında Mağalarda Çöplerde, arazilerde Kuş yuvalarında Kayaların altında ve aralarında Ağaçların dip kısmındaki toprakta
Larva 4 larval safha var Islak değil, nemli koşullar Kuruma, soğuk, rüzgar ve ışıktan korunmalı Larva çıktığı andan itibaren yumurta kabuğu da dahil olmak üzere etrafındaki organik maddeleri yemeğe başlar ve pupa olana dek kadar devamlı yer Larval gelişim, tür ve ortam ısısına göre 3-8 hafta Bu safhada diapoza girebilir
Pupa Kelebeği andırır (3-4 mm) 4.evre larva pupaya dönüşür, kuyrukla bir yere yapışır ve beslenmez 7-10 gün sonra, pupanın sırt ve ön kısmında"t" şeklinde açılan yarıktan erişkin dışarı çıkar
Sivrisinekle kıyaslandığında kum sineği gelişim döngüsü çok uzundur T= 20-25 C 17 saat aydınlık, 7 saat karanlık RU = 95% Süre: 7-8 hafta Holometabol (tam metamorfoz) 1 1 4. larval safhada diapoz- kışlama 1 3 1 Nemli ve organik besince Zengin topraklar
Erişkin Kahverengimsi, dar vücutlu Kanatları dahil, bütün vücudu tüylerle kaplı V şeklinde dik duran kanatlı 2-5 mm boyunda, Uzun bacaklı Erkek Resim: Dr. Edgar Rowton Dişi
Erişkin Kış yağmurları başlayınca erişkinler kaybolur ve kışı 4. evre larvada gelişimlerini durdurarak geçirir Havaların ısınmasıyla gelişim devam edip tamamlanır Akdeniz de; 1. jenerasyon Mayıs ayında (ilk uçanlar genelde erkekler) 2. jenerasyon Temmuz ayında (genelde en yoğunu) 3. jenerasyon Eylül ayında Hava koşullarına özellikle sıcaklığa göre bu sürelerde değişimler olabilir
Erişkin Erişkinler serin, nemli yerlerde dinlenirler Yatak odaları Tuvaletler Mahzen, kiler, depo Hayvan barınakları Mağaralar Duvar yarıkları Kaya ve topraklardaki aralık, boşuklar Bitkilerin yoğun olduğu yerler Ağaç kovukları, yarıkları Kemirgen, memeli, kuş yuvaları Karınca yuvaları Farklı türler belirli yerleri tercih ederler Geceleri aktif Popülasyonda erkek sayısı genelde daha fazla Birçok türün dişisi eksofajik (dışarıda ısıran) ve eksofiliktir (yumurta gelişimi sırasında dışarıda dinlenir) Bu türler iç duvarlara insektisit püskürtme ile kontrol edilemez. Bunun tersine, endofajik (içeride ısıran) ve endofilik (yumurta gelişimi sırasında içeride dinlenir) türler kontrol edilebilir
Beslenme ve Konak Tercihi Erkekler bitki özsuyuyla beslenirler Dişiler hem kan emer hem de bitki özsuyu (günlük enerjileri için) ile beslenir. Bitkilerden alınan şeker hem kendisi için hem de varsa Leishmania paraziti için enerji kaynağıdır Tüm memelilerden kan emerler Bazı türler sadece hayvanları, bazıları sadece insanları veya bazıları ise hem hayvan hem insanları tercih ederler Zoofilik: genelde hayvanlar üzerinde beslenirler Antrofofilik: genelde insanlar üzerinde beslenirler Bazı türler bir kez kan emer, bazıları ise birçok kez kan emer Kan yumurta gelişimi için gereklidir
Uçuş şekilleri Karakteristik olarak zigzag çizerek uçarlar Uçuş mesafeleri 80-300 m (1 km) Üreme yerleri civarı Sık sık konarak uçtuklarından her seferinde daha yükseğe çıkarlar Bu şekilde 30 m kadar yükseğe çıkabilirler Dişiler 10 m den uzaktaki insanı algılamaz
Ağız aspiratörü Işıklı tuzaklar Yağlı kağıt tuzaklar Kum sineklerinin toplanması
Kum sineği Dinlenme Alanları Ahırların içi, taş/tahta aralıkları Evlerin altındaki depolar Balkon altı boşlukları Besin/yem depoları (tahta/taş) Metruk, terkedilmiş evler
Leishmaniasisde Kontrol ve Korunma Akdeniz Havzası ülkelerinde leishmaniasisin kontrolu ve korunma ile ilgili uygulanan yöntemler 1. Vektör kontrolu Ana hedef: Hastalık bulaşım döngüsünün kırılması Kimyasal: Kalıcı insektisitler Larvasit uygulama şansı yok Ekolojik: Çevre düzenlemeleri Sosyal: İlgili kurum ve halk eğitimi, Siyasi: Sıtma çalışmaları ile entegrasyon 2. Kum sineği ısırığından korunma önlemleri İnsanlar için Mekanik: Cibinlik Kimyasal: İnsektisitli cibinlik ve repellentler Köpekler için Kimyasal: tasma veya spot-on uygulama
Kum sinekleri ile Mücadele Sürveyans programı (ulusal / lokal) Mücadele alanında fauna tesbiti Zoofilik / Antropofilik / Zoo-antropofilik Endofilik / Eksofilik Silvatik / Domestik / Peridomestik Vektör türlerin popülasyon büyüklüğü Mevsimsel ve gecelik aktiviteleri Patojen tesbiti Konak tercihleri
Kalıcı İnsektisit Uygulaması Kum sinekleri sivrisinekler için kullanılan insektisitlere duyarlı Evlere kalıcı insektisit uygulaması pahalı ve periyodik olarak yapılması gerektiğinden idamesi zor Olguların saptandığı evlere ve komşulara Ev ve hayvan barınaklarının iç ve dış duvarlarına ve 10 m den yakındaki ağaçlara kalıcı insektisit uygulaması Bu yöntem şehirlerde köylere göre daha iyi çalışır. kırsal kesimin etrafındaki alandan yeniden göç edebilme olasılığı Fiziksel olarak daha uygun koşullar
Kalıcı İnsektisit Uygulaması (iç ve dış mekan) Kum sinekleri için uygulanabilir İnsektisitin etkisi sıvalı badanalı alanlarla taş ve tahta alanlarda farklı olduğu unutulmamalı
Kalıcı insektisit uygulamasındaki kısıtlamalar İnsektisit direnci oluşma riski Şimdiye dek üç türde (Hindistan da P. papatasi, P. argentipes and S. shorti) DDT ye karşı direnç gelişmiştir. Periyodik olarak sürekli uygulama gerekli Yetişmiş personel ve uygun ekipman gerekli Bütün dinlenme yerlerine uygulama imkanı yok Maliyet ve Yarar analizi
Larvasit Kullanımı!!! Her türlü alandaki su birikintileri, foseptik gibi yerlerde sivrisinekle mücadele için larvasit kullanılır Kum sinekleri için geçerli değil 50 günden uzun süre aynı yerde kalan toprak+organik atıkların olduğu yerlerde insektisitle (düşük dozda) mücadele yapılabilir
Kapalı Alan Sıcak Sisleme Uygulamanın kum sineğinin aktif olduğu zamanlarda yapılması etkiyi arttırır.
Açık Alan Sisleme Kum sinekleri için uygulanabilir Uygulama dinlenme alanlarını kapsayacak şekilde mümkünse aktif oldukları saatlerde yapılmalı
Çevresel/ Mekansal düzenleme Kum sinekleri iki nedenle dinlenmek ve saklanmak zorundadır Kan besini alması ve çiftleşmesi sonrası yumurtaların gelişmesi için Güneş ışığından/yağıştan, uygun olmayan hava koşullarından korunmak için Kum sineklerinin üreme ve dinlenme alanlarının kontrolü ve mümkün olduğunca azaltılması önemli Gündüz saklandıkları evlerin, ahırların ve tuvaletlerin duvarlarındaki yarık ve çatlakların sıvanarak onarılması, kireçle badanalanması veya boyanması önemli
Çevresel/ Mekansal düzenleme Kırsal alanda, kum sineklerinin dinlendikleri ağaçların yerden 1-1.5 metre yüksekliğe kadar kireçle badanalanması da önerilir Çünkü yere yakın uçan kum sinekleri ağaçlara gövdeden hoplayarak tırmanırlar Tarım alanlarında kullanılan pestisitler de kum sinekleri populasyonları üzerine etkili
Fonksiyonel mortalite Piretroitlere maruz kalan kum sinekleri ölmeden önce bacaklarını kaybederler Birkaç bacağını kaybetmiş (4 e kadar) ancak uçabilen kum sinekleri sıklıkla görülür Bu durum doğada da meydana gelmektedir ve sakatlanmış kum sinekleri yaşayamazlar Fonksiyonel mortalite insektisitin alan uygulamalarındaki ikincil etkisidir
İnsanları korumak için alınan önlemler Mekanik : Cibinlikler (delik genişliği 1mm) Kimyasal : İnsektisitli cibinlik/perde Repellentler - Pahalı ve uzun süreli kullanımda zararlı - Turistler, avcılar, askerler için uygun olabilir
Çalışma Alanı - Adana Kızıllar Köyü (nüfus: 1.066) Uygulama LLIN- Olyset Plus Malıhıdırlı Köyü (nüfus: 789) Kontrol Mayıs 2013: ilk anket ve olgu belirleme KL insidansında yıllık azalma %92.2!
Bulaşımın ev dışında olduğu endemik alanlarda repellentlerin kullanımı tek uygun koruyucu önlem olabilir Genelde 6-7 saat yüksek etkili ama sonra etki hızla azalır Repellentler
Kum sineği için atraktif uyarılar ve repellent Atraktif uyarı X Mesafe C, RU Kısa CO 2 Orta Koku Uzak Repellent olarak kullanılan maddelerin buharlaşması gerektiğinden etki süresi kısadır
Köpekler için koruma önlemleri Uzun süreli koruma sağlayan aktif maddeler Ektoparazitlere karşı kullanılan Biosidler (Piretroids) Topikal uygulama Koruyucu bant uygulaması
Anti-feeding + insektisidal etki Anti-feeding etki Bireysel koruma İnsektisidal etki Kitlesel koruma sağlıklı infekte
Etkili ve sürdürülebilir kontrol için Vektörlerle ilgili çeşitli bilimsel çalışmaların sürdürülmesi İnsektisit direncinin sürekli izlenmesi Basit, etkili ve sahada kolay uygulanabilir testlerin ulusal kontrol stratejilerine alınması Halen uygulanan kontrol yöntemlerinin optimize ve organize edilmesi Daha doğru mortalite ve morbidite bilgisi sağlayacak şekilde bildirim sisteminin düzeltilmesi Güçlü, politik, kararlı ve finansal yardım Uzun etkili insektisitlerin kullanıldığı cibinliklerin saha denemelerinin leishmaniasis ve sıtmanın birlikte görüldüğü alanlarda yapılması Erken uyarı sistemi geliştirilmesi: iklim bilgisi, vejetasyon, ekolojik değişiklikler, rodent populasyonlarında dinamikler, GIS haritalama sistemi kullanımı
Antalya TEŞEKKÜRLER