Cost Analysis of Single Jersey Fabrics in Dyeing Mill

Tekstil Teknolojileri Elektronik Dergisi Cilt: 8, No: 1, 2014 (23-36) Electronic Journal of Textile Technologies Vol: 8, No: 1, 2014 (23-36) TEKNOLOJİK ARAŞTIRMALAR www.teknolojikarastirmalar.com e-issn:1309-3991 Makale (Article) Boya Terbiye İşletmesinde Süprem Örme Kumaş Maliyet Analizi Ebru ÇORUH 1,Nihat ÇELİK 2 1 Gaziantep Üniversitesi Tekstil Mühendisliği Bölümü 2 Çukurova Üniversitesi Tekstil Mühendisliği Bölümü ecoruh@gantep.edu.tr Özet Günümüz rekabet koşullarının işletmeleri zorladığı bir dönemde maliyetler, işletmeler için planlanmasında ve kontrolünde ayrı bir özen gösterilmesi gereken önemli rekabet avantajları yaratan bir konudur. Maliyetin belirlenmesi için öncelikle gerekli mamul ya da hizmetin üretimi sırasında meydana gelen giderlerin belirlenmesi gerekmektedir. Çalışma kapsamında, beş farklı düze tipinde Ne 30/1 open-end rotor iplikleri kullanılarak beş farklı sıklıkta ham süprem kumaşlar üretilmiştir. Süprem kumaşların nihai ürün haline getirilmesi için gereken boyama ve terbiye işlemleri sırasında maliyet analizi yapılmıştır. Boya terbiye proseslerinde hammadde, su, kimyasal ve boyarmadde, işçilik, enerji, amortisman, tamir bakım ve diğer maliyetler hesaplanmıştır. İşletmeden alınan veriler kapsamında 1 kg ham süprem kumaş maliyeti ayarlanan ilmek iplik uzunluğuna (kumaş sıklığına) göre yaklaşık 4,67-4,74 tl/kg olarak alınmıştır. Çalışmanın sonucunda ham Süprem kumaşın boya terbiye maliyeti 6,54-6,61 tl/kg olarak hesaplanmıştır. Anahtar Kelimeler: Süprem kumaş, boya terbiye maliyeti, kimyasal maliyeti, enerji maliyeti Cost Analysis of Single Jersey Fabrics in Dyeing Mill Abstract In today's competitive conditions, companies must take care planning and control of their costs which create significant competitive advantages. Expenses, which occur during production of essential goods or services, must be determined before defining of costs. In this study, raw single jersey fabrics with various densities were made of Ne 30/1 open-end rotor yarns manufactured with five types of nozzles. Cost analysis of single jersey fabrics during dyeing and finishing processes required for producing the final products was carried out. Costs of raw materials, water, labor, chemical agents and dyestuff, energy, amortization, repair and maintenance and other costs in dyeing-finishing processes are calculated by formulating. The cost of 1 kg of raw single jersey fabric from datas taken from company was about 4.67 to 4.74 tl/ kg as the length of yarn loop length (fabric density). The cost of their dyeing- finishing process was calculated as 6.54 to 6.61 tl/kg. Keywords: Single jersey fabric, costs of dyeing and pretreatment, costs of chemical agents, energy costs Bu makaleye atıf yapmak için Çoruh, E.,Çelik, N., Boya Terbiye İşletmesinde Süprem Örme Kumaş Maliyet Analizi, Tekstil Teknolojileri Elektronik Dergisi 2014, 8(1) 51-68 How to cite this article Çoruh, E.,Çelik, N., Cost Analysis of Single Jersey Fabrics in Dyeing Mill Electronic Journal of Textile Technologies, 2014, 8(1) 51-68 23

Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (1) 23-36 Boya Terbiye İşletmesinde Süprem Örme Kumaş.. 1. GİRİŞ Tekstil hammaddeleri içerisinde pamuk, yumuşak tuşeli olması, yüksek boyanabilirlik özelliği, yüksek mukavemet ve makinede yıkanabilir özelliğe sahip olması nedeniyle Dünya da en yaygın olarak kullanılan doğal liftir. Günümüzde pamuklu kumaş üretimi sentetik liflerden oluşan kumaşlara göre daha sağlıklı bir kullanım sundukları için önem kazanmıştır. Buna bağlı olarak pamuklu tekstil ürünlerinden kalite beklentileri artmış ve tekstil sektöründe bir defada üretimin giderek önem kazanması sonucu üretim hatalarını en aza indirgemek en önemli amaç haline gelmiştir [1-2]. Tekstil ve konfeksiyon sanayinin üretim basamaklarından biri olan terbiye işlemleri; kullanım yerinde mamul kumaştan beklenen özellikleri (tutum, görünüş, dayanım vb.) ham haldeki iplik, kumaş gibi tekstil mamullerine kazandırmak amacıyla uygulanan bir dizi yaş ve kuru işlemleri kapsamaktadır. Bu işlemler; yapıları ve amaçları bakımından ön terbiye (kasar), renklendirme (boya-baskı) ve bitim (apre) işlemleri olmak üzere üç bölümde incelenmektedir [3-4]. Mamule kullanım özellikleri kazandırmak amacıyla üretim yapan terbiye işletmelerinde üretim sırasında oluşan maliyet; oldukça yüksek miktarlara ulaşmaktadır. Günümüzün pazar koşulları; işletmelerin ürettikleri mamullerin satış fiyatlarını, işletme isteklerinden bağımsız olarak belirlemekte, bu nedenle kar edebilme mamul üretim maliyetlerinin düşük tutulmasıyla sağlanabilmektedir. Tekstil alanında boya terbiye işletmelerinde ürün maliyetinin yanı sıra enerji maliyeti, ısı maliyeti, kimyasal maliyeti, su maliyeti gibi maliyet unsurlarını araştıran pek çok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmada ham haldeki süprem örme kumaşın seçilmiş bir boyahane ve terbiye işletmesinde nihai ürün eldesine kadar sırasıyla geçirdiği boyama ve terbiye işlemleri ve bu işlemler sırasındaki maliyetleri analiz edilerek süprem örme kumaşın birim maliyeti hesaplanmıştır. 2. MATERYAL ve METOT Bu çalışma kapsamında %100 pamuk open-end rotor ipliğinden beş farklı ilmek iplik uzunluğunda üretilmiş ham süprem kumaşların boya terbiye maliyet analizi yapılmıştır. Süprem örme kumaşlar 32 pus 28 fein Mayer&Cie Relanit 3.2 yuvarlak örme makinesinde üretilmiştir. Örme makinesinde 50 iğne için ilmek iplik uzunluk değerleri 14cm, 14,8cm, 15,5cm, 16,2cm, 17cm olarak verilmiştir [5]. 2.1. Örme Kumaşlara Uygulanan Boya ve Terbiye İşlemleri Ham süprem kumaşlara aynı anda, aynı kazanda, aynı şartlarda boyama ve terbiye işlemleri uygulanmıştır. Çalışmada Dilmenler HT 11 Jumbo boyama makinesinde boyama işlemi 1/6 flotte oranında gerçekleştirilmiştir. Terbiye ve boyama sırasında uygulanan işlemler sırasıyla; kasar (ağartma), yıkama, nötralizasyon, boyama, nötralizasyon, yıkama ve yumuşatma olarak yapılmıştır. Kasar işleminin amacı kumaşın örme işlemleri sırasında uygulanan katkı maddeleri, kirler ve elyafın kendi doğasından gelen yabancı maddelerden tümüyle arındırılarak bir sonraki işlem basamağı olan boyamaya hazırlamaktır. Kasar işleminin grafiği Şekil 1 de gösterilmiştir. 24

Çoruh., E., Çelik, N., Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (1) 23-36 ph=9,5-11 98 0 C 45 40 0 C 80 0 C 5 5 5 Boşaltma Islatıcı Kostik Şekil 1. Ham süprem kumaşlara uygulanan kasar işlemi grafiği Kasar işlemi tamamlandıktan sonra sıcak yıkama işlemi 80 0 C de 10 dakika yapılmıştır. Yıkama işleminden sonra formik asit çözeltisi ile ph 5-5,5 a ayarlanarak 50 o C de nötralizasyon işlemi ve 20 dakika ara ile antiperoksit ve antipilling işlemleri uygulanmıştır. Antiperoksit enzimi kasar işlemi sonrasında kumaş üzerinde kalması muhtemel peroksitin uzaklaştırılması için kullanılan bir enzimdir. Antipilling enzimi ise kumaş üzerinde yüzeye çıkmış lif uçlarını yok etmek amacıyla kullanılmaktadır. Tablo 1 de verilen boyama reçetesini kullanarak Şekil 2 deki boyama grafiğine göre boyama işlemi gerçekleştirilmiştir. ph=11 ph=9 60 0 C 10 45-60 40 0 C ph=7 30 Boyarmadde 20 15 30 Tuz 30 Soda 80 0 C Boşaltma Şekil 2. Süprem kumaşlara uygulanan boyama işlemi grafiği 25

Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (1) 23-36 Boya Terbiye İşletmesinde Süprem Örme Kumaş.. Tablo 1. Boyama reçetesi Boyama reçetesi Miktar Yellow Dexf, % 0,0015* Red Dexf, % 0,018* Tuz, g/l 20 Soda, g/l 15 Sıcaklık, o C 40 Renk Pembe (*)100 kg kumaş boyamak için gereken sarı boyarmadde miktarı ve 1,5 g, kırmızı boyarmadde miktarı 18 g. anlamına gelmektedir. Boyama işlemi sonrasında formik asit çözeltisi ile ph ayarlanarak 40 o C de 10 dakika tekrar bir nötralizasyon işlemi uygulanmıştır. Ardından sabun ve iyon tutucu kullanarak 95 0 C de 15-25 dakika, 80 o C de 10 dakika ve 70 o C de 10 dakika yıkama işlemleri gerçekleştirilmiştir. Son olarak katyonik hidrofil silikon esaslı yumuşatıcı kullanarak 40 o C de ph 5,5-6 da (formik asit ile) 15-20 dakika yumuşak tutum bitim işlemi uygulanmıştır. İşletme ortamında boyama makinesinden çıkan kumaş halat halinde olduğundan balon sıkma makinesinden geçirilerek kat kat açılmıştır. Makine çıkışında kumaş üzerinde ağırlığının üç katı kadar su bulunmaktadır. Balon sıkma makinesi çıkışında ise kumaş kuru ağırlığının yaklaşık 0,7 katı kadar su taşımaktadır. Kat kat açılan kumaş kurutma makinesine gönderilerek kurutulur. Kurutma işlemi bittikten sonra kumaşa çekmezlik kazandırmak ve gramajını stabil hale getirmek için sanforizasyon işlemi uygulanır. 3. BULGULAR ve TARTIŞMA Terbiye işletmelerinde; ön terbiye, boyama, bitim işlemleri için maliyet unsurları, iplik ve örme maliyetinden farklı olarak hammadde, su, kimyasal madde ve boyarmadde, işçilik, enerji, amortisman, tamir bakım maliyetleri ve diğer maliyetlerden oluşmaktadır. 3.1. Hammadde Maliyeti Örme kumaşların terbiyesi bakımından birim hammadde maliyeti M H (TL/kg), örme kumaşın ham haldeki birim maliyeti olarak değerlendirilmiştir[5-6]. Süprem örme kumaş maliyeti, 50 iğne için ayarlanan ilmek iplik uzunluk değerlerine göre hesaplanmış ve Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2. Süprem örme kumaş maliyeti Makinede 50 iğne üzerinde ayarlanan ilmek Birim hammadde maliyeti M H iplik uzunluğu, L A (cm) 14 14,8 15,5 16,2 17 1 kg süprem örme kumaş maliyeti (TL/kg) 4,74 4,72 4,70 4,69 4,67 3.2. Su Maliyeti Bu çalışmada boyama işleminde flotte oranı 1:6 olarak uygulanmıştır. Bunun anlamı 1 kg tekstil mamulü için 6 litre suya (6 kg suya) ihtiyaç olduğudur. Çalışmanın yürütüldüğü işletmede ve gerçekleştirildiği zaman diliminde kullanılan suyun birim fiyatı 0,0018 TL/kg (0,0018 TL/lt) olarak alınmıştır. Tablo 3 de 100 kg kumaşın boyama ve terbiye işlemleri sırasında kullanılan toplam su sarfiyatı verilmiştir. 26

Çoruh., E., Çelik, N., Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (1) 23-36 Tablo 3. Süprem örme kumaş için boyama ve terbiye işlemlerindeki su sarfiyatı (100 kg kumaş, flotte oranı 1:6) Prosesler Su alınma sayısı Su sarfiyatı n (defa) P SU (lt veya kg) Kasar 5 3000 Boyama 1 600 Nötralize 1 600 Yıkama 4 2400 Yumuşatma 1 600 Toplam 12 7200 Tablo 3 e göre 100 kg süprem örme kumaşın boyama ve terbiye işlemleri boyunca toplam 12 defa 600 lt su kullanarak 7200 lt su sarfiyatının gerçekleştiği belirlenmiştir. Buradan 1 kg kumaş için, su sarfiyatının P SU =72lt veya 72kg olacağı tespiti yapılabilmektedir. Prosesler sırasındaki toplam su maliyeti M SU (TL) (1) Formülü ile hesaplanmaktadır. M P F SU SU SU Burada P SU (kg) 1 kg kumaşn boyama ve terbiye işlemlerinde kullanılan toplam su miktarını, F SU (TL/kg) suyun birim fiyatını temsil etmektedir. Sonuç olarak P SU =72 kg ve F SU =0,0018 TL/kg olmak üzere yaklaşık birim kumaş kütlesi için toplam su maliyeti M SU =0,13 TL/kg olarak hesaplanmıştır. 3.3. Kimyasal Madde ve Boyarmadde Maliyeti Uygulanan işleme göre, kullanılan kimyasal madde ve boyarmadde çeşitleri ile kullanım miktarları değişmektedir. Tablo 4 de 100 kg süprem kumaş için boyama ve terbiye işlemleri sırasında uygulanacak reçetedeki kimyasal madde ve boyarmadde için kullanım oranı, kullanım miktarı, birim maliyet ve toplam maliyet verilmiştir. Tablo 4. Süprem örme kumaş için kimyasal madde, boyarmadde miktarı ve maliyeti (100 kg kumaş) Kimyasal ve boyarmadde Kullanım oranı Kullanım miktarı m K (g) Birim maliyet F K (TL/g) Toplam maliyet M K (TL) Yellow Dexf 0,015 g/kg 1,5 0,012 0,018 Red Dexf 0,18 g/kg 18 0,012 0,216 Tuz 20 g/lt 12000 0,0002 2,4 Soda 15 g/lt 9000 0,00036 3,24 Kombin kasar (ıslatıcı, yağ sökücü, iyon tutucu) 1,2 g/lt 720 0,0022 1,58 Sodyum Hidroksit 3 g/lt 1800 0,0007 1,26 Hidrojen Peroksit (% kaçlık) 3 g/lt 1800 0,00115 2,07 Formikasit 1,5 g/lt 900 0,0009 0,81 Yıkama sabunu 1 g/lt 600 0,001 0,6 Katyonik yumuşatıcı 4 g/kg 4000 0,00104 4,16 Hidrofil silikon 2 g/kg 2000 0,00146 2,92 Antiperoksit enzimi 0,3 g/lt 180 0,0018 0,324 Antipilling enzimi 0,5 g/lt 300 0,0048 1,44 Tüm kullanılan kimyasal ve boyarmadde genel toplam maliyeti 21,042 (1) Tablo 4 de toplam maliyet M K (TL) kimyasal veya boyarmaddenin kullanım miktarı m K (g) ile birim maliyet F K (TL/g) çarpımı neticesinde bulunmaktadır. Tablodan görüldüğü üzere 100 kg süprem kumaş için kullanılan kimyasal madde ve boyarmadde genel toplam maliyeti 21,042 TL 27

Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (1) 23-36 Boya Terbiye İşletmesinde Süprem Örme Kumaş.. olarak belirlenmiştir. Buradan 1 kg kumaş için kullanılan kimyasal madde ve boyarmadde maliyeti 0,21 TL/kg olarak tespit edilmiştir. 3.4. İşçilik Maliyeti Terbiye işletmelerinde üretimde çalışan işçiler, flottenin hazırlanması, makinelerin ayarlarının yapılması, makinelerin çalıştırılması, işlem görecek tekstil materyalinin makineye yerleştirilmesi, işlem gördükten sonra makineden çıkarılması, işlem şartlarının kontrolü gibi görevler almaktadır. Uygulanan işlemlere göre her bir makineye bakan işçi sayısı farklılık göstermektedir. Tablo 5 de boyama ve terbiye işletmesinde doğrudan etkili olan elemanlar, sayıları ve aylık ücretleri verilmektedir. Tablo 6 da ise üretim dışı boyama ve terbiye işletmesinde çalışan tüm personelin aylık ücreti verilmektedir. Tablo 5. Boyama ve terbiye işletmesinde çalışanların maliyeti Boyahane, Terbiye ve Kurutma bölümü Çalışan Aylık ücret Ücret sayısı (TL/ay) (TL) Vardiye Amiri 3 750 2 250 Operatör 12 550 6 600 Boyahane mutfak elemanı 3 750 2 250 Balon sıkma elemanı 3 750 2 250 Kurutma elemanı 3 750 2 250 Kalite kontrol elemanı 3 650 1 950 Sanfor elemanı 12 550 6 600 Boyama ve terbiye işletmesinde çalışan personelin aylık toplam maliyeti (Ü i ) 39-24150 Tablo 6. Boyama ve terbiye işletmesinde üretim dışı çalışan tüm personelin maliyeti Boyahane, Terbiye ve Kurutma bölümü Çalışan Aylık ücret Ücret Boyahane müdürü sayısı 1 (TL/ay) 3500 (TL) 3 500 İşletme şefi 1 1500 1 500 Bakım ustası 1 1500 1 500 Bakım ustası yardımcısı 1 550 550 Laboratuar şefi 1 1000 1 000 Laboratuar elemanı 2 550 1 100 Kalite kontrol bölüm şefi 1 1500 1 500 Paketleme elemanı 6 550 3 300 Boyama ve terbiye işletmesinde çalışan diğer personelin aylık toplam maliyeti (Ü D ) 28 14-13950 Çalışmamızı gerçekleştirdiğimiz boya terbiye işletmesinde 11 adet boyama, 1 adet balon sıkma, 2 adet sanfor, 1 adet kurutma makinesi bulunmaktadır. İşletmede bulunan boyama makineleri farklı kapasitededir. Buna göre (900 kg 2 adet, 600 kg 2 adet, 450 kg 2 adet, 300 kg 2 adet, 150 kg 1 adet, 100 kg 2 adet) boya makinelerinin toplam kapasitesi 4850 kg kumaştır. Ne 30/1 100 kg süprem kumaşın boyama makinesinde boyama süresi 8,5 saat olarak belirlenmiştir. Buradan 4850 kg kumaş 8,5 saatte işlemden geçiyorsa buna karşılık bir günde (bir gün 22,5 saat çalışma kabul edilmekte) boya terbiye işletmesinden 12838 kg kumaş işlem görmektedir. (Boya terbiye işletmesinden alınan bilgilere göre günlük ortalama 12 000 kg kumaş işlem görmektedir). Boya terbiye işletmesinde çalışanların işçilik maliyeti M İ aşağıda (2) ifadesiyle belirlenmiştir. Ü İ Ü D M İ (2) Gün Ü T

Çoruh., E., Çelik, N., Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (1) 23-36 Burada M İ (TL/kg) işletmede tüm çalışanların birim kumaş maliyeti için (işçi, usta, diğer personel vb.) maliyetini, Ü İ (TL/ay) boya terbiye işletmesinde çalışan personelin aylık toplam maliyetini, Ü D (TL/ay) üretim dışı boya terbiye işletmesinde çalışan diğer personelin aylık toplam maliyetini ifade etmektedir (Bkz. Tablo 5 ve 6 Ü İ =24150 TL/ay Ü D =13950 TL/ay). Gün, bir ay içerisinde çalışılan gün sayısını (25 gün), Ü T (kg/gün) bir günlük boya terbiye işletmesinin üretim kapasitesini göstermektedir. (İşletmeden alınan bilgiler ışığında ortalama Ü T =12838 kg/gün olarak belirlenmiştir) Birim kütle işçilik maliyeti yaklaşık M İ =0,12 TL/kg olarak hesaplanmıştır. 3.5. Enerji Maliyeti Terbiye işletmelerinde, makinelerin çalıştırılması için elektrik enerjisi, proseslerin yürütülmesi için ısı enerjisine ihtiyaç duyulmaktadır. Elektrik ve ısı enerjisinin dışında aydınlatma, kompröser gibi diğer amaçlar için harcanan enerji maliyetlerinin tümü toplam enerji maliyetini oluşturmaktadır. İşletmeden alınan veriler ışığında proseslerdeki elektrik enerjisi kayıp faktörü %3, ısı enerjisi kayıp faktörü %1,7, elektriğin birim fiyatı Ü E = 0,161 TL/kw, doğal gazın birim fiyatı Ü D =0,51 TL/m 3 olarak alınmıştır. Birim kütle üretimi için toplam enerji maliyeti M E (TL/kg) aşağıda verilen (3) ifadesiyle tanımlanmaktadır. ETEP ETIP ED M E (3) P Burada, prosesler için belirli bir zaman diliminde üretimde harcanan toplam elektrik enerji maliyeti E TEP (TL), prosesler için harcanan toplam ısı enerjisi maliyeti E TIP (TL), ile aydınlatma, kompresör gibi diğer amaçlar için harcanan enerji maliyeti E D (TL) ve üretim miktarı P (kg) olmak üzere tanımlanmıştır. 3.5.1. Elektrik Enerjisi Maliyeti Prosesler için belirli bir zaman diliminde üretimde harcanan toplam elektrik enerjisi maliyeti E TEP (TL) herhangi bir proses için harcanan enerji maliyetlerinin toplam olarak aşağıda (4) ifadesi kullanılarak hesaplanabilmektedir. ETEP EP 1 EP2... EPn (4) Herhangi bir proseste oluşan elektrik enerjisi maliyeti E P (TL) genel olarak aşağıdaki (5) formülü ile tespit edilmiştir. EP t N Ü E (5) Burada (kw/h) prosesin geçtiği makinenin birim zamanda tükettiği enerji, t (h) her bir prosesde üretimin gerçekleşme süresi, N (adet) her bir prosesteki makine sayısı, Ü E (TL/kw) elektriğin birim fiyatı olarak ifade edilmektedir. Özel olarak çalışmanın yapıldığı işletmeden alınan veriler ışığında Tablo 7, 100 kg süprem kumaşı boyamak için proseslerde harcanan toplam enerji ve maliyeti vermektedir. 29

Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (1) 23-36 Boya Terbiye İşletmesinde Süprem Örme Kumaş.. Prosesler Tablo 7. Süprem kumaş için proseslerdeki elektrik enerjisi maliyeti (100 kg kumaş) Makine Birim zaman Süre t Harcanan Elektriğin Her bir proses için sayısı N tük. enerji Є (h) enerji Є H birim fiyatı elektrik enerjisi (adet) (kw/h) (kw) Ü E (TL/kw) maliyeti E P (TL) Boyama 1 8,57 8,5 72,85 0,161 11,73 Balon sıkma 1 4,2 0,2 0,84 0,161 0,135 Kurutma 1 76,16 0,2 15,23 0,161 2,45 Sanfor 1 4,8 0,34 1,63 0,161 0,263 Toplam maliyet 14,58 Toplam maliyet + %3 kaybolan enerji maliyeti E TEP (TL) 15,02 Tablo 7 ye göre 100 kg süprem örme kumaşın terbiyesi için %3 kaybolan enerji ile birlikte toplam enerji maliyeti E TEP =15,02 TL olarak bulunmuştur. 3.5.2. Isı Enerjisi Maliyeti Prosesler için belirli bir zaman diliminde üretimde harcanan toplam ısı enerjisi maliyeti E TIP (TL) aynı zaman diliminde herhangi bir proses için harcanan ısı enerjisi maliyetlerinin toplamı olarak aşağıda (6) ifadesi kullanılarak hesaplanabilmektedir. ETIP EP 1 EP2... EPn (6) Burada herhangi bir proseste oluşan ısı enerjisi maliyeti E P genel olarak aşağıdaki (7) formülü ile tespit edilmiştir. EP N S Ü D (7) Burada N (adet) prosesteki makine sayısını, S (m 3 ) belirli bir zaman diliminde ve belirli bir kütledeki kumaşın boya terbiye prosesleri için prosesin geçtiği makinenin toplam doğal gaz kullanım miktarını, Ü D (TL/m 3 ) doğal gazın birim fiyatını ifade etmektedir. Boyama işlemi için belirli bir zaman diliminde belirli bir üretim için gerekli doğal gaz miktarı S (m 3 ) aşağıda verilen (8) ifadesi kullanılarak hesaplanabilmektedir. QTOP S (8) H Burada Q TOP (kcal) belirli bir zaman diliminde belirli bir üretim için boya terbiye proseslerindeki toplam ısı enerjisi, H (kcal/m 3 ) olmak üzere doğal gazın entalpisini göstermektedir. Toplam ısı enerjisi Q TOP (kcal) aynı zaman diliminde her bir proses için harcanan ısı enerjilerinin toplamı olarak gösterilmiş ve aşağıda (9) ifadesiyle verilmiştir. QTOP QP 1 QP2... QPn (9) İlaveten, her bir proseste harcanan ısı enerjisi genel ifadesiyle aşağıdaki (10) formülü kullanılarak belirlenmektedir. Q m c T (10) P su su Burada m su (kg) kullanılan su miktarı, c su suyun özgül ısısı, ΔT ( 0 C) her bir işlem için proses başlangıcı ve sonundaki su sıcaklığındaki fark olarak ifade edilmektedir. Suyun özgül ısısı c su =1 kcal/(kg 0 C) olarak alınmıştır. Özel olarak çalışmanın gerçekleştirildiği işletme verilerine göre Tablo 8 de 100 kg süprem kumaşın boyama işlem akışı ve sıcaklık farkları verilmiştir. Boya terbiye proseslerindeki uygulanan sıcaklık zaman reçete bilgileri ayrıntılı olarak 3. Materyal ve Metot bölümünde verilmiştir. 30

Çoruh., E., Çelik, N., Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (1) 23-36 Tablo 8. Süprem kumaş için boyama işleminde harcanan ısı enerjisi (100 kg kumaş) Uygulanan Isıl değer c Flotte m prosesler su (kg) su, İşlem içi sıcaklık farkı ΔT (kcal/kg 0 C) ( 0 C) Isı enerjisi Q p (kcal) Kasar 600 1 55 33000 Yıkama 600 1 40 24000 Yıkama 600 1 30 18000 Nötralize(1) 600 1 10 6000 Nötralize(2) 600 1 10 6000 Boyama 600 1 20 12000 Nötralize 600 1 20 12000 Sabun 600 1 40 24000 Yıkama 600 1 40 24000 Yıkama 600 1 30 18000 Yıkama 600 1 20 12000 Yumuşatma 600 1 0 - Toplam ısı enerjisi Q TOP (kcal) 189000 Süprem 100 kg kumaşın boya terbiye proseslerinde harcanan toplam ısı enerjisi Q TOP =189000 kcal olarak bulunmuştur. İşletmeden alınan bilgiler ışığında doğal gazın ısıl değeri 8250 kcal/m 3 olup %94 verimle yanmaktadır. Buradan doğal gazın entalpisi H=7755 kcal/m 3 olarak hesaplanmıştır. Buradan boyama sırasında kullanılan toplam doğal gaz miktarı (3.12) ifadesi kullanılarak S=24 m 3 olarak hesaplanabilmektedir. Kurutma ve sanfor için kullanılan doğal gaz miktarları işletmeden alınmıştır. Tablo 9 da proseslerde kullanılan ısı enerjisi maliyeti verilmektedir. Tablo 9. Süprem kumaş için ısı enerjisi maliyeti (100 kg kumaş) Prosesler Boyama Makine sayısı N (adet) 1 Kullanılan doğal gaz miktarı S (m 3 ) 24 m 3 Doğal gazın birim fiyatı Ü D (TL/m 3 ) 0,51 Isı enerjisi maliyeti E12,24 P (TL) Kurutma 1 0,08 m 3 0,51 4,08 Sanfor 1 0,03 m 3 0,51 1,53 Toplam maliyet 17,85 Toplam maliyet + %1,7 kaybolan enerji maliyeti E TIP (TL) 18,15 Tablo 9 a göre 100 kg süprem örme kumaşın terbiyesi için %1,7 kaybolan enerji ile birlikte toplam ısı enerjisi maliyeti E TIP =18,15 TL olarak bulunmuştur. 3.5.3. Diğer Enerji Maliyetleri Aşağıda verilen ifade (11) üretim prosesleri haricinde daha ziyade aydınlatma, kompresör kullanımı için harcanan diğer elektrik giderinin E D (TL) hesaplanmasında kullanılmıştır. E ( E E ) Ü t (11) D A Komp E Burada E D (TL) diğer enerji maliyeti, E A (kw/h) işletmenin aydınlatılması için birim zamanda tüketilen enerji, E Komp (kw/h) işletmede kompresör için birim zamanda tüketilen enerjidir. Ü E elektriğin birim fiyatı, t boya terbiye işlemi için geçen süreyi ifade etmektedir. İşletme verilerine dayalı olarak E A =3,5 kw/h ve E Komp =3,72 kw/h, t= 8,5 h ve Ü E =0,161 TL/kw olarak bilinmektedir. Buradan formül (11) kullanılarak 100 kg kumaş için E D =9,88 TL olarak hesaplanmıştır. Süprem örme kumaş için P=100 (kg) enerji maliyetlerinin toplamı, elektrik enerjisi maliyeti E TEP =15,02 (TL), ısı enerjisi maliyeti E TIP =18,15 (TL) ve diğer enerji maliyeti E D =9,88 (TL) spesifik değerlerinden hareketle ve daha önceden verilen Formül (3) kullanılarak birim kütle için toplam enerji maliyeti M E =0,43 TL/kg olarak tespit edilmiştir. 31

Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (1) 23-36 Boya Terbiye İşletmesinde Süprem Örme Kumaş.. 3.6. Amortisman Maliyeti Yıllık amortisman maliyeti, işletmede bulunan sabit varlıkların hizmet süreleri göz önünde bulundurularak belirlenmektedir. Birim kütle kumaşın boya terbiye prosesleri için amortisman maliyeti M A (TL/kg) (12) ifadesiyle verilmiştir. AT M A (12) P Burada A T (TL) belirli bir zaman diliminde ve belirli bir kütledeki üretim miktarı için toplam amortisman maliyetini ve P (kg) olarak üretim miktarını göstermektedir. Toplam amortisman maliyeti A T aşağıda verilen (13) ifadesiyle her bir proses sırasında meydana gelen amortisman maliyetlerinin toplamı olarak ifade edilmiştir. AT Ap 1 Ap2... Apn (13) Herhangi bir proseste oluşan amortisman maliyeti A P (TL) genel olarak aşağıdaki (14) formülü ile tespit edilmiştir. FM Ap N t (14) T H A Y Burada F M (TL) prosesin geçtiği makinenin fiyatını, T A (10 yıl) amortisman süresini, H Y (300 gün x 22,5 saat ) makinelerin yıllık çalışma süresini, N (adet) her bir prosesteki makine sayısı, t (h) her bir proses de üretimin gerçekleşme süresini ifade etmektedir. İşletmede yer alan boya terbiye amortisman maliyeti Tablo 10 da verilmiştir. Tablo 10. Süprem kumaş için amortisman maliyeti (100 kg kumaş) Proses süresi ve amortisman Amortisman bilgileri maliyeti Proses Makine Yıllık Üretim Makinelerin Birim makine Amortisman sayısı N çalışma süresi t amortisman fiyatı F (adet) M (TL) süresi T A (yıl) saati H Y (h) maliyeti A P (TL) Boyama 1 600.000,00 10 6750 8,5 75,6 Balon sıkma 1 100.000,00 10 6750 0,2 0,30 Sanfor 1 300.000,00 10 6750 0,2 0,89 Kurutma 1 400.000,00 10 6750 0,34 2,01 100 kg süprem kumaş için amortisman maliyeti A T (TL) 78,8 Spesifik olarak süprem P=100 kg kumaşın boya terbiye proseleri bakımından toplam amortisman maliyetinin A T =78,8 TL olduğu görülmektedir. Buradan birim kütle kumaşın boya terbiye prosesleri için kullanılan makine amortisman maliyeti (12) ifadesiyle yaklaşık M A =0,79 TL/kg olarak tespit edilmiştir. 3.7. Tamir Bakım ve Diğer Maliyetler İşletmeden alınan bilgiler ışığında işletmenin aylık bakım, arıza, tamir ve diğer giderleri ortalama 10000 TL/ay olarak belirlenmiştir. İşletmeden alınan verilere dayanarak bir ayda 25 gün çalışılmaktadır. Tamir bakım ve diğer maliyetlerin birim kütledeki kumaş üretimi için maliyeti M D (TL/kg) aşağıda verilen formül (15) ifadesi kullanılarak hesaplanabilmektedir. DM M D (15) P Gün Burada, D M (TL/ay) aylık tamir bakım ve diğer giderleri, Gün bir ay içerisinde çalışılan gün sayısını, P (kg) işletmede günlük boya terbiyeden geçen kumaş miktarını göstermektedir. Spesifik 32

Çoruh., E., Çelik, N., Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (1) 23-36 verilerden hareketle D M =10000 TL/ay, P=12838 kg/gün ve bir ayda çalışılan gün sayısı 25 olmak üzere (15) ifadesiyle yaklaşık M D =0,031 TL/kg olarak tespit edilmiştir. 3.8. Diğer Genel Giderler Maliyeti Diğer genel gider maliyetleri işletmede üretim harici çalışan idari personelin aylık maliyeti ve diğer aylık genel gider maliyetlerinden oluşmaktadır. Diğer genel gider maliyetleri birim kütledeki kumaş üretimi için maliyet M G (TL/kg) aşağıda verilen formül (16) ifadesi kullanılarak hesaplanabilmektedir. M DP DG M G (16) P Gün Burada M DP (TL) üretim harici çalışan personelin aylık maliyeti, M DG (TL) diğer aylık genel gider maliyetlerini, P (kg) işletmede günlük boya terbiyeden geçen kumaş miktarını göstermekte ve bir ayda çalışılan gün sayısı 25 olmak üzere ifade edilmiştir. Tablo 11 de çalışmamız sırasında üretimimizi gerçekleştirmiş olduğumuz işletmenin (iplik, örme ve boya terbiye) diğer çalışan idari personelinin toplam aylık ücretlerini göstermektedir. Tablo 12 işletmenin aylık diğer genel giderlerini göstermektedir. Çalışan personel Tablo 11. Tüm işletmede üretim harici çalışan personelin maliyeti Çalışan sayısı Aylık ücret (TL/ay) Toplam ücret (TL/ay) Finans müdürü 1 2000 2000 Personel müdürü 1 1500 1500 Planlama 2 800 1600 Muhasebe elemanı 2 750 1500 Aşçı 3 750 2250 Aşçı yardımcısı 3 550 1650 Çaycı 1 550 550 Sekreter 1 550 550 Bekçi 3 750 2250 Şoför 2 550 1100 Üretim harici çalışan personelin aylık toplam maliyeti M DP (TL) 14950 Tablo 12. İşletmenin diğer aylık genel giderleri Genel gider Aylık miktar (TL) SSK 26500 Yol 4000 Yemek 3000 Benzin 2000 Telefon 1500 Kırtasiye 150 Üretim harici diğer genel giderler M DG (TL) 37150 Spesifik olarak P=12838 kg süprem kumaşın günlük boya terbiye proseleri, üretim harici çalışan personelin aylık toplam maliyeti M DP =14950 TL/ay, üretim harici diğer genel giderler M DG =37150 TL/ay ve bir ayda çalışılan gün sayısı 25 olmak üzere toplam diğer genel gider maliyeti M G (16) ifadesi kullanılarak birim kütle kumaşın maliyeti M G =0,16 TL/kg olarak hesaplanmıştır. 33

Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (1) 23-36 Boya Terbiye İşletmesinde Süprem Örme Kumaş.. 3.9. Toplam Boya Terbiye Maliyeti Birim mamul kumaş üretimi için hammadde maliyeti M H, su maliyeti M SU, kimyasal ve boyarmadde maliyeti M K, işçilik maliyeti M İ, enerji maliyeti M E, amortisman maliyeti M A, tamir bakım maliyeti M D ve diğer genel gider maliyeti M G olmak üzere söz konusu maliyet unsurlarının toplam M TOP (TL/kg) birim kumaş maliyetini oluşturmaktadır ve (3.17) ile ifade edilmiştir. MTOP H SU K İ E A D G (17) Tablo 13 sırasıyla birim kütledeki kumaş için boya terbiye prosesleri bakımından hesaplanan maliyet unsurlarının değerlerini ve toplam maliyetini ve toplamdaki yüzde dağılımını vermektedir. Şekil 3.3 ilmek iplik uzunluğu, diğer bir değişle sıklık ve gramaja göre maliyet unsurlarının toplamdaki payını (%) göstermektedir. Maliyet unsurları Hammadde maliyeti, M H (TL/kg) Su maliyeti, M SU (TL/kg) Kimyasal ve boyarmadde maliyeti, M K (TL/kg) İşçilik maliyeti, M İ (TL/kg) Enerji maliyeti, M E (TL/kg) Amortisman maliyeti, M A (TL/kg) Tamir bakım ve diğer maliyeti, M D (TL/kg) Diğer genel gider maliyeti, M G (TL/kg) Bir kg süprem kumaş toplam maliyeti M TOP TL/kg) Tablo 13. Maliyet unsurlarının değerleri ve yüzde dağılımı Makine üstü 50 iğne üzerinde ayarlanan ilmek iplik uzunluğu, L A (cm) 14 14,8 15,5 16,2 17 4,74 %71,7 4,72 %71,6 4,70 %71,5 4,69 %71,5 4,67 %71,4 0,13 %2,0 0,13 %2,0 0,13 %2,0 0,13 %2,0 0,13 %2,0 0,21 %3,2 0,21 %3,2 0,21 %3,2 0,21 %3,2 0,21 %3,2 0,12 %1,8 0,12 %1,8 0,12 %1,8 0,12 %1,8 0,12 %1,8 0,43 %6,5 0,43 %6,5 0,43 %6,5 0,43 %6,6 0,43 %6,6 0,79 %11,9 0,79 %12,0 0,79 %12,0 0,79 %12,0 0,79 %12,1 0,033 %0,5 0,033 %0,5 0,033 %0,5 0,033 %0,5 0,033 %0,5 0,16 %2,4 0,16 %2,4 0,16 %2,4 0,16 %2,4 0,16 %2,4 6,61 %100 6,59 %100 6,57 %100 6,56 %100 6,54 %100 34

Çoruh., E., Çelik, N., Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (1) 23-36 Şekil 3. Boya terbiye maliyetindeki unsurların oranı Şekil 3 ilmek iplik uzunluğu, diğer bir deyişle sıklık ve gramaja göre maliyet unsurlarının toplamdaki payını (%) göstermektedir. 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Boyama ve terbiye işlemlerinde birim mamul kumaş üretimi için nihai birim kumaş maliyetini; hammadde maliyeti (M H ), su maliyeti (M SU ), kimyasal madde ve boyarmadde maliyeti (M K ), işçilik maliyeti (M İ ), enerji maliyeti (M E ), amortisman maliyeti (M A ), tamir bakım maliyeti (M D ) ve diğer genel gider maliyetleri (M G ) olmak üzere söz konusu maliyet unsurlarının toplamı (M TOP, TL/kg) oluşturmaktadır. Boyama ve terbiye işlemleri maliyeti için ilmek iplik uzunluğu, diğer bir deyişle sıklık ve gramaja göre maliyet unsurlarının toplamdaki payı (%) hesaplanmıştır. Buna göre hammadde maliyeti (M H ) %71,4-71,7 toplam maliyetin (M TOP ) en önemli bölümünü teşkil etmektedir. Sırasıyla bunu amortisman maliyeti (M A ) %11,9-12,1 ve enerji maliyeti (M E ) %6,5-6,6 takip etmektedir (Şekil 3). Görüldüğü üzere hammadde maliyeti M H, toplam maliyetin M TOP en önemli bölümünü teşkil etmektedir. Sırasıyla bunu amortisman maliyeti M A ve enerji maliyeti M E takip etmektedir. Sonuç olarak üretim maliyet analizinde ilmek iplik uzunluğu (L A ) esas alınarak 1 kg süprem örme kumaşın toplam maliyetinin 6,54-6,61 TL aralığında değiştiği tespit edilmiştir. Kumaşın sıklığı azaldıkça, yani kumaş gramajı düştükçe maliyetin düştüğü tespit edilmiştir. 35

Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (1) 23-36 Boya Terbiye İşletmesinde Süprem Örme Kumaş.. 5. KAYNAKLAR 1. Oktav Bulut M., Akçalı K. 2010, 'Reaktif boyarmadde ile boyanmış/basılmış tekstil ürünlerinde yumuşatma işlemi sonrası meydana gelen renk değişimi problemleri' Gaziantep sanayi odası Akıllı tekstil Teknolojileri Ar-Ge Proje Pazarı, Gaziantep. 2. Koç E., Kaplan E.,2005, Tekstil Terbiye İşletmelerinde Enerji Kullanımı-Genel Değerlendirme Tekstil ve Mühendis Yıl:13, Sayı:65, Sayfa:40. 3. Tarakçıoğlu, I., 2000, Tekstil Terbiyesi ve Makinaları, Ege Üniversitesi Tekstil ve Konfeksiyon Araştırma Uygulama Merkezi Yayını, Yayın No5, 1. Baskı, İzmir. 4. Tarakçıoğlu, I., 1997, Tekstil Terbiye İşletmelerinde Enerjinin Akılcı ve Verimli Kullanımı, Tekstil ve Konfeksiyon Dergisi, Yıl 7, Sayı 6, 356-359, Kasım-Aralık. 5. Çoruh E.,2011, Farklı Düze Tipleri Kullanılarak Eğrilmiş Open-end Rotor İpliklerinden Örme Süprem Kumaş Özelliklerinin İncelenmesi,Doktora tezi Çukurova Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Tekstil Mühendisliği Bölümü, Adana. sf. 237. 6. Çoruh E., Çelik., N., 2012 Open-end Rotor İpliğinden Üretilen Süprem Örme Kumaş Maliyetinin Analizi Tekstil ve Mühendis, Vol.19,No. 86 36