TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ ZABIT CERİDELERİNDE ZÜRİH VE LONDRA ANTLAŞMALARININ ONAY SÜRECİ

TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ ZABIT CERİDELERİNDE ZÜRİH VE LONDRA ANTLAŞMALARININ ONAY SÜRECİ Dr. Turgay Bülent GÖKTÜRK Doğu Akdeniz Üniversitesi Gazimagusa / KKTC GENEL İngilizlerin Ada ya özerklik getirmek amacıyla hazırladıkları Mac Millan Planı nın Yunan Hükümeti tarafından reddedilmesinin ardından, Yunanistan tarafından Birleşmiş Milletler e bir kez daha götürülen Kıbrıs konusu 25 Kasım-5 Aralık 1958 tarihleri arasında BM Genel Kurulu nda görüşüldü. Burada Yunan görüşünü açıklayan Averoff, Mac Millan Planı nın nihai hedefinin Taksim olduğunu ve Taksim politikasının da aslında Türkiye nin yayılmacı anlayışını ortaya koyduğunu iddia ediyordu 1. Türkiye nin görüşlerini açıklayan Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu ise, Kıbrıs ın jeopolitik tarihinden söz ederek Kıbrıs ın Yunanistan a verilmesinin Türkiye nin coğrafi ve politik anlamda bütünüyle sıkıştırılacağı anlamına geleceğini, buna izin veremeyeceklerini belirterek, eğer Kıbrıs a bağımsızlık ya da self determinasyon verilecekse bunun her iki taraf için de uygulanması gerektiğini söylüyor ve Türkiye nin şimdi Kıbrıs ı doğrudan ilhak etmek yerine Taksim politikasını benimsediğini vurguluyordu 2. BM deki bu görüşmeleri değerlendiren Rauf R. Denktaş a göre Fatin Rüştü Zorlu orada Averof u mağlup ediyor, büyük şamar atıyordu 3. BM Genel Kurulu, görüşmelerin sonunda, soruna barışçı, demokratik ve adil bir çözüm şekli bulunması için konunun taraflar arasındaki görüşmeler yoluyla çözülmesi kararını verdi 4. Dolayısıyla Yunan tezi bir kez daha reddedildi. Birleşmiş Milletler deki tarafların sert tartışmalarına karşın, Zorlu nun genel kurul sonrası Averof a yaklaşımı ve akabinde ikili arasında başlayan diyalog, gerginliğin yumuşamasına ve Kıbrıs ta çözüme giden yolda şaşırtıcı bir iyileşmeye neden olacaktı 5. ZÜRİH ANTLAŞMASI BM nin verdiği karar sonucunda, Paris te, 18 Aralık 1958 de İngiltere, Türkiye ve Yunanistan Dışişleri Bakanları üç yıldan sonra ilk kez bir masa etrafında toplanarak konuyu görüştüler 6. Paris teki bu görüşmeden hemen sonra, Türk ve Yunan Dışişleri Bakanları 17 ve 21 Ocak 1959 da Paris te iki kez daha bir araya geldiler. Bu görüşmelerde Kıbrıs ta bağımsız bir cumhuriyetin kurulmasının koşulları tartışıldı ve konuyla ilgili prensip kararları alınarak, her iki tarafın başbakanlarının da katılacağı bir görüşmede son kararların verilmesi ve anlaşmanın imzalanması yönünde görüş birliğine vardılar. Bunun sonucunda 6 Şubat ta Adnan Menderes ve Konstantin Karamanlis in Zürih e gelmesiyle, yapılan altı günlük görüşmelerin ardından Kıbrıs ta bağımsız bir yönetim kurulmasına yönelik 27 maddelik bir antlaşma, Türk ve Yunan Başbakanları tarafından, 11 Şubat 1959 da Zürih te imzalandı. Ancak söz konusu antlaşmanın 1 The Times, 26 November 1958, s.14. 2 UN Doc. A/C.ı/PV 997 (XIII), s.23-25 ten akt. Nancy Crawshaw, The Cyprus Revolt: An Account of the Struggle for Union with Greece, London, 1978, s. 320-330. 3 Rauf R. Denktaş ile 22 Nisan 2011 tarihinde, Lefkoşa daki ofisinde yapmış olduğumuz mülakat. 4 Gönlübol-Sar, a.g.e., s.393-394. 5 Evangelos Averoff - Tossizza, Lost Opportunities: The Cyprus Question, 1950-1963, (Çev. Timothy Cullen and Susan Kyriakidis) Aristide D. Caratzas Publishing, New York, 1986. a.g.e., 295. 6 Daily Express, 20 Aralık 1958. 1

uygulanabilmesi, İngiliz Hükümeti ile Kıbrıs Rum ve Türk Toplumları tarafından da onaylanmasına bağlıydı. Bundan dolayı ilgili tarafların temsilcileri konuyu görüşmek üzere Londra da bir araya geldiler 7. LONDRA ANTLAŞMASI Temelleri daha önceden atılan antlaşmaları imzalamak için Türk heyetine başkanlık etmek üzere 17 Şubat ta Zürih e hareket eden Adnan Menderes in uçağı, Londra da Gatwick Havaalanı yakınlarında yoğun sis yüzünden düştü. Korkunç kazada Türk Heyeti ve uçak mürettebatından on altı kişi hayatını kaybetti 8. Londra da Lancaster House da iki gün devam eden ve her üç ülkeyi başbakanlarının, Kıbrıs Türk Toplumunu Dr. Fazıl Küçük ün, Rum Toplumunu da Başpiskopos Makarios un temsil ettiği görüşmeler sonunda Zürih Antlaşması ilgili tüm taraflarca kabul edilerek, 19 Şubat 1959 tarihinde imzalandı 9. Yaralanan Menderes, anlaşmayı tedavi edilmekte olduğu London Clinic de imzaladı. Bu antlaşma ile Kıbrıs ın bağımsız bir Cumhuriyet olması, bu Cumhuriyet in, Türkiye, İngiltere ve Yunanistan ın garantörlüğü altına alınması, Kıbrıs ta Temsilciler Meclisi ve Cemaat Meclisi olmak üzere, iki ayrı meclisin kurulması öngörülmüştü. Kıbrıs Hükümeti nde ise; Bakanlar Kurulu üyeliklerinden 3 ünün Türklere, 7 sinin de Rumlara verilmesi, Cumhurbaşkanı nın Rumlardan, Yardımcısı nın da Türklerden seçilmesi karara bağlanmıştı. Cumhurbaşkanı Yardımcısı nın, Cumhurbaşkanı gibi, dış siyaset, savunma ve iç güvenlik gibi konularda veto yetkisi olacak, ayrıca iç güvenliği sağlamak için gerekli olan 1.600 kişilik güvenlik örgütünün, 950 si Rumlardan, 650 si de Türklerden oluşturulacaktı. Bununla birlikte 1.200 ü Rumlardan, 800 ü de Türklerden seçilecek olan toplam 2.000 kişilik savunma gücünün Karargah Komutanlığı sırayla yürütülecekti. Ada da iç güvenliği sağlamak için oluşturacak 4.000 kişilik ordunun yarısı Türklerden, öteki yarısı da Rumlardan meydana getirilecekti 10. Ada nın emniyeti ve cumhuriyet tehlikeye girdiğinde, akit üç devlet ortaklaşa veya münferiden Ada daki duruma müdahale edebileceklerdi 11. İkinci Londra Konferansı sonrasında imzalanan bu genel uzlaşma antlaşması; Kuruluş, Garanti, Askeri İşbirliği ve Kıbrıs Cumhuriyeti Anayasası gibi dört ayrı antlaşmadan oluşmaktaydı 12. DIŞİŞLERİ BAKANI ZORLU NUN ZÜRİH VE LONDRA ANTLAŞMALARI KONUSUNDAKİ TBMM DEKİ AÇIKLAMALARI İmzalanan antlaşmalar hakkında 28 Şubat 1959 da bütçe görüşmeleri sırasında TBMM ne bilgi veren Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu, hükümetinin bir zaferi olarak nitelendirdiği bu sonuca gelene kadar olan süreci uzunca bir konuşma ile açıklıyordu 13. Bu konuşmayı burada belirtmemizin amacı, Türkiye nin 1960 Askeri Darbesi nden sonra, söz konusu antlaşmalara ne kadar güvendiğini ve 1963 ve sonrasında Ada da meydana gelen olaylar karşısında, özellikle Türk Cemaat liderlerine karşı aldığı pozisyonda bu güvenin ne kadar etkili olduğunu belirtmektir. Zorlu, Kıbrıs konusunda Türkiye nin çıkarlarının layıkı ile korunması için gerçekleşmesi lazım gelen koşulları şu şekilde sıralıyordu: Birincisi, Kıbrıs'ın hiçbir zaman diğer yabancı bir devlete ilhak edilmemesi; ikinci konu, Kıbrıs'taki Türk Cemaati nin gelişmesinin önlenmemesi ve onun Ada da bir azınlık muamelesine tabi tutulmaması; üçüncü konu ise, 7 Zafer, 21 Ocak 1959; a.g.e., 12 Şubat 1959; Vatan Cephesi, 16 Şubat 1959. 8 Zafer, 20 Şubat 1959. 9 Zürih Anlaşması nın ayrıntılı maddeleri için bkz. Gazioğlu, a.g.e., 1960, s. 182-192. 10 Ulııs-Zafer, 20-24 Şubat 1959. 11 Süleyman Özman, Avrasya nın Kırılma Noktası Kıbrıs, İstanbul, 2005, s.242. 12 Ayrıntılar için bkz: Fahir Armaoğlu, Kıbrıs Meselesi (1954-1959)- Türk Hükümeti ve Kamuoyu Davranışları, Ankara, 1963. 13 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre XI, Cilt 7, İçtima 2, 48. İnikat, 28.2.1959, s. 1350-1356. 2

Ada nın Türkiye'nin emniyeti için arz ettiği büyük önem dikkate alınarak Ada nın savunmasının sağlanması ve savunmaya Türkiye'nin katılımı. Ve bu üç ana prensibin yanında Ada da İngiltere'nin üslere sahip olmasının Türkiye için faydalı olduğu ve bunun idamesinin gerekliliği. Konuşmasına süreç içerisindeki uyguladıkları politikaları anlatarak devam eden Zorlu, Kıbrıs ın bir sorun olarak ortaya çıkmasına taraftar olmayan Türkiye nin sorunun çıkmasına engel olamayınca öncelikle, bir müddet statükonun devamını savunduğunu, ancak İngiltere nin bu konudaki hakkını savunmada pek kanaat sahibi olmadığını görünce emniyet gerekçeleri ile tarihi ve coğrafi bağları ileri sürerek Ada nın Türkiye'ye ilhakını talep ettiğini, son olarak da ilhaktan vazgeçip taksimi kabul ettiğini belirtiyordu. Zürih te Türkiye ve Yunanistan Başbakanları arasında parafe edilen antlaşmaların, Türkiye nin Ada daki çıkarlarını ve Türk Cemaati nin haklarını garanti altına alacak bir durum oluşturduğu gibi Yunanistan ve İngiltere'yi de tatmin edici mahiyette olduğunu özellikle vurguluyordu. İmzalanan antlaşmaların yukarıda belirttiğimiz temel maddelerinin ayrıntılarını açıklayan Zorlu, yeni anlaşma gereği, kurulan devletin Kıbrıs Devleti Anayasası na aykırı olarak Yunanistan'la birleşmek istemesi halinde, Türkiye nin bu duruma istediği anda ve istediği şekilde müdahale edebileceğini belirterek, bu hükmün Enosis in gerçekleşmeyeceği konusunda kuvvetli ve yeterli bir garanti olduğunu açıklıyordu. Oysa Zorlu, bunun ne kadar kuvvetli ve yeterli bir garanti olduğunu, çok kısa bir sürede test etme imkanı bulacaktı. Zorlu, yine antlaşma hükümlerine göre, Kıbrıs hükümetinin Türkiye'nin menfaatleri aleyhine olacak bir karar aldığı takdirde, bir Türk olan Cumhurbaşkanı Yardımcısı nın böyle bir kararı her zaman nihai olarak veto etmesinin mümkün olacağını belirtiyordu. Yeni kurulacak Kıbrıs Cumhuriyeti nde Türklerin bir azınlık durumunda bulunmadığını, aksine, Ada nın yönetimine Yunanlılarla eşit şartlar ve aynı haklarla katılan bir cemaat niteliğinde olduklarını, Türk Cemaati nin çoğunluğu oluşturan Yunanlıların egemenliğine terk edilmesinin kesinlikle söz konusu olmadığını da söyleyen Dışişleri Bakanı, antlaşmanın bu konudaki hükümlerinin Türklerin her türlü haklarını garanti altına alacak tarzda hazırlandığının altını çiziyordu. Zorlu nun ifadelerinden anlaşıldığı üzere; Türkler kendileriyle ilgili konularda tamamıyla bağımsızdırlar, hiçbir yabancı etkiye maruz kalmadan kendi kendilerini yönetebileceklerdir. Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu, konuşmasında anlaşmanın askeri hükümleri hakkında da bilgi veriyordu. Ayrıca antlaşmada yukarıda belirtilenlerin dışında da Türk Cemaati nin lehine olan başka önemli kararlar bulunduğunu belirten Zorlu, Türklerin Ada nın beş büyük şehrinde ayrı belediye teşkilatları bulunacağını, Ada resmi dilinin Türkçe ve Yunanca olacağını, milli bayramların Ada da da kutlanacağını, Türklerin Ada bayrağı yanında Türk bayrağını çekmek hakkına da sahip olacaklarını belirterek, Kıbrıs meselesinin Türkiye'nin ve Ada daki Türk Cemaati nin menfaat ve haklarına en uygun bir şekilde çözümlendiğini vurguluyordu. Zorlu, bu görüşmelerde İngilizler için önemli olan üsler konusundaki düşüncelerini de; İngiltere için ehemmiyetli olan nokta, Ada'daki İngiliz Askeri Üslerini muhafaza ile bu üsler üzerinde hükümranlık haklarının devamını sağlamaktı. Bu maksatla da, kendilerine gerekli hakların sağlanmasını, üslerin bulunduğu bölgelerin bütünlüğünün ve bununla ilgili hakların Türkiye, Yunanistan ve Kıbrıs Devleti nce garanti altına alınmasını arzuluyorlardı. İngiltere Hükümeti nin bu taleplerini kabul ettik. Zira Ada'da İngiliz Üslerinin bulunmasının, Türkiye, Yunanistan ve Kıbrıs Devleti nin emniyeti bakımından faydaları aşikardır sözleriyle ifade ediyordu. Zürih Antlaşmalarını Türkiye ve Yunanistan hükümetleri için büyük bir zafer olarak niteleyen Zorlu, yıllardır İngiltere'nin, NATO nun ve BM nin çözemedikleri Kıbrıs ihtilafını, Türkiye ve Yunanistan ın iki ülke arasında barış, dostluk ve iş birliği düşüncesinin ışığı altında olumlu olarak sonuçlandırdıklarını, Atatürk ile Venizelos'un kanlı bir mücadeleden sonra büyük bir ileri görüşlülükle kurmayı başardıkları dostluğu yeniden ihya ettiklerini belirten iddialı bir ifade kullanıyordu. Son olarak antlaşmaların, bütün ilgili taraflar 3

arasında ve uluslararası kamuoyunda büyük bir memnuniyetle karşılandığını ve tek memnuniyetsizliğin komünist bloktan geldiğini de belirtiyordu 14. Zorlu aslında bu konuşması ile Kıbrıs sorununa dahil olduğu tarihten itibaren Türkiye nin takip ettiği politikaların gösterdiği kırılma noktalarını, değişiklikleri ve hükümeti açısından gerekçelerini açıklıyordu. ANTLAŞMALARIN TBMM DEKİ ONAY SÜRECİ Londra Konferansı nda imzalanan antlaşmalar ve Hükümet in bu konudaki politikası, 2 Mart 1959 tarihinde Başbakan Adnan Menderes in imzasıyla hazırlanan bir yazılı önergeyle TBMM nin müzakeresine ve onayına sunuluyordu 15. Önergenin okunmasından sonra muhalefete ait milletvekilleri söz alarak, konu ile ilgili görüşmelerin anlaşma metinlerinin incelenmesini müteakip, 4 Mart ta yapılmasını önerdiler. Bu öneri üzerine 4 Mart ta görüşmelere başlayan TBMM, yoğun, uzun ve sert tartışmalara sahne oldu. Kıbrıs için 1974 e giden süreçte önemli bir yer tutan ve tarihi birer belge olan bu anlaşmaların konu edildiği tartışmaların büyük bir kısmının 1963-1974 döneminde fiili olarak karşımıza çıktığını göreceğiz. Kıbrıs Cumhuriyeti nin kuruluşunu sağlayacak anlaşmalar hakkında muhalefet olarak görüş açıklayan CHP nin bu tarihten yaklaşık bir buçuk yıl sonra iktidara geldiğini ve bu anlaşmaların anlaşmazlıklara yol açtığı bir dönemi yürütmek zorunda kaldığını da göz önünde bulundurarak bu tartışmaları değerlendirirsek, daha doğru bir yaklaşım sergilemiş oluruz. 4 Mart taki görüşmelerde ilk sözü alan muhalefet partisi CHP nin Genel Başkanı İsmet İnönü, şimdi gündeme getirilen belgelerin içeriğinin, hükümetler tarafından şimdiye kadar takip olunan karşılıklı iki tezin yani, Yunanistan'a iltihak ve Ada nın Taksimi tezlerinin kesin olarak terk olunması ve yeni bir esas çerçevesinde iki cemaatin beraber yaşamasını tanzim eden bir hal tarzı halinde Kıbrıs anlaşmazlığının çözümlenmesi girişimi olduğunu ve bu girişimin nihai safhasında emrivaki olarak kabul ve imza edilmiş bir şekilde Meclis huzuruna geldiğini açıklıyordu; İçinde bulunduğumuz ittifak manzumesinde umumi selamet ve emniyet bakımından kuvvetli sebeplerin bizi anlaşmaya sevk ettiğini takdir ediyoruz. Bu arada, kuvvetli dostların, çok tesirli nasihatlerinin ehemmiyetli bir hissesi olduğunu tahmin etmekte güçlük çekmiyoruz ifadeleriyle 16, hükümetin çok kararlı göründüğü bir tezden Meclis e danışmaksızın vazgeçmesinde ABD ve İngiltere nin rolünün etkinliğine vurgu yapan İnönü, Kıbrıs'ın zorunlu bağımsızlığı esasına dayanan yeni müzakere istikametinin onayı için temel bir koşul ortaya koyuyordu; Bu kararın bizim için temel şartı şudur: Biz taksim tezinden kati olarak vazgeçtiğimiz gibi, müstakil Kıbrıs Cumhuriyeti ve Yunan Devleti Kıbrıs'ın Yunanistan'a ilhakı ihtimalinden kesin olarak vazgeçmişler midir? sorusuyla aslında bu antlaşmaların Türkiye nin vazgeçtiği tez olan Taksim e bir daha fırsat tanımadığını, ancak Rum ve Yunan tezi olan Enosis için aynı engellemelere sahip olmadığını vurguluyordu. İnönü ye göre, antlaşma belgeleri iki tarafın tezlerini bertaraf etmiş olmak maksadıyla hazırlanmıştır ve bunu sağlayıp sağlamadığı incelenmelidir. Anayasa ya aykırı bir girişimde İngiltere ve Yunanistan'ın tarafsız kalarak Türkiye'yi serbest bırakacaklarının düşünülemeyeceğini belirten İnönü, mevcut durumda, Kıbrıs Adası nda iktidarda bulunan halkın çokluğu aleyhine bir Taksim tezinin uygulanabilmesinin, artık maddeten düşünülmesi mümkün olmayan bir hareket olarak değerlendirildiğinden Garanti Antlaşması nda, Taksim tezinin hukuken olduğu gibi, fiilen de uygulanabilmesine olanak bırakılmadığını söylemektedir. Ayrıca, böyle bir durumda Türkiye nin diğer müttefiklerin göz yummaları halinde tek başına müdahalesi olduğu düşünülse bile, bu müdahalenin eski düzeni yani bağımsızlığı yeniden tesise çalışmakla sınırlı olacağının da göz ardı edilmemesi, bunun da 14 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre XI, Cilt 7, İçtima 2, 48. İnikat, 28.2.1959, s. 1350-1356. 15 A.g.e., Devre XI, Cilt 8, İçtima 2, 49. İnikat, 2.3.1959, s. 9-10. 16 A.g.e., Devre XI, Cilt 8, İçtima 2, 50. İnikat, 4.3.1959, s. 21. 4

Taksim tezini bertaraf eden ikinci bir kayıt olarak değerlendirilmesinin gerektiği İnönü tarafından belirtiliyordu. Müşterek karargahla kurulan askeri kuvvetlerin de devletler arasında anlaşmazlık olmadığı hallerde işleyebilecek bir mahiyette olduğunu, örneğin müşterek karargahın Taksim uğrunda Türkiye lehine bir askeri yaptırımının bulunmadığını anlatan İnönü, bir kez daha Taksim tezinin hukuken olduğu kadar, fiilen de bertaraf edildiğinin altını çiziyordu. Daha sonra Enosis, yani Ada nın Yunanistan a iltihakı konusunun nasıl bertaraf edildiğinin incelemesini yapan İnönü ye göre; Anayasa nın Enosis olasılığında ne dereceye kadar etkili bir şekilde uygulanacağı tartışma götürür bir konudur ve Anayasa dışı girişilecek Enosis hareketini, söz konusu antlaşmanın hukuken bertaraf etmiş görünse de, fiilen bertaraf etmemekte olduğunu ısrarla vurgulamaktadır. 650 kişilik bir Türk birliğinin varlığının Anayasa nın ihlaline engel olamayacağını, Yunanistan ın iltihak düşüncesinin engellenebilmesi için İngiltere'nin, Anayasa ihlaline karşı mutlaka müşterek girişim taahhüdüne girmesi gerektiğini, İngiltere'nin kesin taahhüdünün olmamasının mütecavizi teşvik edeceğini belirten İnönü, Yunanistan'a iltihak kapısını fiilen açık bırakmakta olan antlaşmanın bu eksiği tamamlanmadıkça anlaşmaya onay vermeyeceklerini açıklıyordu. İnönü ye göre hayati öneme sahip bir diğer konu da, antlaşmada Türkiye'nin Ada daki Türk Cemaati ne ekonomik her çeşit yardımı yapabileceğinin gerektiği şekilde düzenlenmemiş olmasıdır. İnönü, azlıkta olan cemaatlerin yaşamalarının ancak ekonomik koşulların uygun olmasına bağlı olduğunu söyleyerek ileride bir güçlüğe meydan vermemek için ekonomik yardım hükmünün anayasa maddesine kesin bir şekilde konmasının önemine vurgu yaparak sözlerini tamamlıyordu 17. Nitekim İnönü adı geçen antlaşmaları eleştirdiği konularla, Başbakan olduğunda kendisi karşı karşıya gelecek ve bunları çözmekle uğraşacaktı. Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu bu eleştirilere verdiği yanıtta, gerek Taksim e, gerekse Enosis e karşı aynı şekilde garantinin var olduğunu, Yunanistan ve Kıbrıs'taki Rum Cemaati nin Enosis e ait faaliyetlerde bulunduğu takdirde Türk Cemaati ni temsil eden Cumhurbaşkanı Yardımcısı nın emniyet konusundaki veto hakkını kullanacağını söylüyor ve Türkiye müştereken veya münferiden müdahale hakkına sahip olmakla kendi menfaatlerini teminat altına almış bulunmaktadır. Binaenaleyh, enosis veya taksim hususunda teminat tamdır diyordu 18. Muhalefetin eleştirdiği bir diğer önemli konu olan Türk Toplumu na ekonomik yardım yapılmasının garanti altına alınması konusunda da Zorlu, ekonomik alanda anlaşma yapmanın daima Türkiye'nin imkanı dahilinde olduğunu, Türkiye'nin Kıbrıs ta kurduğu bankaları aracılığıyla ekonomik yardımı daima yapabileceği şeklinde yanıt veriyordu. Burada Zorlu nun teminatın dayanağı olarak belirttiği Önce üç müttefik devletin, yani böyle bir badireden aklıselimleri sayesinde çıkmış olan üç müttefikin birbirlerine karşı olan hüsnüniyetine, anlayışına, ittifaklarına ve menfaat birliklerine olan imanına dayanmaktadır ifadesi önemlidir. Nitekim ilerleyen günlerde ortaya çıkacak sorunlarda bu dayanağın ne kadar geçerli olduğu sorusuna yanıt bulunacaktır. Demokrat Parti (DP) gurubu adına söz alan DP Muğla milletvekili Zeyyat Mandalinci, Türkiye için önemli olan konunun Ada nın Anavatan savunması için zararlı bir hale gelmesini önlemek ve oradaki soydaşların hayatlarının garanti altına alınmasını sağlamak olduğunu belirtiyordu. Konunun üç devletin de çıkarlarının korunmasıyla sonuçlandığını ve ortak bir zafere ulaşıldığını söyleyen Mandalinci, konuşmasını tabiat Türkiye ve Yunanistan'ı jeopolitik, stratejik durumları itibariyle bölünmez bir bütün halinde halk etmiştir. İktisadi kuruluşları birbirlerini tamamlayıcı vasıfta ve dış âleme karşı müşterek bir politika tatbikini mücbir kılmaktadır. Kitlelerin arasında asırların yuğurduğu mutlak bir benzerlik vardır. Yani 17 A.g.e., s. 21-24. 18 A.g.e., s.25-26. 5

bu iki memleket bir arada yaşamak için her türlü hususiyet ve menfaatlere sahiptir 19 ifadeleriyle tamamlıyordu. Görüşmelerde CHP grubu adına konuşan Kasım Gülek de konuşmasında özellikle fiili garanti üzerinde duruyordu. Gelecekte antlaşmaya karşın bir Enosis girişiminde garantör üç devletin istişare ederek aldıkları kararlarına karşı Türk Cumhurbaşkanı Yardımcısı nın vetosunun çok etkili olamayacağını, çünkü üç devletin bir sonuca varmadıkları zaman müdahale hakkının doğacağını, bunun da silahlı kuvvetle olabileceğini açıklayan Gülek, Yunanlılarla müşterek bir garnizon içinde bulunan 650 askerin bu müdahaleyi yapamayacağını, müdahalenin ancak, fiili olarak Ada da askeri üsleri bulunan İngilizler tarafından gerçekleştirilebileceğini, bundan dolayı da İngiliz garantisinin önemli bir faktör olduğunu belirtiyordu. Aynı şekilde İnönü nün de üzerinde ısrarla durduğu ekonomik yardım konusunda da Gülek, Türklere iktisadi yardım yapılması şartı mutlaka temin edilmelidir. Yoksa Ada daki Türklerin zaten zayıf olan iktisadi durumları büsbütün zayıflar 20 şeklinde konunun önemine vurgu yapıyordu. Bu konudaki desteğin tam olarak garanti edilmediği ve sağlanmadığı takdirde, gelecekte toprak konusunda Ada da sıkıntılar yaşanabileceğine dikkat çeken Gülek, Kıbrıs'ta toprağın % 40 ı Türklerin elindedir. Bu nokta daima lehimizde olmuştur. Ama yarın tamamen satılabilir. Dışarıdan bu Türk ırkdaşlarımıza yardım edemezsek, bu topraklar Rumlar tarafından satın alınır gider; bunu önlemeye de imkan kalmaz sözleriyle bitirdiği konuşmasında ekonomik destek konusundaki eleştirilerinde de ısrarcı olduklarını vurguluyordu. Gülek in eleştirilerini yanıtlamak için söz alan Dışişleri Bakanı Zorlu imzaladıkları anlaşmaların ülke çıkarlarını tamamiyle sağladığını belirterek Yunan muhalefetinin Yunan parlamentosunda konuyla ilgili tartışmalarda söylediklerini gündeme getiriyor ve eski başbakanlardan Papandreu nun, Ada da yaşayan büyük çoğunluğa sahip Rumların haklarının çiğnendiğini ve Ada nın hukuken taksim edildiğini ve Taksim bile Yunanistan için bundan daha elverişli idi. Taksimle Ada nın büyük bir kısmı gidecekti. Şimdi bütün Kıbrıs'ı kaybettik. İki cemaatin nispeti % 80 e karşı % 18 olduğu halde, en mühim meselelerde Türklere yarı yarıya haklar tanındı. Enosis ten kati olarak feragat etmemiz büyük bir kayıptır. Türkler Taksim i hukuki sahada tahakkuk ettirmişlerdir şeklinde anlaşmayı eleştiren ifadeleri ile eski Dışişleri Bakanı Stefanopulos un Radcliff ve Mac Millan planları bile bu antlaşmadan bizim için çok daha elverişli idi. Çünkü self-determinasyon kapılarını açık bırakmaktaydı. Şimdi bu kapılar tamamiyle kapanmıştır. Self-determinasyona karşı silahlı teminatlar verilmiştir Lozan Ahitnamesi yıkılmıştır. Ve Türkler ilk defa olarak kaybettikleri bir toprağa tekrar ayak basmışlardı şeklindeki eleştirilerini dile getirerek yaptıkları işin doğruluğunu ifade ediyordu 21. Daha sonra kürsüye gelen DP Kastamonu milletvekili Basri Aktaş görüşlerini; Yeni bir devre giriyoruz. Bu devir Atatürk'ün temin ve tesis ettiği Türk - Yunan dostluğu devridir. Kıbrıs Adası ve halkı için de yeni bir devir açılıyor. Bu devir sulhun, korkusuz hayatın, emniyet içinde birlikte insanca yaşamanın devridir. Bu devrin zaferi Türk-Yunan dostluğunun zaferi olacaktır Artık Kıbnslı bir Türk veya Rum akşam evine döndüğü zaman kapısından içeri endişe ile girmeyecek, eşinin, oğlunun kiminin bugün eksik olduğunu sormayacak... şeklinde ifade ediyordu 22. CHP Sivas Milletvekili Necati İlter ise antlaşmayı askeri açıdan değerlendirerek, Müşterek karargah ın Ada da emniyet tesis edecek bir kuvvet oluşturmadığını, askeri bir değerinin olmadığını, Ada üzerinde, gerek Anadolu'nun stratejik bakımdan emniyeti, gerek Ada halkının haklarının muhafazası, gerekse orada devamlı şekilde zuhur edecek ihtilafların Türk-Yunan 19 A.g.e., s.27-28. 20 A.g.e., s.29-30. 21 A.g.e., s.33. 22 A.g.e., s.35. 6

dostluğunu bozması ihtimalini bertaraf etmek için Ada da İngilizler gibi Türkler ve Yunanlılara birer üs verilmesi gerektiğini belirtiyordu 23. Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu, emekli bir asker olan Necati İlter in konuşmasını, Bir sulh getiren anlaşmadan, bu derece harple alakalı sözler sarf ederek bahsetmek meslekleri icabı olsa gerek sözleriyle yanıtlıyordu 24. CHP Ankara Milletvekili Hıfzı Oğuz Bekata yaptığı konuşmada, hükümetin kendisine meclisçe verilen yetkileri aşarak, Anayasa ya aykırı davrandığını belirtti ve antlaşmaları üç tarafın istekleri ve kazançlarını karşılaştırarak değerlendirdi. Bekata ya göre İngiltere, Kıbrıs konusunda bugüne kadar sırtında taşıdığı yüklerden kurtulmak ve fakat kendisi ile ilgili siyasi, askeri çıkarları daha güçlü hale getirerek kesin garantiye bağlamak istemektedir ve bu antlaşma ile İngiltere hükümeti bu amacını tam olarak gerçekleştirmiştir. Yunanistan ise, işin başından itibaren Enosis, yani ilhak tezinden bugüne kadar hiç taviz vermemiştir. Antlaşma ilhak konusunu men ediyor görünse de ve Yunan Hükümeti sanki ilhaktan fedakarlık ediyormuş gibi değerlendirilse de, bu antlaşma, Yunan Hükümeti ne Kıbrıs'ın % 70 ini en yasal şekilde, yüzde yüz temin ve garanti etmektedir. Bekata nın değerlendirmesine göre, kalan % 30 un da Anayasa nın ve garantilerinin şu anda ortaya koyduğu tereddütlerin ışığı içinde, iltihakı tamamen olanaksız hale koymadığı görülmektedir. Türkiye yi de aynı şekilde değerlendiren Bekata ya göre, hükümetin ısrarlı bir şekilde TBMM ne getirerek, Ya Taksim, ya ölüm sloganlarıyla Türk Milleti nin son kararı olarak Türk radyosundan dünyaya, Türk Parlamentosu ndan da son feragat haddi ve son fedakarlık hududu olarak dünya parlamentolarına resmen bildirdiği Taksim tezinin bu anlaşma ile elden çıkmış olması gibi bir endişe taşıdıklarını söylüyordu. Anayasa ya aykırı olarak değerlendirdiği bu hareketten dolayı Hariciye Vekili ni, salahiyetlerini tecavüz etmiş ve TBMM nin kendisine verdiği salahiyet hududunu şahsan aşmış ve taksim fikrine nazaran çok daha geri bir anlaşmaya imza koymuş durumda görmekteyiz. Bu vaziyet karşısında, TBMM nin verdiği bir karara hürmetsizliğinden dolayı kendisinin siyasi mesuliyeti telakkisi içindeyim sözleriyle Dışişleri Bakanı nı suçlayan Bekata bu gibi hareketlere asla tolerans göstermeyeceklerinin de altını çiziyordu 25. Tekrar söz alan Dışişleri Bakanı Zorlu ise tüm sorumluluğu hükümetinin almaya hazır olduğunu; hakka ve herkesin teminatına uygun, istikrar vadedici bir anlaşma yapılmıştır. Bunun mesuliyetini ve şerefini tek başına üzerine almaya DP hükümeti her zaman hazırdır yanıtıyla bildiriyordu 26. CHP Burdur milletvekili Fethi Çelikbaş da imzalanan anlaşmalarda boşluklar olduğunu belirterek, bu müstakil Kıbrıs Cumhuriyetinin ileride de yaşamasını katiyen teminat altına alabilecek hükümlere sahip görünmemektedir sözleriyle antlaşmaların mevcut durumunu eleştiriyordu 27. DP milletvekillerinin antlaşmalarla ilgili görüşmelerin sonlandırılması ve oylamaya geçilmesi yönünde önerge vermeleri üzerine söz alan CHP Sivas milletvekili Turhan Feyzioğlu; 4 yıldan beri meşgul eden bir meseleyi 4 saatten beri burada müzakere ediyoruz. Bir noktayı hatırlatmama muhterem arkadaşlarımın müsaade etmelerini rica ederim. Bu Andlaşmalar Yunan Parlâmentosunda tam 4 gün müzakere edilmiştir şeklinde konuşarak böyle hayati öneme sahip bir konunun daha ayrıntılı görüşülmesi gerektiği üzerine vurgu yapıyordu 28. Buna karşın oylamaya geçiliyor ve TBMM Londra Antlaşması nı 2 çekimser, 138 olumsuz oya karşın, 347 olumlu oy ile kabul etmiştir 29. 23 A.g.e., s. 38. 24 A.g.e., s. 39. 25 A.g.e., s. 41-43. 26 A.g.e., s.44. 27 A.g.e., s.48. 28 A.g.e., s.51. 29 A.g.e., s.54. 7

Bu arada 1 Kasım 1959 da TBMM nin yeni dönem açılış konuşmasını yapan Cumhurbaşkanı Celal Bayar ın; Türkiye ile Yunanistan ve diğer ilgililer müşterek emniyet davasının icabı olan samimi iş birliği ve hakiki dostluk anlayışiyle en çetin davaların halledilebileceğini medeniyet alemine ispat etmişler ve böylece hür dünyanın emniyetine de büyük bir hizmette bulunmuşlardır. bu ıızlaşma, Atatürk'ün açtığı çığırla vücut bulan ananevi Türk - Yunan dostluğunun bütün kuvvetiyle canlanmasını sağlamıştır. Kıbrıs anlaşmalarına hakim olan iyi niyetin ve karşılıklı halklara saygı gösterme zihniyetinin, Kıbrıs'taki iki cemaat arasında da uyandığını görmek, pek yakında doğuşunu selamlayacağımız Kıbrıs Cumhuriyeti nin istikbaline güvenimizi artırmıştır ifadeleri 30, Türkiye deki yönetimin antlaşmalara ve Kıbrıs Cumhuriyeti ne ne kadar olumlu ve iyimser yaklaştığını ve güvendiğini göstermesi bakımından önemlidir. Kıbrıs Cumhuriyeti nin ilanından önce söz konusu anlaşmalarla ilgili TBMM nde yapılan son tartışma, 25 Şubat 1960 da bütçe görüşmeleri esnasında gerçekleşti. CHP adına söz alan Bülent Ecevit; antlaşmaların mevcut şekli ile Rumların Yunanistan'a katılma ümitlerine tam olarak set çekemediğini, buna karşın mevcut durumun başarısı ve sürekliliği için her iki tarafın da iyi niyetle çalışması gerektiğini belirterek, Kıbrıs ın bağımsız bir devlet olsa bile, uzunca bir zaman desteksiz yaşayabilir bir siyasi varlık haline gelemeyeceğini, bundan dolayı kaderini Batı dünyasına bağlamayı samimiyetle kabul eden Kıbrıs için, Ada daki İngiliz üslerinin etkili bir askeri garanti olarak muhafaza edilmesinin gerekli olduğunu söylüyor ve Kıbrıs için varılan hal şekliyle, Türkiye, Kıbrıs Türkleri ne karşı büyük bir sorumluluk altına girmiştir ifadeleriyle de Türkiye'nin bu konudaki sorumluluğuna vurgu yapıyordu 31. SONUÇ Başlangıçta İngiliz yönetiminin değişmemesini konu alan ve Türkiye için Kıbrıs diye bir sorun yoktur şeklinde ifade edilen statükonun muhafazasını isteyen, daha sonra İngiltere nin Ada da bir yönetim değişikliği konusundaki kararlılığını ve Yunanistan ın da ilhak konusundaki ısrarlı tutumunu görüp, kamuoyunun da baskıları karşısında, kendi ifadesiyle emniyet mülahazası ve tarihi ve coğrafi bağları ileri sürerek Ada nın Türkiye'ye ilhakını savunan, ardından ilhakın olası olmadığını anlayınca ya Taksim, ya ölüm sloganıyla Ada nın taksimini öngören Türkiye, imzaladığı bu anlaşma ile henüz sekiz ay önce, 16 Haziran 1958 de dünya parlamentolarına bir bildiri ile ilan ettiği ve son fedakarlık olarak değerlendirdiği Taksim tezinden de vazgeçiyordu. 1960 da imzalanan antlaşmalarla ilgili olarak muhalefetin yukarıda belirttiğimiz çekincelerine karşın Türk Hükümeti memnundu. 2 Mart ta Başbakan ın ve 28 Şubat ta Dışişleri Bakanı nın TBMM nde ifade ettikleri gibi, Türk tarafının Kıbrıs konusunda çıkarlarının layıkı ile korunması için temel olarak kabul ettikleri, Kıbrıs'ın hiçbir zaman diğer yabancı bir devlete ilhak edilmemesi, Kıbrıs'taki Türk Cemaati nin gelişmesinin önlenmemesi ve onun Ada da bir azınlık muamelesine tabi tutulmaması, Ada nın Türkiye'nin güvenliği için arz ettiği büyük önem dikkate alınarak Ada nın savunmasının sağlanması ve savunmaya Türkiye'nin de katılımı ve bu üç ana prensibin yanında Ada da İngiltere'nin üslere sahip olmasının Türkiye için faydalı olduğu ve bunun idamesinin gerekliliği koşullarının bu antlaşma ile sağlandığı değerlendirilmekteydi. Türk tarafına göre, 1878 den beri baskılara maruz kalan Kıbrıs Türkleri ilk defa dengeli bir yapıya kavuşmuştu. Bu dengeli yapı sayesinde Ada da artık Kıbrıs Türkleri ni ezen, onların yaşama haklarını ortadan kaldıran saldırılar olmayacaktı. Ve en önemlisi bu anlaşmalarla Türkiye nin Kıbrıs üzerindeki hakları da resmen tanınmıştı. Ancak, imzalanan anlaşmaların onay sürecinde yapılan eleştirilerde kimin haklı olduğunu zaman gösterecekti. O zaman da çok uzak değildi 30 A.g.e., Devre XI, Cilt 10, İçtima 3, 1. İnikat, 1.11.1959, s. 13. 31 A.g.e., Devre XI, Cilt 12, İçtima 3, 47. İnikat, 25.2.1960, s. 503. 8

KAYNAKLAR I. ARŞİV KAYNAKLARI TBMM Zabıt Ceridesi, Devre XI, Cilt 7, İçtima 2, 48. İnikat, 28.2.1959. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre XI, Cilt 8, İçtima 2, 49. İnikat, 2.3.1959. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre XI, Cilt 8, İçtima 2, 50. İnikat, 4.3.1959. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre XI, Cilt 10, İçtima 3, 1. İnikat, 1.11.1959. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre XI, Cilt 12, İçtima 3, 47. İnikat, 25.2.1960. II. SÜRELİ YAYINLAR Daily Express The Times Ulııs Vatan Cephesi III. Zafer KİTAPLAR Averoff Evangelos - Tossizza, Lost Opportunities: The Cyprus Question, 1950-1963, (Çev. Timothy Cullen and Susan Kyriakidis) Aristide D. Caratzas Publishing, New York, 1986. Crawshaw, Nancy, The Cyprus Revolt: An Account of the Struggle for Union with Greece, London, 1978. Gazioğlu, Ahmet C., İngiliz İdaresinde Kıbrıs (1878-1960) I, Statü ve Anayasa Meselesi, İstanbul, 1960. Gönlübol, Mehmet, Cem Sar ve arkadaşları, Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1973), Ankara, 1974. Özmen, Süleyman, Avrasya nın Kırılma Noktası Kıbrıs, İstanbul, 2005. Armaoğlu, H.Fahir, Kıbrıs Meselesi 1954-58; Türk Hükümeti ve Kamuoyunun Davranışları, Sevinç Matbaası, Ankara, 1963. IV. SÖZLÜ TARİH KAYNAKLARI KKTC Kurucu Cumhurbaşkanı Rauf R. Denktaş ile 22 Nisan 2011 tarihinde Lefkoşa daki çalışma ofisinde yapılan görüşme. 9