ALEV GECİKTİRİCİ İPLİĞİN TEKSTİL PROSESLERİNDE KULLANIM KILAVUZU
ALEV GECİKTİRİCİ İPLİĞİN TEKSTİL PROSESLERİNDE KULLANIM KILAVUZU... 4 Bükümlü İpliklerin Fikse Prosesleri... 5 Haşıllama için Öneriler... 5 Dokuma ve Örme... 5 Dokuma... 5 Örme... 5 Ön Terbiye... 6 Yıkama ve Haşıl Sökme... 6 Kuru Temizleme... 6 Ön Fikse... 7 Kasar... 7 Boyama... 8 Genel... 8 Boyama İşlemi... 8 Boya Seçimi... 9 Bobin Boyama... 9 Ön İşlemler... 9 Boyama Prosesi... 9 Boyama Sonrası İşlemler... 10 Baskı... 11 Termo-transfer Baskı... 11 Dispersiyona Dayanıklı Baskı... 11 Pigment Baskı... 11 Son Terbiye... 12 Ağartma... 12 Renkli Ürünlerde Terbiye... 12 Yıkama... 13 İndirgen Yıkama... 13 Avivaj... 13 Şardon... 13 Sağlamlaştırma... 14 2
Son Yıkama... 14 Son Fiksaj... 14 KULLANILMASI TAVSİYE EDİLEN YARDIMCI MALZEMELER... 15 Tablo 1. Alev geciktirici özellikli ürünler için tavsiye edilen yardımcı malzemeler... 15 Tablo 2. Alev geciktirici özellikli ürünler için tavsiye edilen yardımcı malzemeler (Bobin Boyama)... 16 Tablo 3. Alev geciktirici özellikli ürünler için tavsiye edilen yardımcı malzemeler (Devamı)... 17 3
ALEV GECİKTİRİCİ İPLİĞİN TEKSTİL PROSESLERİNDE KULLANIM KILAVUZU Alev geciktirici iplikler, sürekli ve kalıcı alev geciktiricilik özellik sağlar. Bu özellik filamanların kendine has moleküler yapısından gelmektedir. Bir tekstil materyali ateşe maruz bırakılırsa, bu özellik alevlerin yayılmasının önüne geçer. Tekstil prosesleri, alev geciktiricilik özelliğin tüm işlemlerden sonra dahi tam anlamıyla süreklilik gösterebilmesi için ekstra dikkat ve özen gerektirir. Bu belge alev geciktirici polyester ipliklere uygulanacak tekstil proseslerinde dikkat edilmesi gereken hususları ana hatlarıyla ortaya koymaktadır. Dikkat edilmesi gereken en önemli nokta, alev geciktirici iplikler ile üretilen nihai kumaşa uygulanan yıkama işlemlerinin doğru şekilde yapılmasıdır. Proseslerde kullanılan bazı yardımcı kimyasallar nihai kumaş üzerinde kalır ise alev geciktiricilik özelliği etkilenebilmektedir. Bazı kumaş konstrüksiyonlarında, özellikle ağır kumaşlarda, koyu renkli boyar maddelerin kullanımı alev geciktiricilik özelliğini olumsuz etkileyebilir. Antistatik, haşıl, wax, apre malzemeleri, kaplama malzemeleri, binder gibi yardımcı kimyasallar, kendileri alev geciktirici özelliğe sahip olsalar dahi nihai ürünün fonksiyonel özelliğini etkileyebilirler. Bu nedenle kütle dokuma/örme işlemlerinden önce deneme yapılması önerilir. 4
Bükümlü İpliklerin Fikse Prosesleri Bükümlü alev geciktirici polyester iplikler için önerilen fikse sıcaklıkları, 90-110 o C dir. Daha yüksek sıcaklıklar oligomer oluşumuna neden olabilir. Haşıllama için Öneriler Önerilen, tek iplik haşıllama prosesidir. Haşıl malzemesinin miktarı, haşıllama ürünlerine göre çeşitlilik gösterir. Dokuma ve Örme Alev geciktirici iplikler, standart polyester ipliklere göre daha yüksek kaynama çekme özelliğine sahiptir. Bu yüzden kumaş konstrüksiyonlarının seçiminde bu durumun dikkate alınması önemlidir. Bitim işleminde çekme payı bırakılarak daha açık konstrüksiyonlar tercih edilmelidir. Bu durumun göz önüne alınması kumaş için hedeflenen tuşe ve yumuşaklığın sağlanmasında büyük önem taşır. Dokuma Eğer atkı atımında yağ kullanılması gerekliyse, yıkamayla uzaklaştırılabilen ve artık bırakmayan yağlar kullanılmalıdır. İplikler üzerine uygulanan yağlama, normal şartlar altında kumaş üretimine kadar filaman kopukları olmaksızın, temiz ve uçuntusuz bir üretim sağlar. Bu nedenle boyalı ipliklere redüktif yıkama sonrası tekrar avivaj işlemi uygulanması gerekmektedir. Dokumada wax ve parafin kullanımından, yıkamayla tamamen uzaklaştırılamayacakları için, kaçınmak gerekir. Aynı şartlar silikon ürünleri için de geçerlidir. Örme Örme işleminde kullanılacak alev geciktirici özellikli ipliklere kesinlikle parafin uygulanmamalıdır. Çünkü bu maddeler iplik yüzeyinden yıkama boyunca uzaklaştırılamaz. 5
Isıl işlem yardımıyla fikse edilmiş uygulamaların yıkamayla uzaklaştırılması son derece zordur. Bu da yanma testlerini negatif olarak etkileyebilir. Örme ve çözgülü örme kadife kumaşların şardonlanması sırasında yıkamayla tamamen uzaklaştırılabilecek malzemeler kullanılarak yağlanması gereklidir. Silikon içeren materyaller bu proseste kesinlikle kullanılmamalıdır. Ön Terbiye Önceki proseslerden kumaş üzerinde kalan kimyasal artıkları, haslıkları ve alev geciktirici özelliği olumsuz yönde etkileyeceğinden, çözgüdeki wax ve haşıl ile kullanılan tüm malzemelerin kumaş üzerinde kalan artıklarının tamamının yıkama ile uzaklaştırılmasına özen gösterilmelidir. Yıkama ve Haşıl Sökme Açık en makinalarda kontinü yıkama işlemi için önerilen şartlar; Ekru iplikler için sıcaklık, 80 o C Boyalı iplikler için sıcaklık, 60 o C Genel olarak yeterli miktarda su ile çalışılır. Durulama işleminin önce sıcak ve sonra soğuk uygulanması gerekmektedir. Ağır kalitelerde özel yıkama yöntemleri gerekebilir. Örnek reçete: Yıkama önerisi: 2 g/l Soltex D-40 2 g/l Soda Ekru ipliklerde sıcaklık: 80 o C Renkli ipliklerde sıcaklık: 60 o C Kuru Temizleme Bu işlemde yağlanmadan kaçınmak için dikkat edilmesi gereken nokta çözelti-ürün ağırlık oranının 4:1 in altına düşmemesidir. Temizleme işlemi öncesi kullanılacak olan yardımcı madde 6
oranları kontrol edilmelidir. Bu oranın en yüksek %1 1,5 civarı olması gerekmektedir. Kuru temizlemeden sonra 160 o C veya daha yüksek bir sıcaklıkta 1 dakikalığına kurutma işleminin gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Ön Fikse Alev geciktiricilik özelliğini olumsuz yönde etkileyen yardımcı maddelerin ısıl fikse işlemi ile sabitlenmemesi için genel olarak kumaşın fikse işleminden önce yıkanması gerekmektedir. Fikse için önerilen süre ve sıcaklık değerlerinin -konstrüksiyona bağlı olarak- 30 45 saniye, 150-195 o C civarında tutulması tavsiye edilir. Bu arada sertleşmeyi önlemek için kumaşın mümkün olduğu kadar gerilmeden tutulması gerekmektedir. Termo-transfer baskı işlemi görecek olan ürünler için yeterince gevşeme ve çekme payı bırakılması önemlidir. Örnek reçete: 30 45 saniye 160 180 o C de Kasar Ekru ya da pastel tonlara boyanacak kumaşlara boyama öncesi ağartma işleminin uygulanması gerekir. Bunun için hidrojen peroksit esaslı Öko-ağartma yöntemi kullanılabilir. Flotte ( banyo ) oranı: 1:12-1:20 HT-Levent boyama cihazında, sıcaklık 45 dakikada 120 o C ye çıkartılır ve 30 dakika 120 o C de bekletilir. Örnek reçete: Kasar işlemi: 95 o C 30dk. Kostik 2 g/l Stopa SMT 1 g/l ( Stabilizatör ) Hidrojenperoksit 3 g/l ( %50 lik) Ferrocomplex AZ 1 g/l ( İyon tutucu ) Fuman OLT 1 g/l ( Islatıcı ) Soltex D-40 (2 g/l) (Islatıcı) 7
Kasar sonrası antiperoksit işlemi: 50 o C 10 dk Catalase APE 1 g/l (Antiperoksit) Asetik asit % 80 (1 g/l) Flotte ( banyo ) oranı : 1:12-1:20 HT-Levent boyama cihazında işlem yapılır. Boyama Genel Alev geciktirici özelliğe sahip polyester iplikler dispers boyarmaddelerle boyanır. Alev geciktirici ürünler standart ürünlere göre daha fazla boya alırlar. 120 o C de alev geciktirici polyester ipliklerin boya alımının normal polyestere oranla %20 daha yüksek olduğu kabul edilir. İplik mukavemetinin düşmemesi için boyamada bu sıcaklık değeri aşılmamalıdır. Alev geciktirici polyester ipliklerin boyar madde alımı standart polyestere göre daha hızlıdır. Bu nedenle ısıtma süresinin daha uzun olması gerekmektedir ancak bu durum daha kısa bir boyama prosesi ile dengelenir. Ön fikse işlemi görmüş iplikler fikse olmamış ipliklere göre daha iyi boyanırlar. Alev geciktirici ürünlerin boya alımı beklenenin aksine fikse derecesinin artmasıyla birlikte artar. Alev geciktirici özelliği, yüzeyde kalan boyama yardımcı malzemeleri, iplik yüzeyinde kalan boya kalıntıları veya oligomerler nedeniyle azalabilir. Özellikle silikon köpük giderici malzemeler kullanılmamalıdır. Tüm yardımcı maddelerin %100 yıkanabilir olması ve fikse yapılmamış ise titiz bir yıkama veya kurutma işlemiyle uzaklaştırılmalıdır. Boyama İşlemi Alev geciktirici polyester iplikler bilinen her türlü boyama işlemiyle iplik veya kumaş formunda boyanabilirler. Termosol boyama da uygulanabilir. Boyama için genel olarak asit banyoları (ph 4.5-5) önerilir. Oligomerlerin boyamayı zorlaştırdığı ürünlerde ph 9 9.5 arası alkali ortamda boyama daha büyük yarar sağlamıştır. 8
Alkali boyama işlemi öncesi boyama makinelerinin, herhangi bir kalıntıdan arındırılması için kostik soda ve hidrosülfit ile temizlenmesi önerilir. Yeni geliştirilen ürünlerle ilgili hazırlanması gereken boyama reçeteleri için boya tedarikçiniz ile irtibata geçmenizi tavsiye ederiz. Örnek reçete: 130 o C 30 dk ph 4.5-5 dispers boyarmaddeler ile Boya Seçimi Boya seçimi bitmiş ürünün kullanım amacına yönelik görüntü ve etkiye göre değişmektedir. Flok ve iplik boyamada boya malzemesinin yüksek bir ısıl fikse haslığına sahip olmasına dikkat edilmelidir. Genel olarak düşük termomigrasyonlu boyaların kullanılması önerilmektedir. Hastane kullanımı için üretilen kumaşlarda kimyasalla birlikte yapılan ısıl dezenfeksiyon imkanı sağladıklarından klora dayanıklı boyalar seçilmelidir. Bobin Boyama Ön İşlemler 90 ºC de 45 dk. kimyasallar ile yapılan işlem sonrası, 70-80ºC de 5-10 dk. 3 kez sıcak yıkama ve sonrasında 1 kez de soğuk yıkama yapılır. Örnek Reçete: 3 g/l Sera Wash M-OWS 2 g/l Seraspers C-SN 50 Boyama Prosesi Proses 50 o C de başlar, kimyasallar ve boya eklenir. Sıcaklık serbest olarak 80 o C ye yükselir, ardından dakikada 1 er derecelik artışla 115 o C ye ulaşan sıcaklıkta 30-45 dakika işlem yapılır. Örnek Reçete : 1-3 g/l Sera Gal P-LP 0.1-0.3 g/l Sera Foam M-SMK ph 4.5-5 Sera Con M-TC Boyarmadde 9
115 C BOYAMA 30-45 dk. 1 C/dk 80 C REDÜFTİF YIKAMA Serbest artış 70 C 20 dk 50 C NÖTRALİZASYON HT boşaltma Boşaltma 50 C 5dk Serbest artış Boşaltma Boya ve Yardımcı Kimyasallar İndirgen yıkama kimyasalları 1-3 g/l Sera Gal P-LP Açık renkler için: Orta-Koyu Renkler: 0.1-0.3 g/l Sera Foam M-SMK 1 g/l Sera Con M-FAS 2-2,5 g/l Sera Con M-FAS ph 4.5-5 Sera Con M-TC 1 g/l Seraspers M-IS(liq) 1 g/l Seraspers M-IS(liq) Boyarmadde 6 ml/l NaOH 38 Be 8-10 ml/l NaOH 38 Be Boyama Sonrası İşlemler yapılmalıdır. Boyanacak rengin açık ya da koyu olmasına bakılmaksızın indirgen yıkama mutlaka Örnek Reçete: Açık Renkler 1 g/l Sera Con M-FAS 1 g/l Seraspers M-IS (sıvı) 6 ml/l NaOH 38 Be Orta-Koyu Renkler 2-2.5 g/l Sera Con M-FAS 1 g/l Seraspers M-IS (sıvı) 8-10 ml/l NaOH 38 Be Ürün 70 o C de 20 dakika işlem görmeli ve boya banyosu sıcak olarak boşaltılmalıdır. İndirgen yıkamadan sonra, sonraki proseslerde daha iyi bir çalışma için, ipliğe antistatik yağ uygulanmalıdır. Diğer bir önemli nokta ise, silikon esaslı yumuşatıcıların kullanılmamasıdır. 10
Örnek Reçete : %3-6 Evo Fin ASH ph 4.5-6.5 Sera Con MTC Ürün 20-30 o C de 10 dakika işlem görmelidir ve kurutma sıcaklığı 140 o C yi aşmamalıdır. Baskı Direkt baskıda fiksaj işlemi genelde 175 o C de 7 dakika, HT buharı kullanılarak gerçekleştirilir. Yıkama ile daha kolay uzaklaştırıldığı için kıvamlaştırıcı yardımcı madde olarak sodyum alginat önerilir. Özellikle kıvamlaştırıcı ( nişasta ) ve karboksil nişasta eteri HT buhar ve sıcak hava fiksajından sonra zor yıkanabilir duruma gelir. Ürün üzerinde kalan koyulaştırıcı madde artıkları kumaşların yanmazlık özelliğini olumsuz yönde etkiler. Kumaşların yumuşak su ile yıkanabilme imkanı var ise sentetik koyulaştırıcı maddeler kullanılabilir. Ancak bu durumda da üründeki kalsiyum akrilat artıkları alev geciktirici özelliğini olumsuz etkiler. Termo-transfer Baskı Dispersiyon boyaları ile üretilmiş tüm baskı kağıtları kullanılabilir. Transfer baskı yapılmadan önce dispersiyon boyalarının ışık haslığı kontrol edilmelidir. Wax içeren kağıtlar, parçalarının transfer esnasında kumaşa yapışıp kalması sonucu kumaşın alev geciktirici özelliğini olumsuz etkileyebileceğinden kullanılmamalıdır. Dispersiyona Dayanıklı Baskı Sadece alkali dispersiyon baskısı tavsiye edilir. Redüktif (indirgen) dispersiyonlar tuşenin sertleşmesine ve alev geciktiricilik özelliğinin olumsuz etkilenmesine yol açar. Pigment Baskı Pigment baskıda genel olarak kullanılan binder ve sentetik kıvamlaştırıcı maddeler kumaşların alev geciktiricilik özelliğini olumsuz etkilediğinden tavsiye edilmez. 11
Son Terbiye Kumaşa germeden termofiksaj uygulanmalıdır. Ayrıca, alev geciktirici özelliğini olumsuz etkileyebilecek artıkların kalmaması için titiz bir yıkama yapılmalıdır. Ağartma Beyazlık derecesi çok yüksek, koyu ve pastel renklerde ürünlerin boyama öncesi ağartılması önerilmektedir. Bunun için ağartma ve optik ağartma işlemi kombine edilebilir. Optik ağartıcı kimyasal konsantrasyonu, istenen etki alınana kadar iki katına çıkartılabilir. Flotte (banyo) oranları: 1:12 1:20 HT (yüksek sıcaklık) Levent boyama cihazı, 45 dakikada 120 o C ye kadar ısıtma, 30 dakika 120 o C de bekletme. Çift Banyo örneği: Ağartma: 45 dakikada 120 o C ye kadar ısıtma, 30 dakika 120 o C de bekletme, soğutma, durulama ve yıkama. Termosol ve optik ağartma: 190 o C de 1 dakika termosol Örnek Reçete: Termosol ve optik boyama: 3 g/l Ultraphour RN ile fularlama ( emdirme ) 190 o C de 1 dakika termosol Renkli Ürünlerde Terbiye Flok veya bobin boyamada termofiksaja dayanıklı boyalar kullanılmalıdır. Özellikle koyu renklerde, dikkatli indirgen (redüktif) yıkama sonucunda iyi bir yanmazlık ve sürtme haslığı elde edildiği gözlenmiştir. Tavsiye edilen işlemler aşağıdaki gibidir: 12
Yıkama Sıcaklık: 60 o C İndirgen yıkama 20 dakika 70 o C de yıkama İki kez 70 o C de yıkama ve hemen sonrasında soğuk durulama 120 o C de kurutma 160-180 o C arasında termofiksaj Örnek Reçete: 2g/l Soda 2 g/l Hidrosülfit 1 g/l Soltex D-40 20 dakika 70 o C de yıkama İki kez 70 o C de yıkama ve hemen sonrasında soğuk durulama 120 o C de kurutma 160-180 o C arasında termofiksaj Avivaj Ürün boyamadan sonra sudan arındırılır. (sıkılarak veya sudan uzaklaştırılarak) Sonrasında 40 60g/l şardon malzemesi ile avivaj işlemine tabi tutulur ve ramda 130-150 o C de kurutulur. Şardon Polyester elyafının kopabilmesi ve tüylenebilmesi için, şardonun özel garnitürlü tambur şardonlama makinelerinde yapılması gerekmektedir. Şardon pasaj sayısı konstrüksiyona, elyaf kalınlığına/uzunluğuna ve ipliğin bükümüne bağlıdır. Kullanılan şardonlama avivajına, şardon makinasının ayarına ve garnitür tellerinin özelliğine göre ayarlanır. 13
Sağlamlaştırma Kadife ürünlerin sağlamlaştırılabilmesi için ürün, ramda 160-180 o C de nihai genişliğine ayarlanır. Kadife ürünler tüylendirildikten sonra özel bir tel garnitürlü şardonda koparılır, ara germe çerçevesinde gerilir, traşlanır ve 160-180 o C de nihai genişlik ayarlanır. Son Yıkama Alev geciktirici özelliğinin korunabilmesi için ürünün mutlaka son yıkamadan geçirilmesi gerekmektedir. Bu yıkama, açık en yıkama makinesinde 60 o C de noniyonik bir deterjanla yapılmalıdır. Son Fiksaj Sıcaklık ve süre, stabilizasyona ve ürünün kullanım alanı özelliklerine bağlıdır. Genel olarak ısı derecesi 180 o C ye ayarlanır. Örnek Reçete: Sıcaklık 160-170 o C 14
KULLANILMASI TAVSİYE EDİLEN YARDIMCI MALZEMELER Tablo 1. Alev geciktirici özellikli ürünler için tavsiye edilen yardımcı malzemeler Ürün Üretici Kullanım ve Özellikler İyonik özelliği Kimyasal Özellikler Stopa SMT MKS Devo Organik Peroksit kasar stabilizatörü Noniyonik Hidroksikarbonik asitlerin ve fosfatların karışımı Pişme ve peroksit kasarı Ferrocomplexa Z MKS Devo banyoları için iyon tutucu Aniyonik Fosfonat ve yıkama maddesi Fuman OLT Cognis Kimya Kasarda hidrofiliteyi arttırmak için ıslatma malzemesi Noniyonik Poliglikoleter Catalase AP Hisar Kimya Antiperoksit Enzimi Noniyonik Catalase Enzimi Ultraphour RN BASF Polyester Optiği Noniyonik Styrylbenzen 15
Tablo 2. Alev geciktirici özellikli ürünler için tavsiye edilen yardımcı malzemeler (Bobin Boyama) Ürün Üretici Kullanım ve Özellikler İyonik özelliği Kimyasal Özellikler Rucogen FWK Rudolf Duraner Yıkayıcı Noniyonik Etoksili yağ alkolleri Verolan NBT Rudolf Duraner İyon tutucu Aniyonik Poliakrilat bazlı Karboksilik asit Rucogal CAR Rudolf Duraner Boyama egalizatörü Noniyonik esteri ve emülgatörler karışımı Ruco-Tex KTS Rudolf Duraner Dispergatör Aniyonik Naftalin sülfonat bazlı Rucorit RGI Rudolf Duraner Dispers boyama ve baskı sonrası indirgen yıkamalarda Yüksüz Organik kükürt bileşiği Hidrosülfit Ruco-Acid ATC Rudolf Duraner Asit tampon Yüksüz Organik ve inorganikler karışımı 16
Tablo 3. Alev geciktirici özellikli ürünler için tavsiye edilen yardımcı malzemeler (devamı) Ürün Üretici Kullanım Özellikleri Sera Foam M-SMK DyStar Köpük kesiciler Sera Con M-TC DyStar Asit tampon Sera Wash M-OWS DyStar Seraspers C-SN 50 DyStar Yağ sökücü Yıkama kimyasalı İyon tutucu Dispergatör Sera Con M-FAS DyStar İndirgen madde Seraspers M-IS(liq) DyStar İyon tutucu Dispergatör NaOH 38 Be DyStar Kostik Korteks ürünlerine ilişkin olarak; bizzat KORTEKS Mensucat Sanayi ve Ticaret A.Ş. tarafından veya onun adına açıklanan, gerek veri niteliğini haiz, gerekse tavsiye yahut benzeri mahiyet taşıyan bilgiler araştırmalara dayanır ve güvenilir olduğuna inanılır. Kullanıcı, işbu bilgiler ile kalite ve diğer niteliklerinin doğruluğunu bizzat belgelemek durumunda olduğu ürünlerinin kullanılmasından, uygulanmasından ve işlenmesinden ve de bunların sonuçlarından dolayı tüm sorumluluğu üstlenir. Üçüncü kişilere ait yahut üçüncü kişilerin üzerinde tasarruf hakkını haiz oldukları fikri-sınai ve sair mülkiyet haklarının, söz konusu bilgi ve ürünlerin kullanılması, uygulanması ve işlenmesi sebebiyle ihlali halinde KORTEKS Mensucat Sanayi ve Ticaret A.Ş ye herhangi bir sorumluluk atfedilemez. Kullanıcı kelimesi işbu metin bakımından söz konusu bilgi ve ürünleri polyesterin tüm uygulama alanlarında kullanan gerçek ve tüzel kişileri ifade etmektedir. 17