DENİZLİ - AYDIN - MUĞLA ALTIN ÜÇGEN İŞBİRLİĞİ PLANI

DENİZLİ - AYDIN - MUĞLA ALTIN ÜÇGEN İŞBİRLİĞİ PLANI VİZYON GELİŞTİRME KURULU TOPLANTI RAPORU 16.04.2012 Kültür Odaklı Bölgesel Yol Haritaları

Katılımcılar Vizyon Geliştirme Kurulu: Prof. Dr. Metin Sözen, Doç. Dr. Suat Ateşlier, Prof. Dr. İbrahim Yokaş, Prof. Dr. Celal Şimşek, Prof. Dr. Cengiz Işık, Prof.Dr. Neşe Özgen, Prof. Dr. Adnan Diler, Betül Sözen, Hasan Özgen, Necdet Sakaoğlu, Yasin Ali Türkeri, Mithat Kırayoğlu (katılamadı), Oktay Ekinci (katılamadı), Yusuf Örnek (katılamadı) Çalışma Grubu: A.Faruk Göksu, Ece Müftüoğlu Narcy, Yonca Moralı, Sevil Şeten, Batuhan Akkaya, Esra Karataş, Gül Tucaltan, Simge Zilif, Beyza Kurt, Ömer Sarı, Elif Al Ece Müftüoğlu Narcy nin ÇEKÜL Vakfı nın vizyonu ve çalışmaları ile Kültür Öncelikli Bölgesel Yol Haritaları programını tanıtması üzerine A. Faruk Göksu yol haritalarında yaklaşım, metod ve programın hedefleri hakkında bilgilendirici bir konuşma yapmıştır. Ardından bölgenin dinamiklerinin ve potansiyellerinin bölgenin dünü, bugünü ve yarını ekseninde tartışıldığı ve katılımcıların katkılarını sunduğu toplantıya geçilmiştir. Mekan: ÇEKÜL Vakfı 16.04.2012

İÇERİK 1 1 3 DÜNÜN İkili Doğal Yapının Şekillendirdiği Kentsel ve Kültürel Yapı İkili Doğal Yapının Sunduğu Ekonomik Yapı ve Değerler 5 5 6 BUGÜNÜN Bölgede Fark Yaratan Değerler Tehdit Altındaki Yerel Kültür 9 9 9 10 BÖLGENİN YARINI Bölgede Yarına Yönelik Mevcut Yatırımlar Geleceğin Değerleri: Nasıl bir bölge? Yarının Yönetim Planı Teması

İkili Doğal Yapının Şekillendirdiği Kentsel ve Kültürel Yapı DÜNÜN Neolitik çağdan itibaren kesintisiz bir yerleşim dokusuna sahne olmuş ve Batı Anadolu coğrafyasında kökleri en erkene giden bölge olan Karia, dünyanın en zengin tarih ve kültür mirasına sahne olmuş bölgelerden biridir. Stratejik konumu nedeniyle tarihte Karia dan Likya ya, Bizans tan Osmanlı ya birçok medeniyete ev sahipliği yapan bölge günümüzde de izleri görülebilen çok katmanlı kültürel ve tarihi miras dokusunu bünyesinde barındırmaktadır. Bu uygarlıklar arasında Karia hem Anadolu nun en eski uygarlıklarından olması nedeniyle, hem de bölgeye kazandırdığı ortak değer ve kimlikten dolayı diğerlerinden ayrışmaktadır. Bölgenin en önemli değerlerinin temellerinin atıldığı, günümüze dek uzandığı ve bu nedenle bölgenin ayırt edici özelliği olan antik dönem, toplantıda en yoğun tartışılan konu olmuştur. Antik dönemde doğal yapı ile şekillenen kültürel ve kentsel yapının, birbiriyle olan yakın ilişkisi, özellikle bu iki olguyu bölge için birbirinden ayrı düşünülemeyecek bir noktaya taşımaktadır. Bölgenin dinamiklerinin iyi anlaşılabilmesi için öncelikle bu kültürel derinliği incelemek gerekmektedir. Altın Üçgen: Muğla nın Fethiye dışındaki ilçeleri ile Denizli ve Aydının büyük bir kısmında varlık gösteren Karia nın sınırlarını il sınırları değil; dağlar, denizler ve akarsular gibi doğal eşikler belirlemektedir. Bölgenin Menderes Nehri, Dalaman Çayı, Babadağ ve Bozdağ doğal eşikleri ile sınırlandığı bilinse de geçmişte Karia nın sınırlarının çok daha geniş olduğu, kuzeye taştığı düşünülmektedir. Karia bölgesi, karadan Lidya, İonya ve Frigya devletleri ile komşu iken, denizde Dorlar ve Hellenlerin egemenliğinde bulunan adalar ile ilişkide olmuştur. Bu özellikleri nedeniyle bölge geçmişte bir altın üçgeni tanımlamaktadır. İkili Doğal Yapı ve Kültürel Çeşitlilik İlişkisi: Bölgenin coğrafi özelliklerinden kaynaklanan özgün kıyı - iç kesim ikili yapısı, iklimin de farklılaşması sebebiyle her bölgede kendine özgü bir kültür yaratıp, özelliklerini koruyabilmiş özerk yapıların oluşmasını mümkün kılmıştır. Örneğin Denizli Ovası nda görülen iklimle Tavas Ovası nda iklim farklıdır ve iklimin getirdiği doğal çeşitlilik ile ova yerleşimlerinde kültür de farklılaşmıştır. Bölgede dağların denize dik uzanması, yerleşimleri hem mekansal hem de ekonomik anlamda şekillendirmiştir; böylelikle kıyılarda liman kentleri oluşmuştur. Karia bölgesinin antik dönemdeki yerleşim dokusunu, kıyı alanlarında konumlanmış liman kentleri ile iç kesimlerde konumlanmış tepe yerleşimleri oluşturmaktadır. Yunanistan ın antik Polis yapısından farklı olan bu örgütlenme uygarlıkları da birbirinden farklı kılmıştır. Bölgede rastlanan yazılar ve diller bile birbirinden ayrılmaktadır. Örneğin Karca yazıtların bir kısmı hala okunamamakta ve Kaunos bir Karia kenti olmasına rağmen hem dil hem de mimari açıdan farklı özellikler göstermektedir. Ayrıca bu ayrım ve dış etkilere büyük ölçüde kapalı doğal yapı, Karia nın ve içyapının kendini korunmasını, geleneksel tarımın günümüze kadar devam etmesini, antik değer ve inançların bugüne aktarılmasını sağlamıştır. Geçmişteki ekonomik yapının tarıma dayalı olması ise, bölgeye kırsal bir kimlik kazandırmış, bu kimlik sosyal yapıdan mimari özelliklere kadar birçok alanda belirleyici unsur olmuştur. 1

DÜNÜN Antik Kentler Ağı: Siyasi güç, mimari ve tasarım açısından öne çıkan Karia uygarlığının günümüze oldukça korunarak ulaşmış en önemli izinin antik kentler ağı olduğu söylenebilir. Kaunos, Stratoneika, Milas, Halikarnassos, Euromos, Afrodisias, Alabanda, Alinda, Magnezya, Rademos antik dönemin metropol niteliğindeki başlıca kentlerindendir. Birçoğunun kazıları yapılmış olan bu antik kentler arasında Halikarnassos, Kaunos bölgesi için Kaunos, daha iç kısımlarda ise Magnesia, Afrodisias, dönemin hem sanatsal ve kültürel hem de siyasi anlamda ağırlık merkezleridir ve bir antik kentler ağı oluştururlar. Günümüze dek bu kentler arasındaki hiyerarşinin ve kademelenmenin pek değişmeden sürdüğü bilinmektedir. Bölge içinde özellikle Denizli, geçmişte bir stratejik kavşaktır, bu nedenle Neolitik ten itibaren kesintisiz yerleşimlere sahne olan Denizli de antik dönem kültürleri çok çeşitli ve zengindir. Frigya, Lidya, Psidya ve Karya uygarlıklarının bulunduğu bilinen Denizli de 50 nin üzerinde antik kent (Polis) bulunmaktadır. 500.000 yıl öncesine dayanan en sağlam Homo Erektus kafatasının burada bulunmuş olması, coğrafi açıdan Denizli nin önemini vurgular. İklimin getirdiği doğal çeşitlilik ile ova yerleşimlerinde kültür de farklılaşmıştır ve burası bir ticaret merkezi haline gelmiştir. Dönemde sadece Denizli Ovası nda biri Denizli olmak üzere sekiz mega kent bulunmaktadır. Tavas bölgesi ve Babadağ yamacındaki kentler, yerel kültürlerinin günümüzde de varlığını sürdürebildiği örneklerdir. M.Ö. 4. yüzyıla kadar Hekatonkheireslerin bulunduğu Karia nın başkenti olan Kaunos kenti, Karia ve Likya arasında ayrı bir tampon bölgedir. Hekatonkheiresler Likya yı egemenlik altına almak için Kaunos a önem vermiş ve Likya yı ele geçirmişlerdir. Bu açıdan Kaunos, stratejik önemi büyük bir kenttir. Başkent olarak kıyıdaki ve arkadaki yerleşimlere doğru küçük hinterlandlarının olduğu bilinmektedir. Ayrıca Kaunos, dil yapısı açısından da özeldir; Karia dan farklı bir dile sahiptir. Ancak 18 bin yıl boyunca taşınan bu kültürel değerlerin, bu kıyı kentinin günümüzde kitle turizmi ile sonunun getirildiği dile getirilmiştir. Mimari, Tasarım ve Sanat: Siyasi ve kültürel bir güç merkezi olmanın yanı sıra Karia yı diğer bölgelerden ayrıştıran en önemli özelliği mimari zenginliği ve sanat ile tasarımda fark yaratmış stilidir. Tapınak şeklinde işlenen kaya mezarları, Kaunos kent devletinin tasarım anlamında ne denli önemli olduğunu göstermektedir. Karia nın özgün sanat yapısı, Kaunos un ünlü kaya mezarlarının lahit kabartmalarında kolayca görülebilir. Bölge, mimari anlamda birçok ilki de bünyesinde barındırmaktadır. Halikarnassos ta bulunan, yalancı tonoz yapısı ile mimari bir ilk olarak kabul edilen ve antik çağın 7 harikasından olan Mausoleum un, basamaklı podyum tasarımı ile Roma dönemi tapınak mimarisine öncülük ettiği düşünülmektedir. Milas ta araştırmaları yapılan ve yeni ortaya çıkarılan anıtsal mezar yapısı, Mausoleum un esasen nasıl bir yapı olduğu konusunda ipuçları vermektedir. Ayrıca Kaunos öreninde gün ışığına çıkartılan Ölçüm Platformu, dönemin tasarım anlamında özgünlüğünü yansıtmaktadır. Ölçüm Platformu, Hellenistik Dönem sonrası Kaunos kent planlamasında, cadde ve sokakların rüzgar yönüne göre yerleştirilmesinde kullanılmıştır. Karia yı Karia yapanın Hermogenes, Pitios gibi önemli mimarların ve sanatçılar ve bölgeye damgasını vuran özel stili olduğu vurgulanmıştır. Beşparmak; diğer adıyla Latmos Dağları nın antik dönemde bir körfez olan Bafa Gölü ne uzanan platoya doğru yayılan alanda bulunan Heraklea kaya resimlerinde işlenen kadın ve aile figürleri, dönemin diğer figürlerinden çok farklı olup 2

DÜNÜN bölgenin sanatta özgün yapısını ortaya koymaktadır. Aydınoğlu Beyliği döneminde, mihrab önünün kubbelerle değerlendirilmesinin bir örneği ise İsa Bey Camisi nde görülmektedir. Eski manastır ve diğer yapılardan gelen devşirme malzemelerden de görüleceği gibi, tarihi yapılar yer yer tahrip edilerek ikinci kez değerlendirilmiştir. Dini İnanç: Karia, kendi içinde bir kültür ve dil yaratmıştır. Temel kültürel öğelerin diğer önemli bir parçası ise inanç ve dindir. Dağlık kesimlerde özellikle su kaynakları açısından önem taşıyan yerlerde kutsal kült mekanları oluşturulmuştur ve bu alanların etrafında nekropolleşme mevcuttur. Dönemin nekropollerinin en önemli özelliği, kendilerine bağlı kutsal alanların varlığıdır. Karia bölgesi içinde kentten uzak mesafede bulunan kült merkezlerine, yılın belli günlerinde törensel bir yürüyüşle ulaşılmakta ve ibadet edilmektedir. Mylasa da Labraunda; Stratonikeia da Lagina; Miletos ta Didyma, bu kült merkezlerine örnektir. Klaros ve Didyma, Apollon un Anadolu daki iki önemli kehanet merkezidir. Günümüzde Yunanistan sınırları içinde bulunan Samos - Hera da, Karia nın kutsal merkezlerindendir. Kutsallık teması, bölgede önemlidir. M.Ö. 4. yüzyıl başlarına kadar Karia dan ayrı bir bölge olan Kaunos un kendine özgü Basileus Kaunios isimli bir baş tanrısı vardır. Bölge için çok önemli olan Basileus Kaunios adına Kaunos tarafından Likya nın başkenti Xanthos ta tüm masrafları kendilerince karşılanmak üzere bir tapınak yaptırılmış ve bu tanrı için ibadet edilmesi istenmiştir. Bunların yanı sıra Pagan inançları da günümüze aktarılan bir diğer kültürel miras öğesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Kökleri Hitit dönemine dayanan ve Beyağaç Kartal Köyü nde her Ağustos ayının son haftasında Çarşamba ya da Perşembe günleri bir imam eşliğinde dağ eteklerinde kutlanan Eren Baba şenlikleri antik dönem inançlarının İslam a adapte edilerek günümüze aktarılmasının nadir örneklerindendir. Cumhuriyet Dönemi Mirası: Nazilli Sümerbank Basma Fabrikası, Cumhuriyet döneminden günümüze kalan, Tekstil Müzesi olma potansiyeli taşıyan önemli endüstri mirasları arasındadır. 1935 yılında kurulan ve 2002 yılında kapatılıp üniversiteye devredilen fabrika hem Sovyetler Birliği-Türkiye işbirliğine hem de 2.Dünya Savaşı nda, 1941 yılında Yunanistan- Sisam Adası ndan Anadolu ya gelen göçlere tanıklık etmesi sebebiyle önemli bir kültürel mirastır. İşçi olarak gelen nüfusun, Nazilli de büyük bir sosyo-kültürel dönüşüme sebep olması sebebiyle çok önemlidir. Ayrıca fabrikanın çizimlerini Rusya nın en önemli mimarları arasında sayılan Rus mimar Nickolayev in yapmış olması fabrikayı mimarı açıdan da değerli kılmaktadır. Günümüzde fabrikanın makinalarının bir kısmı halen küçük onarımlar ile çalışabilir niteliktedir. Envanterlenmiş 50.000 den fazla özgün deseni, bir kısmı korunabilmiş dokuma makineleri ve TCDD ye ait olmayan tek demiryolu ve Berlin ile 1940 larda İngiltere den gelen birer tren ile fabrika korunmayı beklemektedir. Bu konuda detaylı bilgi, fabrika ve makineler hakkında bir belgesel yapmış olan Belgesel Sinemacılar Derneği nde bulunmaktadır. 3

İkili Doğal Yapının Sunduğu Ekonomik Değerler DÜNÜN Karia bölgesinin antik dönemdeki ekonomik yapısını ve yerleşimler arasındaki ekonomik ilişkileri yine kıyı ve iç kesim yerleşimleri üzerinden doğal yapının sağladığı tarımsal zenginlik ile tanımlamak mümkündür. Bölgede tarım, ticaret ve madencilik kökenleri antik döneme uzanan ekonomik değerlerdir. Örneğin Denizli nin stratejik konumu antik dönemlerden itibaren ticaret merkezi olmasını, hububat ve canlı hayvan ticaretine ev sahipliği yapmasını sağlamıştır. Bu dönemde iç kesimin üretici kırsal yerleşimlerinden sağlanan tarım ürünleri, kıyıya taşınarak, buradaki liman yerleşimleri üzerinden dış ticarete kaynak sağlamıştır. Tavas, Acıpayam ve Çivril Ovaları, bugün olduğu gibi geçmişte de tarım alanı olarak kullanılmıştır. Uygarlıkların var olmasını sağlayan, özellikle Hellen ve Roma dönemleri için çok önemli olan, Datça ve Milas ta zeytin ve zeytinyağı üretimi, özellikle Datça dan Burdur a kadar olan bölgede üzüm ve şarapçılık, kökleri antik döneme uzanan ekonomik değerlerdendir. Zeytinciliğin bulunduğu çoğu yerleşimde, bu dönemden kalan zeytinyağı işlikleri bulunmaktadır. Ayrıca mermer antik dönemlerden itibaren işlenip bugün tarihi miras olarak devraldığımız yapılarda kullanılmıştır. Bölgeyi Bizans tan sonra egemenliği altına alan Selçuklu ve Beylikler döneminde ise bölge eski ekonomik canlılığını kaybetmiş, içe kapalı bir ekonomi olarak geleneksel yapısını muhafaza etmiştir. 4

Bölgede Fark Yaratan Değerler BUGÜNÜN Bölgenin İkili Doğal Yapısı: Bölgenin kıyı ve iç kesimlere, yüksek ve alçak alanlara sahip olması, tarımsal ve ekonomik potansiyeli açısından karakteristik bir özelliktir. Bölge, doğal yapısının sunduğu özgün değerlerine dayalı ekonomik aktiviteleri ile fark yaratmakta ve diğer bölgelerden ayrışmaktadır. Muğla-Denizli-Aydın Altın üçgeni Muğla da %68 (Muğla ormanlarının %64 ü ise çam ormanıdır) bölge genelinde ise %50 lik orman alanı, bölge yüzölçümünün %30 unu oluşturan geniş tarım arazileri, 1134 km lik kıyı şeridi, tarım ürünleri çeşitliliği ve endemik bitki örtüsü ile birçok doğal değerin taşıyıcısı ve üreticisi durumundadır. Bölge, Türkiye nin Karadeniz-Rize den sonra ikinci en çok yağış alan bölgesidir. Bölgede hem tuzlu, hem de tatlı su bulunmaktadır. Dolayısıyla bu iki tür suyun oluşturduğu koridorlar ve kıyılar, bölgenin en önemli doğal yapı değerlerindendir. Menderes Çayı ile, iç kesimleri kıyıyla birleştirmesi açısından Dalaman Çayı en önemli doğal koridorlardır. Fethiye den Marmaris e uzanan sığla ağaçları, bölgenin önemli doğal değerlerindendir. Bölgenin geçmişte liman kentlerinin oluşumuna yol açan denize dik dağları, bölgenin iklim ve doğal yapı ile şekillenen kentsel yapısı ve ekonomik yapısı açısından büyük önem taşımaktadır. Dağlarından Yağ, Ovalarından Bal Akan Bölge - Ekonomik Değerler: Bölgedeki en önemli değerlerden olan yaylalar, verimli tarım topraklarıdır ve bölgenin tarımsal faaliyetinin devamlılığı için önemli değerlerdir. Bölgede öne çıkan tarım ürünleri ve üretildikleri başlıca bölgeler sırasıyla; - Bağcılık: Datça ve Denizli, Fethiye-Burdur arası - Şarapçılık: Fethiye-Burdur arası, Çal ve Bekil (özellikle çok kaliteli olduğu vurgulanmıştır.) - Çekirdeksiz üzüm: Buldan Ovası - Yenice - Zeytin ve zeytinyağı: Datça ve Milas - Buğday: Denizli - Narenciye: Köyceğiz-Marmaris ve Datça - İncir: Muğla - Seracılık ve sebze üretimi: Fethiye den Antalya ya kadar - Kestane: Aydın (Türkiye nin en çok kestane üretilen bölgelerindendir, Bursa ya buradan kestane gönderilmektedir.) - Elmacılık ve kiraz: Yayla bölgelerinde, üst kısımlarda 5

BUGÜNÜN Bölgeyi farklı kılan ve bölgeye rekabet anlamında avantaj sağlayan diğer değerler arasında ise Marmaris, Fethiye ve Bodrum boyunca süngercilik ve balıkçılık; çam ormanlarının sunduğu ürünler olan çam fıstığı ve Datça ile Marmaris te yurtdışına ihraç edilen arıcılık ve bal üretimi sayılabilir. Balıkçılık, bölgede hem denizde hem de tatlı suda yapılmaktadır. Günümüzde Datça Marmaris Fethiye ekonomisinde, turizm ve tarımın her ikisinin de %50 lik payları vardır; bu durum, bu iki bölgenin tarımı terk etmediğine, değerlerine sahip çıktığına işarettir. Farklı Sosyal Yapı: Bölgede coğrafi yapı, sosyal yapıyı da geçmişten bu yana belirlemiştir. Antik dönemdeki kentsel yapının bugüne dek bazı yönlerinin korunduğu ve o dönemde farklı kentlerin farklı sosyal yapılara sahip olması özelliğinin de günümüze taşındığı gözlemlenmektedir. Dolayısıyla bölgede yaşayan nüfusun sosyal karakterleri bölge içinde farklılık göstermektedir ve bu anlamda farklı alt bölgeler oluşmaktadır. Bölgenin özellikle kıyı ve yaylalarında insan yapısı farklılaşmaktadır. Köyceğiz, Marmaris, Datça, Gökova da; Milas ve Bodrum da ve Denizli den Burdur a kadar olan bölgede farklı yapıda nüfusun bulunduğuna değinilmiştir. Pagan kültüründen Bektaşiliğe aktarılıp İslam la harmanlanarak günümüze kadar gelebilmiş inanış ve ritüeller de sosyal yapının zenginliğini oluşturmaktadır. Bölgedeki üç farklı üniversite ile üniversiteli nüfusun varlığı; bölge için genç nüfus anlamında önemli bir potansiyeldir. Üniversite öğrencilerinin varlığı, bölgede; özellikle Aydın da nüfusun genel çehresini değiştirmiştir. 6

BUGÜNÜN Tehdit Altındaki Yerel Kültür Bölgenin sosyal yapısını şekillendiren doğal yapı ve doğal yapının sunduğu değerler, son dönemlerde bölgenin gelişim dinamikleri ve değişen ekonomi sebebiyle giderek zarar görmekte, doğal yapı, kültürel miras ve yerel kültür günden güne kaybolmaktadır. Bölgenin kimliğini oluşturan unsurlar olarak tüm bu değerler bugün iyi anlaşılmalı ve yarına aktarılmalıdır. Kaybolan Geleneksel Üretim Değerleri ve Doğal Değerler: Günümüzde üretim yapısının değişimi, onunla birlikte kültürel değerlerin ve sosyal yapının süreç ile birlikte korunamayarak değiştiğine şahit olunmaktadır. Karia da çok büyük bir ekonomik değer olan zeytincilik, zeytinyağı üretimi ve şarapçılık bugün tehdit altındaki en önemli değerler arasındadır. Günümüze dek ulaşan geleneksel zeytinyağı üretim atölyelerinin, geleneksel yöntemi sürdürmek isteyen köylülerin Tarım Bakanlığı na başvurusunun üzerine, sağlıksız oldukları öne sürülerek kapatılmakta ve değerlendirilemeyen döşekler, mobilya olarak kullanılmaktadır. Bu durum aynı zamanda somut olmayan mirasın ve bilginin, kültürün yok olmasına neden olmaktadır. Geçmişte Karia ekonomisinde, özellikle büyük kentlerin kurulmasında, çok büyük yeri olan ve bugün de işletilen mermer yatakları, mevcut yasaların iyileştirilmemesi nedeniyle hızla tükenen bir değerdir. Mermerin bilinçsizlikten dolayı değerinin çok altında fiyatlara satılması ve mermer ocaklarının çevresindeki harabe görüntüsü, bölge için olumsuzluk arz eden öğelerdir. Bölgede kültürel mirası tehdit eden bir diğer unsur ise madenciliktir. Datça da ve Marmaris teki bal üretimi maden yasası nedeniyle tehdit altındadır. Maden yasası ile 40 a yakın işletmeye ruhsat verilmiştir. Ayrıca madencilik ormanlık alanların tahribi ve dağların yapısının bozulmasına, doğal değerlerin zarar görmesine neden olmaktadır. Nem oranının düşüklüğü sebebiyle yumuşak, uzun liflere sahip olan bölge pamuğunun, Mısır pamuğundan bile daha kaliteli olduğu, hatta dünyanın en kaliteli pamuğu olduğu vurgulanmıştır. Ancak Pamuk tarlalarının yerini bugün yeni binalar almaktadır. Ayrıca 150 yıl boyunca üretilen tütün sanki bölgede hiç var olmamış gibi 10 yıl içinde iz bırakmadan kaybolmuştur. Kaunos incirleri, Burdur daki hayvan pazarları, Fethiye de bağcılık kaybolan diğer değerlere örnek olarak verilebilir. Özellikle Büyük Menderes Nehri ve Havzasında ve Türkmen Deresi nde görülen toprak ve su kirliliği var olan tarım ürünü miktarında ve kalitesinde düşüşlere neden olmaktadır, ayrıca tarım topraklarının kaybı da söz konusudur. Tarım alanlarının en çok zarar gördüğü bölge Aydın dır. Bölgenin mülkiyet dokusu, plansız yapılaşma ve HES, madencilik girişimlerini destekleyen yatırımlar sebebiyle bozulmakta; tarımsal üretim biçimleri, sosyal ve demografik yapı bu anlamda olumsuz etkilenmektedir. Günümüzde bölgenin ekonomik anlamda öne çıkan olgusu kitle turizmi, bölgenin doğal yapısını bozan bir diğer önemli unsurdur. Bu tip turizmin tüm olumsuzluklarına rağmen Muğla nın kıyıları göreceli olarak korunabilmiştir. 7

BUGÜNÜN Tehdit Altındaki Sosyal Yapı: Mülkiyet ve geleneksel üretim biçimlerindeki değişimler, bölgede ekonomik değişimlere sebep olmuş ve üretim biçimleri ile yoğun ilişki içinde bulunan sosyal yapı da değişmeye başlamıştır. Kır-kent arasındaki kopuşun tetiklediği geçimlik bölge özelliğinin kaybolması, sosyal yapıyı tehdit eden en önemli sorundur. Kitle turizminin yarattığı geçicilik hissi (eğlence kültürü) kıyı kesimlerinde sosyal yapıyı tehdit eden en önemli unsurlardandır. Yeni ekonomik yönelim ve mevcut yatırımlar sonucunda, mülkiyet yapısı değişmekte, kırsal alan kaybolmakta, özellikle Aydın ve Muğla nın dağ köyleri dışarıya göç vermekte ve nitelikli işgücü kaybolmaktadır. 1990 lara kadar ticaret ve geçinilebilir tarım kenti olan, 2002 ye kadar da bölgenin ekonomik açıdan en dinamik kenti Denizli de 2002 2008 döneminde tekstilin çöküşü ve fabrikaların kapanması ile artan işsizlik, sosyal yapı üzerinde de olumsuz etki göstermiştir. Bölgede önemli bir sosyal grup ve ekonomik kaynak, öğrencilerdir. Ancak bölge üniversitelerinde yetişen nitelikli iş gücünün, Muğla dışındaki şehirlerde üniversite sonrasında kalmaması, bölgenin gençler için bir cazibe merkezi olmadığını göstermektedir. Üç kent içinde en fazla Muğla nın öğrenci ve üniversitesiyle barışık olduğu da vurgulanmıştır. Geleneksel ekonomik yapının bozulmasıyla birlikte bölgede sosyal yapı da bir çöküşe uğrayacaktır. Sosyal ve kültürel yapının korunabilmesi, ancak bu değerlerin sürdürülebilir kılınmasıyla mümkündür. 8

Bölgede Yarına Yönelik Mevcut Yatırımlar BÖLGENİN YARINI Bölgede mevcut durumda HES, madencilik gibi enerjiye yönelik girişimleri destekleyecek nitelikte altyapı yatırımları ağırlık kazanmıştır. Ege Üniversitesi nin İngiltere ile ortak geliştirdiği, ihalesini İngilizlerin aldığı bir Menderes Eylem Planı mevcuttur. Bu tür çalışmaların, Türkiye tarafından değil de yurtdışıyla kurulan ortaklıklar çerçevesinde yapılıyor olması, ülkenin kendi değerlerini koruma yönündeki zayıflığı olarak nitelendirilmiştir. Geleceğin Değerleri: Nasıl bir bölge? Bölgenin ekonomik ve toplumsal geleceğine ilişkin çizilen genel çerçeve, bölgenin geçmişten bugüne süregelen değerlerinin yönlendirdiği tarım ve kültür turizmi odaklı gelişime yönelik olmuş, kırsal kimlik temasının ekonomi bağlamında iyi işlenmesi gerektiği vurgulanmıştır. Mutlu, dengeli ve kendine yeterli bir bölgenin dinamiklerinin, sahip olduğu değerlerin uyumu ile yaratılabileceğine dikkat çekilmiştir. Küçük ölçekli, eski üretim biçimlerini birleştiren bir yapının, kendine yetebilen, ürettiği kadarı ile geçinebilen bir bölge için gerekliliği vurgulanmıştır. Bölgede kitle turizmi, doğal ve kültürel mirasa zarar vermektedir. Bu nedenle kültür turizmi, doğa turizmi, sağlık turizmi ve kongre turizmine ağırlık verilerek kıyılarda kitle turizminin yarattığı baskının hafifletilebileceğine değinilmiştir. Ayrıca bölge İncil de adı geçen kimi haç alanlarına ve kiliselere sahip olması nedeniyle yaşayan dinler için de bir inanç turizmi merkezine dönüştürülebileceği söylenmiştir. Tehdit altında olan zeytin ve zeytinyağcılığı, bağcılık ve şarapçılık, hem tarihi kökleri olan hem de en fazla gelişme potansiyeli olan sektörler arasındadır. Küçük köylerdeki zeytinyağı işliklerinin turizmde değerlendirilmesi, yerel ekonomik değerlerin ve yerel kültürün sürdürülebilirliği açısından önemlidir. Denizli ve Aydın da bulunan sıcak su kaynakları ise sağlık turizmi için önemli bir potansiyeldir. Nazilli Sümerbank Basma Fabrikası nın tekstil müzesi olarak değerlendirilmesi ve burada üretilen tekstil ürünlerinin farklı desenlerin envanterinin çıkartılması, bölgenin endüstri mirasının korunması ve kamuya kazandırılması açısından önemli olduğu da vurgulanmıştır. Ayrıca Menderes Çayı geçiş yolu ve kıyı ile bağlayıcı Dalaman Çayı koridorunun da bölgenin geleceği için değerlendirilmesi gerekliliği, dile getirilen düşünceler arasındadır. Bölge üniversitelerinden mezun olan genç nüfusun, ileriki dönemin genç aktörleri olarak değerlendirilebilme potansiyeli, bölgenin değerlerinin ileriye dönük bir şekilde ekonomiye kazandırılması ile mümkündür. 9

Yarının Yönetim Planı Teması BÖLGENİN YARINI Bölgenin yarını tartışılırken öne çıkan kavramlar ve bölgeyi yansıttığı düşünülen ifadeler şöyle sıralanabilir: - Dağlarından Yağ- Ovalarından Bal Akan Bölge - Uygarlıkların Kaynaştığı Altın Üçgen Ege - Toprağın Altındaki Yarının Aklı - Tarihin Yeniden Yazılmasının Verilerinin Toprağı - Denge-Uyum / Toprak ile Taşın / Ova ile Dağın / Yeşil ile Mavinin Uyumu - Anadolu nun Eski ve Köklü Uygarlıklarından Biri - Kıyı İç bölge/ Yükseklik - Ovalar / Karya - İç Karya - Yerleşilebilir-Yaşanılabilir bir Yaşam Alanı - Kültür - Tarım - Turizm - Doğaya Rağmen Değil, Doğa ile Birlikte Tarım: Doğru Tarım, Permakültür - Bereketin Kaynağı: Herkesin Zeytini-Üzümü - Pagan Kültüründen Günümüz İnançlarına - Sıcaklık-Su Kaynakları - Kültür ve Uygarlık Mirası - Felsefe - Sanat - Tasarım - Stratejik Konum - Özel Coğrafya - Özgün Coğrafya - Gelecek İçin Gençlik 10