VII. KIYILAR. Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları

Transkript

1 VII. KIYILAR 1

2 VII. KIYILAR KIYI KANUNU Kanun No: 3621 Kabul Tarihi: 04/04/1990 (17 Nisan 1990 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır.) Kıyı çizgisi: Deniz, tabii ve suni göl ve akarsularda, taşkın durumları dışında, suyun karaya değdiği noktaların birleşmesinden oluşan çizgi Kıyı Kenar çizgisi: Deniz, tabii ve suni göl ve akarsularda, kıyı çizgisinden sonraki kara yönünde su hareketlerinin oluşturulduğu kumluk, çakıllık, kayalık, taşlık, sazlık, bataklık ve benzeri alanların doğal sınırı Kıyı: Kıyı çizgisi ile kıyı kenar çizgisi arasındaki alan Sahil şeridi: Kıyı kenar çizgisinden itibaren kara yönünde yatay olarak en az 100 metre genişliğindeki alan Dar Kıyı: Kıyı kenar çizgisinin, kıyı çizgisi ile çakışması ile oluşan kıyı. 2

3 Kıyı, deniz ile karanın ve buralarda hüküm süren olayların birbirleriyle en yakın temasa geldiği yerdir. Karalardan yönelip gelen akarsular buralarda denizle karışır. Beraberlerinde sürükleyip getirdikleri kum, kil, çakıl gibi ufalanmış malzeme burada başka bir kuvvetin, denizde hüküm süren kuvvetlerin (dalgalar, akıntılar), etkisi altında kalır. Denizin kuvvetleri, enerjisi temasta olduğu karayı devamlı olarak aşındırır, oyar, kopan parçaları sürükler, başka bir yerde biriktirir ve bu gibi süreçlerin sonunda buralarda kumsallar, kıyı kordonları gibi yerşekilleri meydana getirir. Denizde ve karada hüküm süren aşındırıcı, sürükleyici ve biriktirici rol oynayan dış kuvvetler burada birlikte çalışır, hepsi yerine göre ayrı ayrı veya birden tesirlerini gösterir. İşte bu tesirlerle kıyının bir bölümü karanın zararına gerilerken, bir başka bölümü denizin zararına ilerler 3

4 Kıyı şeridinin esas uzantısına göre genel olarak üç türlü kıyı ayırt edilir; - Düz Kıyılar: Deniz kıyısına kadar uzanan ovaların bulunduğu yerlerde çok görülür. Masa yapılı arazi ve sıradağlar boyunca da bunların uzandığı olur. Buralarda küçük ölçüde koylar, burunlar bulunur. Bunlardan başka, kıyı kordonları boyunca ve deltaların kenarında da kıyılar düz olur. - Girintili Kıyılar: Buralarda deniz, uzun mesafeler boyunca karaya sokulmuş bulunur. Bunun iki tarafında çıkıntılar, yani burunlar görülür. - Adalı Kıyılar: Deniz yine karaların içlerine doğru sokulmuş ve çukur yerleri sular doldurmuştur. Sularla dolmuş olan arazinin yüksekçe yerleri adalar halinde kalmıştır. Karanın özelliğine göre bu adalar ya uzunlama kıyılar boyunca sıralanmıştır (Dalmaçya kıyıları); ya da enine kıyılar olarak yer almışlardır (Ege kıyıları). Bunlardan başka çeşitler de vardır (volkanik adalar, mercan adaları). Kıyıların özelliklerinin daha iyi anlaşılabilmesi için enine profillerinin incelenmesi faydalı olur. Bu profil, karadaki yer şekilleriyle bunun hemen ardından gelen deniz dibi şekillerinin birlikte gösterilmesiyle meydana gelir. 4

5 Buna bağlı olarak ülkemizde üç türlü kıyı şekli görülür; 1- Sığ denizlerin alçak kıyıları: Bunlar düz bir arazinin deniz dibinde de uzun mesafeler boyunca devam ettiği kıyılardır. 2- Sığ denizlerin yüksek kıyıları: Bunlar yine düz bir arazinin deniz dibinde devam ettiği kıyılardır ancak, dalga aşındırmasının şiddetli olması nedeniyle birçok yerlerinde dik yarlar meydana gelmiştir ve buraya farklı bir görünüm kazandırmıştır 3- Derin denizlerin yüksek kıyıları: Buralarda kara, deniz dibine doğru dik olarak dalmıştır. Deniz dibi kısa mesafeler dahilinde derinleşir. Dalgaların aşındırması sonucunda dik yarlar meydana gelmiştir. Buradan anlaşılıyor ki dik kıyıları hem sığ denizlerin, hem de derin denizlerin kıyısında görebilmek mümkündür. Diğer taraftan alçak kıyılarda en çok kum, çakıl gibi dağınık malzemeler geniş yer tutar. Alçak yarlı kıyılarda taş parçaları ile birlikte kayalar da geniş yer tutar. Yüksek yarlı kıyılarda ise kayalıklar hakimdir. Buna göre kıyıları genel olarak iki 2 tipe ayırmak mümkündür. Bunlardan birisi, alçak ve düz kara şekillerinin (ova, alçak plato) deniz dibine doğru uzandığı yerlerde görülen alçak kıyılar; diğeri ise, yüksek ve düz olmayan kara şekillerinin (dağ, yüksek plato) deniz dibine daldığı yerlerde görülen yüksek kıyılardır. Bazı durumlarda iki tip kıyı şeklinin birbiri içine girmiş olabilmektedir. Bu yüzden her ikisini de her kıyı şeklinde kesin olarak ayırt etmek güçtür. 5

6 KIYI TİPLERİ 6

7 Kıyılarda etkin olan süreçler Gelgit olayları Dalgalar Kıyı yakını akıntılar Tsunami Kıyıları Şekillendiren Çökelme ve Aşınma Olayları Çökelme Aşınma 7

8 Gelgit olayları 8 (Monroe&Wicander, 2005)

9 Dalgalar (a) Dalgalar ve dalga terminolojisi. (b) Derin su dalgaları (Monroe&Wicander, 2005) Kabartılarda olduğu gibi kıyıya doğru hareketlendikçe, dalga tabanından daha sığ suya girdiğinde suyun yörüngesel hareketi kesintiye uğrar. Dalga yüksekliği arttığında dalga boyu azalır ve dalgaların dike yakın duruma gelmesine ve kırıcılar (c) şeklinde ileri dalmasına yol açar. 9

10 Kıyı yakını akıntılar Dalga kırınımı (dalga zirveleri kesikli çizgilerle gösteriliyor). Bu dalgalar sığ suya girdiklerinde kırılarak kıyı çizgisine neredeyse paralel hale gelirler. Bu örnekteki dalgalar sol üstten sağ alta olan dalga yaklaşma yönünde akan boyuna bir akıntı oluşturur. (Monroe&Wicander, 2005) 10

11 (a) Yırtılma/girdap akıntıları (rip currents), kıyıya paralel hareket eden akıntılarla her yandan beslenir. (b) Farklı renkte suyla gösterilen asılı çökeller, bu yırtılma akıntısıyla denize taşınır. (c) Kaliforniya sahili boyunca yüzenleri tehlikeli girdap akıntıları, normalden (uykuda) daha yüksek dalgalar ve süprüntü (geri yıkama) (back wash) dalgaları ile ilgili uyarı levhası 11

12 TSUNAMİ LİMAN DALGASI 12

13 13

14 14

15 15

16 16

17 17

18 18

19 KIYILARIN ÇÖKEL YÜZEY ŞEKİLLERİ Kumsallar (plaj), diller, tombololar ve set adaları en önemlileridir. Plaj Genellikle kum olan dar, uzun pekişmemiş bir çökel şeridinden oluşur ve sürekli olarak değişir. Kıyıdaki malzemelere ve dalga şiddetine bağlı olarak koylar gibi korunaklı alanlarda yalnızca cep plajları olarak kesintisiz bulunabildiği gibi uzun mesafeler boyunca sürekli de olabilir. 19 (Monroe&Wicander, 2005)

20 (Monroe&Wicander, 2005) Plaj profillerinde mevsimsel değişimler 20

21 21

22 22

23 Kıyı akıntıları, kıyı çizgisi boyunca çökelleri taşıyarak kırıcı kuşak ile dalga etkisinin üst sınırı arasında kıyı sürüklenmesini oluşturur. (Monroe&Wicander, 2005) 23

24 Diller kıyı akıntılarının koya girişte olduğu gibi, daha derin sularda kumu çökeltmesiyle oluşur. Körfezağzı seti ise koyun ağzına kadar uzanana değin gelişmiş bir dildir. 24

25 Adanın etrafında dalgaların kırılması ile tombolonun oluşması. 25

26 Teksas, Körfez Kıyısındaki set adalarının uzaydan ve hava fotoğrafı görünümü. 26 (Monroe&Wicander, 2005)

27 Set adalarının oluşumu 27

28 YALITAŞLARI (BEACH ROCK) Yalıtaşları, kıyı bölgesinin gelgit arası kesiminde kum ve çakıl boyutlu sedimanların karbonat çimento ile bağlanarak taşlaşması sonucu oluşmuş sedimanter yapılardır. Kıyı önü ve kıyı gerisinde kıyıya paralel bir şekilde ve denize doğru belirli bir eğimle (genelde 2-5 arası) dalan ve kalınlığı birkaç 10 cm den 2 m ye varan tabakalar halinde bulunan sedimanların çok hızlı bir şekilde taşlaştıkları ve yalıtaşlarını oluşturdukları bilinmektedir Yalıtaşlarının Oluşumları ile İlgili Kuramlar Yalıtaşlarının oluşumlarını fiziko-kimyasal veya biyolojik etmenlere bağlayan çeşitli araştırmalar bulunmasına rağmen konu ile ilgili henüz bir fikir birliği sağlanamamıştır. Önerilen oluşum mekanizmaları başlıca 4 ana gurupta toplanabilir: 1. Çimentonun, CaCO 3 ın tatlı sudan veya deniz suyundan doğrudan çökelmesi, 2. Tatlı su ile deniz suyunun karışması ile oluşan CaCO 3 satürasyonu sonucu, 3. Yeraltı suyundan CO 2 salımı (de-gassing) sonucu doygun hale gelen CaCO 3 ın çökelmesi, 4. Alglerin fotosentezi, alglerin taneler etrafında sarmalanması ve bakterilerin etkisi gibi biyolojik etkinlikler sonucu yalıtaşlarının oluştukları öne sürülmüştür. 28

29 Finike de -4.5 m derinlikte dalgıç tarafından çekiç ve keski ile yalıtaşı örneği alımı; b) -1.5 m deniz altında kalmış Roma dönemi Andriake taş ocağı; c) Kemer sahilinde kısmen yüzeylemiş yalıtaşı mostrası; Ciner vd

30 d) Kemer de deniz altında kalan (-2.2 m) yalıtaşının görüntüsü; e) Kargacık ta deniz altından (-3.5 m) örnek alımı; f) Kargacık Kar4 no lu yalıtaşı örneği; g) Side yalıtaşlarının arazi görünümü. Ciner vd

31 Ciner vd. 2009) 31

32 KIYILARIN AŞINMA YÜZEY ŞEKİLLERİ 32 (Monroe&Wicander, 2005)

33 Kaliforniya nın Büyük Okyanus kıyısında yer alan bu hafif eğimli yüzey bir deniz taraçasıdır. Taraçanın üzerinde duran deniz yığınları (sea stacks), deniz yarının (falez) aşınma ürünleri olarak oluşmuştur. 33

34 Bir burunun aşınarak deniz mağaralarının, deniz kemerlerinin ve deniz yığınlarının (sea stacks) oluşması. yığını 34

35 yığını 35 (Monroe&Wicander, 2005)

36 36

37 (Monroe&Wicander, 2005) 37

38 38

39 39