T A N I M L A R Kaynak İki metalin moleküler düzeyde birleşmesidir. İki metalin sıcak yada basınç altında metallurjik şartlarda birleştirilmesi olarak tanımlanabilir.
KAYNAK TEMEL BİLGİLERİ Teknolojinin gelişmesiyle birlikte kaynak yöntemleri ve kullanılan enerji sistemleri de oldukça çeşitlenmiştir. Ancak, bugün en yaygın olarak, kaynakta elektrik enerjisi, yanıcı gazlar ve oksijen kullanılmaktadır.
KAYNAK İŞLEMLERİNDE TEHLİKELER Toz, gaz ve dumanlar Işınlar Elektrik Endüstriyel gazlar ve basınçlı gaz tüpleri Kaynak yapılan ekipman ve ortam Bu tehlikeler ve bu tehlikelerden oluşan riskler önleme koruma sistematiği içerisinde tek tek aşağıda incelenmiştir. Ayrıca her tehlike kaynağı ile ilgili mevcut yasal hükümler belirtilmiştir.
KAYNAK İŞLEMLERİNDE TEHLİKELER Kaynak işlemlerinde üretim süreci boyunca işin niteliğinden kaynaklanan çeşitli ve tehlikeler ve riskler oluşmaktadır. Bu tehlike ve riskler uygulanmakta olan kaynak yöntemine bağlı olarak değişmektedir.
KAYNAK İŞLEMLERİNDE TEHLİKELER Risklerin oluşmasında uygulanmakta olan kaynak yönteminin yanı sıra kaynak yapılan ana malzemenin kimyasal yapısı, ana malzeme üzerindeki kaplama ve boyalar, kaynak sarf malzemeleri, kaynak ekipmanlarının niteliği, kaynak elektrotunun yapısı gibi etmenler etkili olmaktadır.
KAYNAK GAZ VE DUMANLARI Metallerin kaynak, kesme ve diğer benzer yöntemlerle işlenmesi sırasında çalışanlar için zararlı olabilecek çeşitli toz, duman ve gazlar gibi hava kirleticileri oluşmaktadır. Kaynaklı imalat atölyelerindeki önemli risklerin başında gelen kaynak dumanlarını oluşturan tanecikler temel olarak metal ve diğer oksitlerdir.
KAYNAK GAZ VE DUMANLARI Kaynak ve kesme işlemi sırasında üretim süreci gereği ortaya çıkan kaynak arkı ile metaller yüksek sıcaklıkta buharlaşır, bu metal buharları ortam havası ile temas ederek oksitlenir ve yoğunlaşarak metal oksit dumanlarına dönüşür. Metal oksitleri kaynak dumanlarının en önemli bileşenidir.
KAYNAK GAZ VE DUMANLARI Sağlık Riskleri Kaynaklı imalat atölyelerinde üretim süreci gereği oluşan ve çalışma ortamına yayılan gaz, toz ve dumanlar vücuda solunum yolu ile girerler. Söz konusu hava kirleticilerinden bazıları kronik (uzun dönemde ortaya çıkan) hastalıklara neden olduğu gibi, etkilenme düzeyine bağlı olarak akut (anibirdenbire) rahatsızlıklara da neden olabilmektedir. Örneğin, kaynakçılarda sıklıkla görülen metal dumanı ateşi genellikle geçici bir rahatsızlıktır, ancak, kronik rahatsızlıkların da gelişmesine yardımcı olmaktadır.
KAYNAK GAZ VE DUMANLARI Sağlık Riskleri Kaynaklı imalat atölyelerindeki çalışma ortamında izin verilen yoğunluktan daha fazla kirleticilerin bulunması ve bu havanın solunması durumunda maruz kalma süresi ve yoğunluğuna göre; solunum güçlüğü, kan hastalıkları, kanser, kronik bronşit, baş ağrısı, akciğer ödemi, metal dumanı ateşi, ağız ve burun mukozasında tahrişler oluşabilmektedir. Ayrıca, merkezi sinir sistemi, böbrek, karaciğer, kan yapıcı sistem ve kemik yapısı üzerinde de çeşitli hasarlar oluşmakta ve buna bağlı hastalıklar ortaya çıkabilmektedir.
KAYNAK GAZ VE DUMANLARI Sağlık Riskleri Metal içeren toz, gaz ve dumanların uzun süre solunması sonucunda akciğerde birikmesi ile pnömokonyoz adı verilen meslek hastalıkları oluşmaktadır. Kaynaklı imalat atölyelerinde çalışanların toz, gaz, duman ve oksitlerinden etkilendikleri metallerden karbon, kalay, demir, alüminyum düşük düzeyde risk oluştururken; kadmiyum, krom, kurşun, vanadyum, mangan, cıva, molibden, nikel, titan ve çinko ise irritan ve toksit etki yarattıklarından çok daha büyük sağlık sorunlarına ve kalıcı hastalıklara kaynaklık etmektedirler.
KAYNAK IŞINLARI Kaynaklı imalat atölyelerinde ortaya çıkan metal dumanı, gaz ve buharlar dışında ikinci önemli risk grubu ise kaynak ve kesme işlemleri sırasında oluşan ışınlardır. Genel olarak kaynak işleminde oluşan ark enerjisinin yaklaşık % 15 i ışın şeklinde çalışma ortamına yayılmaktadır. Bu ışınların yaklaşık % 60 ı kızılötesi, % 30 u parlak ve % 10 u ise morötesi ışınlardır. Söz konusu ışınlar dalga boyuna göre sınıflandırılmakta ve her birinin çalışanlar üzerindeki etkisi değişik sağlık sorunlarına neden olmaktadır.
KAYNAK IŞINLARI Kaynak ve kesme işlemlerinde ortaya çıkan ışınlardan çalışanların en çok etkilenen organları gözleridir. Daha sonra ise örtülmemiş deri kısımları söz konusu ışınların tehlikelerine maruz kalmaktadır. Işınların dalga boyu çalışanların göz sağlığı açısından özellikle önem taşımaktadır. Söz konusu ışınlardan morötesi ışınlar çalışanların gözlerinde en fazla hasara neden olmaktadır. Çünkü, 4.000 8.000 Angströmlük (A =10-7 mm) dalga boyu aralığının üst tarafında yer alan parlak ışınlar, görünen ışın sınıfına girmekte ve bu ışınlara maruz kalan çalışanlar gözlerini kapamak ve kısmak gibi reflekslerle, bu ışınların etkilerinden kaçınabilmektedirler.
KAYNAK IŞINLARI Ancak, 100-4.000 Angströmlük kısa dalga boyu ile görünen ışık bandının üst tarafında yer alan morötesi ışınlar; yüksek enerjili, sert karakterli ve çalışanların gözleri üzerindeki hasar etkileri fazla olan ışınlardır. Ayrıca bu ışınlar görülemediğinden göz refleksleri ile korunabilme olasılığı da bulunmamaktadır. 8.000-10.000.000 Angströmlük dalga boyu ile görünen ışık bandının alt tarafında yer alan kızılötesi ışınlar ise, düşük enerjili olduklarından çalışanların gözleri üzerindeki etkileri ve zararları, morötesi ışınlara göre daha azdır.
KAYNAK IŞINLARI Sağlık Riskleri Kaynak ve kesme işlemlerinde üretim süreci gereği ortaya çıkan parlak ışınlar, gözleri kamaştırarak geçici görme bozukluklarına neden olabilmekte, gerekli önlemler alınmadığı ve bu ışınlara süreli maruz kalınması halinde ise önce gözde kızarma, kanlanma ve baş ağrısı ortaya çıkmakta daha ileri durumlarda ise kalıcı olarak görme kayıplarına yol açabilmektedir.
KAYNAK IŞINLARI Sağlık Riskleri Kaynak ışınlarından kızılötesi ışınlar; deride ısınma ve uzun süre maruz kalınması halinde kızarma ve yanıklara yol açmakta olup, arktan gelen ışının dalga boyuna bağlı olarak da gözde saydam tabakanın (kornea) ve görmeyi sağlayan ağ tabakasının (retina) etkilenmesine ve giderek körlük ve katarak hastalığı gibi kalıcı hasarlara neden olabilmektedir.
KAYNAK IŞINLARI Morötesi ışınlar ise; kızılötesi ışınlardan çok daha tehlikelidir ve kısa sürede maruz kalmalarda bile gözün saydam tabakasında yanıklara, katarak hastalığına ve giderek körlüğe neden olan ağır hasarlara yol açabilmektedir. Morötesi ışınlar, deride ağır yanıkların oluşmasına ve uzun sürede de deri kanserine neden olabilmektedir. Bu nedenle gözlerin ve cildin kaynak işlemi sırasında mutlaka korunması gereklidir. Sağlık Riskleri
KAYNAK İŞLEMLERİNDE GÜRÜLTÜ Kaynaklı imalat atölyelerinde çalışanların karşı karşıya kaldığı diğer bir risk grubu da gürültüdür. Kaynak işlemi sırasında ortalama olarak 85-105 db (desibel) şiddetinde gürültü oluşmaktadır. Gürültü şiddeti yapılan kaynak türüne göre değişmektedir. Ark kaynağı ile plazma kaynağı en gürültülü kaynak yöntemleridir. Kapalı alanlarda yapılan kaynak çalışmalarında gürültü şiddeti daha da artmaktadır.
Kaynak gazlarına maruziyeti önlemek için; Çıkan gaz ve buharların,ortam havasına karışmadan,solunum seviyesinin altından lokal aspirasyon yöntemi ile alınarak dışarı atılmalıdır. SAĞLIK GÜVENLİK ÖNLEMLERİ Böyle bir sistem yoksa, P3 kombine maske kullanılmalıdır. Açık alanda kaynak veya kesme işlemi yapılıyor ise, rüzgar veya hava akımı arkaya alınarak işlem yapılmalıdır. Bu yöntemle kirli hava teneffüs edilmeden kişiden uzaklaşacaktır.
Genel Havalandırma Kaynak işlemi sırasında ortaya çıkan hava kirleticilerini, kaynağına doğru yönlendirilmiş temiz hava akımı ile atölye ortamına dağıtarak yoğunluğunu düşürmek ve daha sonra ise ters yöndeki veya tavandaki emme ağızlarından emerek dışarıya atmak esasına dayanmaktadır. Bu yöntemde birim atölye yüzölçümü için 50 m 3 /h hava değişimi öngörülür.
Genel Havalandırma Kaynak işlemi sonucu ortaya çıkan hava kirleticilerin kaynakçının solunum bölgesinden uzaklaştırılması ve izin verilen sınırlara düşürülebilmesi için aşağıdaki kuralların uygulanması gerekir. Her kaynakçıya en az 284 m 3 hava düşmelidir. Tavan yüksekliği 5 metreden fazla olmalıdır. Kaynakçı mümkün olduğu kadar kapalı alanda çalışmamalıdır. Kaynakçının çalıştığı alanlarda hava akımını kesen yapı elemanları olmamalıdır. Genel havalandırmaya ek olarak lokal havalandırma kullanılmalıdır. Lokal havalandırma hızı 30 m/dk ve kaynağa uzaklığı 60 cm olmalıdır. Kaynak işlemi diğer işlerden ayrı ve uzak bir bölmede yapılmalıdır.
Genel Havalandırma Yüksek tavanlı, doğal hava hareketleri olabilen, geniş çalışma alanlarında genel havalandırma yeterli olabilir. Çalışma ortam havasındaki kabul edilebilir limit metal oksit dumanı için 2 mg/m 3 dur. Eğer bu sağlanamıyorsa ek bir havalandırma sistemi kurulmalıdır.
Yerel (Lokal) Havalandırma Genel havalandırma ile kaynak işlemi sırasında oluşan hava kirleticilerin sağlık açısından izin verilen değerlere düşürülemediği ve genel havalandırmanın yeterli olmadığı alanlarda kaynak yapan kişinin çalıştığı ortam havasını iyileştirmek için yerel (lokal) havalandırma yöntemleri uygulamaya konulmalıdır.
Filtreleme Kaynak, kesme ve ilgili diğer yöntemlerle metal işleme sonucu oluşan kirli havanın içinde büyüklükleri 0,005 ile 100 mikron arasında değişen katı partiküller de bulunmaktadır. Bu maddeler, filtre cihazlarında çeşitli yöntemler kullanılarak değişik niteliklerdeki filtreler kullanılarak temizlenebilmektedir. Kaynak işlemi sırasında oluşan kirli havanın içindeki zararlı gaz ve buharlar ise aktif karbon filtrelerde tutulmakta ve çalışama ortamı havasının kirlenmesi önlenebilmektedir.
Kaynak Işınları Kaynakçının zararlı radyasyonlardan korunması ve kaynak sırasında çıkan ışınların diğer çalışanlara yansıma yoluyla veya doğrudan ulaşmasının önlenmesi amacıyla kaynak bölgesinin etrafı ışın geçirmez pano veya perdelerle kapatılmalıdır.
Kaynak Işınları Panolar taşınabilir şekilde imal edilmeli, kalın kanvas kumaşlar veya ultraviyole (UV) emici plastik malzemeler bu amaçla kullanılmalıdır. Plastik perde ve panolarda yansımanın ve göz kamaşmasının azaltılması için sarı, yeşil veya portakal renklerinin seçilmesi daha uygun olacaktır.
Kaynak Işınları Kaynak sırasında oluşan infra-red (IR) ve ultraviyole (UV) ışınlarına ek olarak kimyasallar, mekanik ve termal irritanlara karşı gözler korunmalıdır. Bu amaçla; uçan sıcak parçacıklara ve ışınlara karşı kenarları kapalı cam gözlükler, başlık tipi yüz ve göz siperliği kullanılır. Siperlikteki camların geçirgenliği oluşan ışın kalitesine bağlı olarak farklı farklıdır.
Kaynak Işınları Kaynak işlemi sırasında oluşan özellikle morötesi ve kızılötesi ışınları filtre eden özel camlı maskeler kullanılmalıdır. Söz konusu maskelerin camları ayrıca parlak ışınları da süzecek şekilde renklendirilmiş olmalıdır. Böylece bu özel cam gözleri korurken maskede yüz ve boyun gibi açıkta kalan deriyi zararlı morötesi ışınlardan korumaktadır.
Kaynak Işınları Son yıllarda ark ışığı karşısında kendiliğinden kararan özel kaynak camları geliştirilmiştir. Kendiliğinden kararan kaynak camları özellikle iki elinde kullanılması gereken kaynak işlemlerinde yoğun olarak kullanılmakta olup, kaynak ışınlarından korunmada ve ürün kalitesinin iyileştirilmesinde büyük yararlar sağlamaktadır.
Kaynak Işınları Kaynak işlemi sırasında oluşan UV, IR, termal radyasyon ve fiziki tehlikelere karşı kaynakçı eldiven, ceket, pantolon, ayakkabı, tozluk ve önlük gibi koruyucuları kullanmalıdır. Kaynakçılar el, kol gibi açıkta kalan vücut kısımlarını morötesi ışınlardan korumak durumdadırlar.
Kaynak Işınları Morötesi ışınlar yapıları nedeniyle normal pamuklu, yünlü ve sentetik kumaşları çok kısa sürede tahrip ettiğinden kaynakçılar çalışırken deri eldiven, kolluk gibi koruyucuların yanı sıra deri önlük gibi giysileri de kullanmalıdır.
Elektrik Elektrik ark kaynağında elektriğin oluşturacağı tehlikeler için yalıtılmış kablolar kullanılmalı araç-gereç yanında kuru lastik eldivenlerle çalışılmalıdır. Islak cildin elektrik direnci düşük olduğundan ellerin kuru olmasına dikkate edilmelidir.
Elektrik Elektrik ark kaynağının bir diğer tehlikesi de elektrik şokudur. Tüm ekipman ve parçaları böyle bir şoka neden olabilir. Önlemek için, tüm elektrikle çalışan ekipman ve iş parçaları topraklanmalıdır. Duy ile ekipman arasındaki kablo topraklama kablosu olarak kullanılmamalıdır. Doğru kablo çapı kullanılmalı, kablo ve bağlantıları tekniğine uygun tarzda yapılmış olmalıdır. Çalışma alanı ve ekipmanı yaş olmamalı, kuru tutulmalıdır.
U U 0 Gerilim Boşta çalışma gerilimi Kısa devre akımları I k Akım I Kazan ile dar ve nemli yerlerde yapılan kaynak işlemlerinde transformatörün boşta çalışma gerilimi 48 volttur. Bu tür makinaların üzerinde normal plaka dışında üzerinde 48 ve S harfleri yazılı bir plaka daha vardır. Normal koşullarda yapılan bütün kaynak işlemlerinde boşta çalışma gerilimi alternatif akım kaynak makinalarında 70 volt, doğru akım kaynak makinalarında ise 100 volt olmalıdır.
Elektrik Kaynak akımı taşıyan kablolar insan vücuduna değmemelidir. İş elektrik devresiyle temasta iken elektrik yüklü bir elektroda dokunulmamalıdır.
Elektrik Yıpranmış zarar görmüş, çok küçük çaplı veya birbirine eklenmiş kaynak torç ve pense kabloları kullanılmamalıdır. Şartlar gerektiriyorsa iş parçasına toprak hattı bağlanmalıdır.
Elektrik Yüksek yerlerde yapılan kaynak işlemlerinde güvenlik halatları kullanılmalıdır. Kapalı alanlarda veya su ve terden dolayı elektriksel tehlikelerin olduğu yerlerde uzaktan kontrollü ve bir gerilim düşücülü ekipman olmaksızın alternatif akım kaynak makinaları ile kaynak yapılmamalıdır. Doğru akım kaynak makinaları kullanılmalıdır.
Yanma için yanıcı madde, yakıcı madde (oksijen-hava) ve ısı gereklidir. Kaynak işlemlerinde de oksijen ve yanıcı gaz olarak da LPG, propan, asetilen, doğal gaz kullanılmaktadır. Yanıcı gazların yanabilmesi için oksijen yada hava ile belli oranlarda karışım oluşturması gerekir. Her yanıcı maddenin tutuşma limitleri farklıdır. Örneğin, LPG % 2-10 oranında, asetilen ise % 1,5-81 oranında hava ile karıştığında yanıcı ve parlayıcı bir ortam oluşturur. Bu oranların altında ve üstünde yanma gerçekleşmez.
Basınçlı Gaz Tüpleri Tüpler depolanırken direkt olarak güneş ışınlarının altında ve aşırı soğukta bırakılmamalıdır. Basınçlı gaz tüpleri fırlatılmamalı, yuvarlanmamalı, şiddetli sarsıntılara karşı güvenlik altına alınmalıdır.
Dolu tüplerdeki basınç sıcaklıkla yükseldiğinden, tüpler ateş bulunan yerlerin yakınına konmamalı ve yanma tehlikesi olan maddelerle birlikte depolanmamalıdır.
Basınçlı Gaz Tüpleri Yüksek basınçlı tüplerde özel contalar kullanılmalıdır. Çünkü ventil yanmaları oluşur. Paslanan ventil ve aksamı tel fırçalarla temizlenmelidir. Oksijen tüplerinin ventili yağlı maddelerle temas etmemelidir. Yağlı elle, yağlı üstübü veya bezle tüp ventilleri açılmamalıdır.
Basınçlı Gaz Tüpleri Donan ventiller sıcak su veya sıcak havlu ile çözülmelidir. Hiçbir zaman açık ateş kullanılmamalıdır. Kaynak işlemi biter bitmez tüp ventili kapatılmalı ve basınç düşürme manometresi gevşetilmelidir.
Basınçlı Gaz Tüpleri Boşalan tüplerin ventili kapatılmalı, muhafazası takılıp dolu tüpler gibi kontrol altında bulundurulmalıdır. Ventillerin sızdırıp sızdırmadığı sabunlu su ile kontrol edilmeli, tüp ventillerinin sızdırmazlığı tüplere takılmadan iyice kontrol edilmelidir.
Basınçlı Gaz Tüpleri Tüplerin yatay olarak yığılması halinde yığma yüksekliği 4 tüpten fazla olmamalı, yanlardan kaymayı önleyici tedbirler alınmalıdır.
Basınçlı Gaz Tüpleri Hortum bağlantılarının sızdırmazlık durumları kontrol edilmeli, daima hortum klemensleri kullanılmalıdır. OKSİJEN TÜPLERİ HİÇBİR ZAMAN ASETİLEN, BÜTAN, PROPAN GİBİ YANICI GAZ TÜPLERİ İLE BİRLİKTE DEPOLANMAMALIDIR
Basınçlı Gaz Tüpleri Hortum uzunluğu en az 5 metre, hortum çapları ise yanıcı yaz için 9 mm, yakıcı gaz için 6 mm olmalıdır. Üfleçin açılmasından önce oksijen musluğu açılır. Sonra basınç düşürme manometresinin ayarı yapılarak istenen basınç sağlandıktan sonra yanıcı gaz musluğu açılır. KAPANIRKEN TERSİ YAPILIR.
Regülatörler Basınçlı gaz tüplerinde basınç ayarlama görevi yapan regülatörler sağlam olmalı, arızalı olanlar kullanılmamalı, sadece tüpe ve gazın cinsine uygun regülatörler kullanılmalıdır.
Alev Geri Tepmesi (Flashback) Sürekli geri yanma ile gaz geri tepmesinin beraber meydana gelmesidir. En büyük tehlike, alevin yanıcı gaz tüpüne kadar ulaşmasıdır. Bu olay, genellikle, gaz geri akışının farkedilemediği durumlarda, şalomada alevin tutuşturulmasıyla birlikte oluşan bir geri yanma sonucunda oluşur. Alev geri tepmesi oluştuğu zaman, büyük ihtimalle yanıcı gaz hortumu patlar ve ciddi kazalara sebep olur.
Alev geri tepmesini önleyen araçlar alev geri tepme emniyet valfleridir. (Flashback arrestor) Emniyet valfleri alev tutucu bir sistem ile çek-valfin bileşimidir. Gaz girişine konan bir çek-valf vasıtası ile herhangi bir gaz geri akışı önlenir. Normal koşullarda gelen gaz hassas yayı iterek sistemden geçer ve şalomaya ulaşır. Herhangi bir şekilde oluşan gaz geri tepmesi hassas yayı ters yönde iterek gaz akışını her iki yönde keser.
Kapalı Alanda Çalışma Kapalı alanlarda (tank, silo, menhol vb.) kaynak yapılacak ise, içeri girilmeden önce iyice havalandırılmalı, yanıcı gaz veya sıvı depolanmış ise, gaz-free işlemi yapılmalı iyice temizlendiğinden emin olunduktan sonra içeri girilmeli, kaynak yapımı süresince dışarıdan içeriye temiz hava verilmeli, bölgede en az iki kişi bulunmalı ve bunlardan birisi gözlemci olmalıdır. Kaynak işi bittikten sonra bölge soğutulmalıdır. Aydınlatma zorunlu ise, 24 voltla çalışan seyyar lamba kullanılmalıdır.
Kapalı kaplar üzerinde kaynak yapılmadan önce,kabın kapağı açılıp kontrol edilmeli,gerekli kontroller yapılmadan kesinlikle kaynak yapılmamalıdır. Daha önceden içinde benzin veya başka yanıcı madde depolanmış olan,yakıt tankı,tanker vb. kaplar üzerinde kaynak yapmak gerektiği durumlarda önce kapağı açılmalı içi su ile doldurularak,içinde birikmiş yanıcı gaz ve buharları dışarıya çıkması sağlanmalı,yıkama işlemi tamamlandıktan sonra, kaynak yapılacak bölgeye kadar içi su dolu ve kapağı açık halde kaynak yapılmalıdır.
Kaynakçının Kullanması Gereken Kişisel Koruyucular: a-kolay yanmayan kumaştan yapılmış,iş elbisesi. b-krom emprenye edilmiş, boyuna kadar uzanan deri önlük. c-uzun manşetli deri eldiven. d-ense kısmı pelerinli baret ( baş üzerinde kaynak yaparken itfaiyecilerde olduğu gibi).
e-kaynakçı gözlüğü veya siperi. f-deri tozluk. g-çelik maskaratlı ayakkabı, bot. h-lokal havalandırmanın olmadığı yerlerde P3 kombine maske.
Periyodik Sağlık Kontrolleri a-solunum fonksiyon testi yapılmalı ve akciğer grafisi çekilmelidir. (kaynak dumanı ve gazları kaynakçı akciğeri olarak isimlendirilen meslek hastalığına neden olur.) b-göz muayenesi yapılmalı. c-genel sağlık kontrolü yapılmalıdır.