Süne (Eurygaster integriceps Put.) nin Kışlamış Ergin Dönemine Bazı İnsektisitlerin Etki Sürelerinin Belirlenmesi Erhan KOÇAK 1 Mustafa KAN 2 Numan E. BABAROĞLU 1 Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Ankara 2 Bahri Dağdaş Uluslararası Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Konya Özet Hububatın en önemli zararlısı olan Süne (Eurygaster integriceps Put.) nin kışlamış erginlerine (KE) karşı, kapsül süspansiyon (CS) formülasyonlu insektisitlerden lambda-cyhalothrin ve gamma-cyhalothrin in etki sürelerini belirlemek amacıyla bu çalışma yürütülmüştür. Çalışma Ergani (Diyarbakır) de buğdayın sapa kalkma döneminde yarı tarla koşullarında gerçekleştirilmiştir. Çalışma süresince insektisitler ve dozlar arasında herhangi bir farklılık saptanmamışken günler arasında farklılık olduğu saptanmıştır. Etkinin 18 ve 22. günlerde istatistiki olarak farklı olmadığı ve % 86.9-% 97.5 arasında değiştiği belirlenmişken, 26. günden itibaren önemli ölçüde azaldığı saptanmıştır. Çalışma sonunda, lambda-cyhalothrin ve gamma-cyhalothrin in düşük dozlarının dekara sırasıyla 2.0 ve 2.4 g aktif madde uygulamalarının beklenen etkiyi 22. güne kadar gösterdiği anlaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: Süne, Eurygaster integriceps, Kışlamış ergin, Kimyasal mücadele, Etki süresi Determination of the Efficacy Duration of Some Insecticides on Overwintered Sunn Pest (Eurygaster integriceps Put.) Adults Abstract The study was carried out to determine the efficiancy duration of the capsule suspansioned insecticides lambda-cyhalothrin and gamma-cyhalothrin against the most harmful pest (Eurygaster integriceps Put.) of cereals in Turkey. Treatment was realized at the shooting stage of wheat in semi-controlled conditions in Diyarbakır province. While there was no difference between insecticides and doses, the difference was determined amongst the days. The effect of insecticides did not showed a statistical diferences in 18 th and 22 nd days, and it realized between 86.9% - 97.5%. The efficiacy was decreased noteworthy on 26 th day. It was revealed that lambda-cyhalothrin (CS) and gamma-cyhalothrin (CS) showed desired effect untill 22 days in applications with 2.0 and 2.4 g a.i./da, respectively. Key Words: Eurygaster integriceps, Overwintered adult, Chemical control, Efficacy duration 1. Giriş Ülkemizde tahılın en önemli zararlısı olan Süne (Eurygaster spp., Hemiptera, Scutelleridae) ilk defa 1927 yılında yaptığı salgın belli aralarda kesilmiş olmasına rağmen günümüzde halen devam etmektedir. Mücadele yapılmaması durumunda %100 e varan zarara neden olabilen zararlıya karşı kimyasal mücadele ilk kez 1955 yılında Güneydoğu Anadolu bölgesinde 246.600 da alanın ilaçlanmasıyla başlamıştır.ilaçlanan saha 1984 te yaklaşık 6 milyon da a kadar yükselmiştir. Daha sonra, 1987 de Trakya ve 1988 den itibaren de Orta Anadolu ve Ege bölgelerini de kapsayan mücadele sahası sürekli artış göstermiştir. Ülke genelinde Güneydoğu Anadolu Bölgesi başta olmak üzere, son 10 yılda her yıl için yaklaşık ortalama 13 milyon da alan ilaçlanmıştır. Başlangıçtan günümüze kadar nimf mücadelesi şeklinde yapılan uygulamada, mücadele eşiği olarak 10 nimf/m 2 ve zarar eşiği olarak ise buğday danelerindeki %5 emgili dane oranı baz alınmaktadır. Fakat son yıllarda serbest piyasa koşullarında ekmeklik buğday için emgi oranı %2 olarak belirlenmiştir. Bu da mevcut nimf mücadelesinde ilaçlanacak alanların artacağına işaret etmektedir. Zararlıya karşı uçakla yapılan mücadelen 2005 yılında vazgeçilerek sadece yer aletleri ile kimyasal mücadele yapılmaya başlanmıştır. Yer aletleriyle mücadele başlangıcında, ilaçlama 916
esnasında traktörün teker izinden kaynaklanan ürün kayıplarından (Yaklaşık %5) dolayı çiftçilerin mücadeleye özendirilmelerinde sıkıntılar yaşanmıştır. Sünenin ilkbahar başlarında kışlaktan ovaya göç eden kışlamış erginlerinin bitkinin yeşil aksamında yaptığı kurtboğazı ve akbaşak zararları ile kısmen de danelerde yaptığı zararlar azımsanmayacak ölçüdedir. (Lodos 1961, Yüksel 1968, Kılıç ve ark. 1969, Tanskii and Novozhilov 1979, Krut 1990). Sünenin kışlaklardan ovaya olan göç periyodunun kademeli olarak ortalama 30 gün olması ve kışlamış erginlere karşı denenmiş insektisitlerin etki sürelerinin kısa olmasından dolayı (Lodos 1961, Kılıç ve ark. 1969, Lazarov et al. 1969, Areshnikov et al. 1987, Emelyanov 1989, Garjan et al. 2004) bu dönemde kışlamış erginlere karşı mücadele uygulaması tercih edilmemektedir. Bu nedenle, uzun etki süresine sahip insektisidin belirlenmesi önem kazanmıştır. Bu amaçla, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde süne yoğunluğunun yüksek olduğu ve de uzun süren kademeli inişlerden etkilenen Siverek-Şanlıurfa da Koçak (2005), Koçak and Babaroğlu (2006) tarafından tarla koşullarında yapılan çalışmalarda, değme etkili insektisitlerden lambda-cyhalothrin (CS) uygulanan parsellerde zararlının çalışma boyunca kontrol edildiği belirlenmiştir. Bunun üzerine lambda-cyhalothrin yanında CS formülasyona sahip bir diğer değme etkili insektisit gamma-cyhalothrin in sünenin kışlamış ergin dönemine olan etki sürelerini arazi koşullarında tam olarak belirleyebilmek amacıyla yarı tarla koşullarında bu çalışma yapılmıştır. 2. Materyal ve Yöntem Kullanılan insektisitler, Kapsül süspansiyon (CS) formülasyonuna sahip olup insektisitlerden Vantex, DowElanco, USA; Dow Agrosciences A.Ş. İstanbul ve Karate Zeon, Syngenta, İsviçre; Syngenta Tarım Kimya San. ve Tic. Ltd. Şti., Izmir firmalarından sağlanmıştır. Vantex %60 gamma-cyhalothrin CS, 2.4 ve 3.0 g aktif madde/da dozunda ve Karate Zeon %50 lambda-cyhalothrin CS, 2.0 and 2.5g aktif madde/da dozlarında uygulanmışlardır. Çalışma Diyarbakır ili Ergani ilçesine bağlı Ulaş mezrasında yarı tarla koşullarında gerçekleştirilmiştir. İlaçlama 15.4.2004 tarihinde buğdayın sapa kalkma döneminde yapılmıştır. Çalışma tesadüf parsellerli deneme desenine göre 2 faktörlü (ilaç ve gün) ve 4 tekerrürlü olarak kurulmuştur. Çalışmada 50X50X130 cm boyutlarında şifon kafesler kullanılmıştır. Her bir ilaçlama parseli için yaklaşık 3 da alan (14x200 m), traktöre asılı tarla pülverizatörüyle ilaçlanmıştır. İlaçlamada konik tipte meme kullanılmış ve ilaçlama 13 litre/da normunda uygulanmıştır. İlaçlanan parseller arasında güvenlik şeridi olarak 30 ar metrelik ilaçlanmamış parseller bırakılmıştır. İlaçlamadan sonraki 18. günde her bir parsele konulan dört kafesin her birine 10 ar adet kışlamış ergin süne bırakılmıştır. Her bir kafes birbirinden ortalama 40 m. uzaklıkta olacak şekilde yerleştirilmiştir. Takibeden her dördüncü günde (22, 26 ve 30. günlerde) canlı ve ölü sayımları yapıldıktan sonra parseldeki kafeslerin yeri değiştirilerek içlerine yeniden 10 ar adet kışlamış ergin süne konulmuştur. İstatistiki değerlendirme için, elde edilen değerler üzerine açı transformasyonu uygulanmış ve transforme edilen değerler üzerinden analizler yapılmıştır. Sayılarak elde edilen veriler p=a/n şeklinde oran olarak ifade edildiğinden her veri, üzerinde durulan olayın veya tipin deney ünitesindeki oluş ihtimali olarak değerlendirilmiştir. Çeşitli p değerli ünitelerin belirli bir π değerine sahip binomiyal popülasyonu temsil edip etmediklerinin varyans analizi ile belirlenmesi söz konusu olduğundan p değerleri, en uygun olan açı değeri olarak ifade edilen ve Y = sin 1 p veya Y = arcsin % p şeklinde formüle edilen ters sinüs veya arc sinüs transformasyonuna tabi tutulmuşlardır (Düzgüneş ve ark. 1987). 3. Araştırma Bulguları ve Tartışma Denemeden elde edilen değerler üzerinden yapılan varyans analizi sonucu ilaç*gün interaksiyonu α=0,05 düzeyinde anlamlı bulunmamış ve ilaç*gün interaksiyonundan elde edilen ortalamalar arasındaki farklılıkların tesadüften ileri geldiği sonucuna varılmıştır. Yani farklı ilaçların 18, 22, 26 ve 30. günlerdeki etkileri arasındaki fark tesadüften ileri gelmektedir. İlaç interaksiyonun önemli olmadığı bu durumda, günler arasında etki bakımından farklılığın istatistiki açıdan önemli olduğu bulunmuştur. Yapılan Duncan testi sonucu günler ilerledikçe ilacın etkisinin düştüğü görülmektedir. Etki açısından 22. güne kadar her iki ilaç ve her iki dozda da farklılık saptanmamış 917
olup oldukça yüksek değerler elde edilmiştir. Daha sonra 26 ve 30. günlerde etkiler düşük olmuş fakat yine her iki ilaç ve her iki doz arasında farklılık olmadığı belirlenmiştir (Çizelge 1). Ülkemizde geçmiş yıllarda KE mücadelesinin uygulanabilirliğini sağlamak için yürütülen çalışmalarda Lodos (1961), parathion ve chlortion un etkili olduğunu ama etki sürelerinin yaklaşık olarak iki gün sürdüğünü,malathion un ise etkisiz olduğunu; Kılıç ve ark. (1969), KE lere karşı lebaycid %3 toz ve dipterex %5 toz ile yaptıkları çalışmada etkinin çok düşük olduğunu ve 5 gün sonra tamamen ortadan kalktığını saptamışlardır. Esmaili et al. (1999), İran da süneye karşı granül formülasyonlu ilaçlardan fenithrothion, chlorpyrifos ve diazinon un EC formülasyonlara göre daha uzun süreli etkili olduklarını ve bu sürenin 22 güne kadar ulaştığını fakat granül formülasyonların uygulama zorluğu ve çevre açısından sakıncalarının olduğunu; Garjan et al. (2004) ise, KE mücadelesine yönelik olarak yaptıkları çalışmada, uygulanan ilaçlardan (Fenithrothion EC, trichlorphon EC, diazinon EC, esfenvelerate EC, primicarb WP, fenvelerate EC, lambda-cyhalothrin EC, deltamethrin EC ve phosalone EC) hiçbirinin zararlıyı tek uygulama ile kontrol edemediğini belirtmektedirler. Ülkemizde son yıllarda yapılan çalışmalarda ise Koçak (2005) ile Koçak and Babaroğlu (2006), Güneydoğu Anadolu bölgesinde Siverek te (Şanlıurfa) değme etkili insektisitlerden chlorpyrifos-ethyl (EC), lambda-cyhalothrin (CS), monocrotophos (SC) ve zeta-cypermethrin (EC) ile sistemik etkili insektisitlerden acetamiprid (SL) ve thiacloprid (SC) ile sünenin kışlamış ergin dönemine karşı tarla koşullarında yaptıkları uygulamalar sonucunda, lambda-cyhalothrin (CS) in 22. gündeki etkisinin yüksek olduğunu ve yine 26. günden sonra ise etkinin düştüğünü saptamışlardır. Bu veriler, bu çalışmada her iki insektisitten elde edilen bulgulara paralellik göstermektedir. Formülasyon tipine ek olarak, etki sürelerinin uzun olmasındaki önemli bir faktör de iklim koşullarıdır. İnsektisit uygulama dönemi olan Nisan ayındaki hava sıcaklığının çok yüksek ve nemin de çok düşük olmaması nedeniyle, insektisitlerin etki süreleri de uzun olmaktadır. Kapsül süspansiyona (CS) sahip formülasyonlarda, mikrokapsül çapı 1µm 1mm arasında değişmektedir. Etkili maddeyi kuşatan kapsül materyali değişik oranlarda parçalanarak ilacın yavaş yavaş serbest kalmasını sağlayarak ilacın etki süresini uzatmaktadır. Uygulamadan sonra kapsülün çevresindeki su buharlaşarak, kapsül içindeki aktif madde kapsül duvarına difüze olmakta ve dış yüzeyde ince, konsantre bir film tabakası oluşmaktadır. En dış yüzeydeki pestisit tabakası parçalandığında, duvardan difüzyon yolu ile ilave aktif madde gelerek onun yerini almaktadır. Bu yavaş salınım sonucu, hedef zararlıya etkili olabilecek düzeyde süreklilik gösteren ilaçlı bir ortam oluşturulmaktadır. Çizelge 1. Bazı kapsül süspansiyonlu insektisitlerin sünenin kışlamış ergin dönemine etki süreleri İnsektisit Uygulamasından sonraki günler, % Ölüm * ± SE aktif madde (g) /da 18 22 26 30 Gamma-cyhalothrin 2.4 97.5±2.5 94.7±3.1 67.5±8.5 69.3±5.5 3.0 95.0±2.9 90.2±2.4 70.0±3.0 56.0±3.9 Lambda-cyhalothrin 2.0 97.5±2.5 94.7±3.0 72.5±2.5 b 75.0±10.2 2.5 90.0±4.1 86.9±5.1 67.5±4.8 b 72.6±5.5 * Sütunlardaki aynı harfler istatistiki olarak birbirinden farklı değildir (P= 0.05) Ayrıca kapsül çekirdeğinde bir emilim olması sonucu, ultraviyole ışınlara karşı dayanıklılığı da artmış olmaktadır. Pestisit kullanımında insan ve çevre sağlığı yönünden, solvent içeren pestisitlerden uzaklaşıp, su bazlı veya organik olarak parçalanabilen solvent içerenlere doğru bir eğilimin olması da bu formülasyonların gelecekte kullanım şanslarını arttırmaktadır. Aktif maddenin polimer bir yapı ile kaplanmış olması, çevreyi de direkt temastan korumaktadır (Perrin, 2000). Kışlaktan ovaya göçün başlamasından sonra kışlakların yaklaşık %30-40 ının boşaldığı ilk 10-15 gün içinde bu tip formülasyona sahip insektisitlerle KE lere karşı yapılacak mücadelede başarılı olunabilir. Çünkü, süne ovaya indiği bu periyot içerisinde beslenmekte ve takiben çiftleşmekte olduğundan bulunduğu alanları terk etmemektedir. Daha sonra kışlaktan bu alanlara iniş yapan 918
erginler, bu alanlardaki popülasyon yoğunluğunun artmasından dolayı bulaşık olmayan diğer hububat sahalarına doğru yayılış göstermektedirler. Sadece mahalli kışlaklardan etkilenen hububat sahalarında beklenmeksizin mücadeleye başlanılabilir. KE mücadelesi özellikle parazitlenmenin olmadığı veya çok düşük olduğu bilinen alanlardan başlamak üzere yapılmalı ve mücadele eşikleri de bu alanlara göre belirlenmelidir. Özellikle erken ilkbaharı kurak, sıcak ve güneşli geçen yıllarda ilaçlama eşikleri daha da aşağı düşebilir. Çünkü böyle dönemlerde kışlamış erginlerin çoğalma kapasiteleri (Fekondite) artış gösterirken yumurta parazitoitlerinin etkinlikleri ise azalmaktadır. 4. Sonuç Çalışma sonucunda, kapsül süspansiyonlu formülasyona sahip değme etkili insektisitlerden elde edilen sonuçlar, süneye karşı erken dönemde tek ilaçlamayla KE mücadelesinin mümkün olduğunu ve öncelikle süne yumurta parazitoitlerinin etkin olmadığı alanlarda kullanılabileceğini göstermektedir. Ayrıca insektisitlerin parazitoitlere yan etkilerinin belirlenmesinden sonra, farklı ekolojilerde süne-yumurta parazitoidi ilişkileri ortaya konularak ilaçlama zamanı için ekolojik selektiviteden yararlanılabilir. Teşekkür Çalışmanın yapılmasında desteklerini esirgemeyen Diyarbakır Tarım İl Müdürü Sayın Mustafa KAYHAN ile Bitki Koruma Şube Müdürü Sayın Sedat BAYAR ile süne mücadelesinde görev alan Ergani Tarım İlçe Müdürlüğü teknik elemanlarına içten teşekkürlerimizi sunarız. Kaynaklar Areshnikov BA, Kostyukiovskii MG, Feshchin DM (1987) How to optimize control of the sunn pest. Zashchita-Rastenii-Moskva. No.5, 22-25. Düzgüneş O, Kesici T, Kavuncu O, Gürbüz F (1987) Araştırma ve Deneme Metodları (İstatistik Metodları II). Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yay. No:1021, 381 s., Ankara. Emelyanov NA, Golubev AV (1989) Ecological and economic grounds for insecticide applications against Eurygaster integriceps. Zashchita-Rastenii-Moskva. No. 12, 12-15. Esmaili M, Shenas AH, Talebi K (1999) Comparison of several insecticide formulations for controlling cereal sunn pest. Iranian Journal of Agricultural Sciences. 30 (1) 85-92. Gardjan AS, Mohammadipour A, Radjabi G, Sabahi G (2004) Timing as a tactic of ecological selectivity for chemical control of sunn pest, Eurygaster integriceps Puton. Second International Conference on Sunn Pest, 25. Icarda-Aleppo, Syria, 19-22 July, 2004. Kılıç AU, Çatalpınar A, Adıgüzel N, Dörtbudak Y, Ergül S, Çavdaroğlu S, Onay B, Kavgacı A, Saral A, Kavut H, Yelboğa K (1969) Güney ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Süne biyolojisi, ekolojisi ve epidemiyolojisi ile daha uygun kimyevi mücadele metotlarının araştırılması. Proje Nihai Raporu. Proje No:106602. Diyarbakır Bölge Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü. Koçak E (2005) Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Süne (Euygaster integriceps Put.) nin Kışlamış Ergin Dönemine Karşı Kimyasal Mücadele Olanakları. IV: GAP Tarım Kongresi, 21-23 Eylül 2005, Şanlıurfa, 316-323. Koçak E, Babaroğlu N (2006) Evaluating Insecticides for the Control of Overwintered Adults of Eurygaster integriceps under Field Conditions in Turkey. Phytoparasitica, 34 (5) 510-515. Krut VA (1990) Injury to spring barley caused by overwintered adults of the sunn pest. Zashchita Rastenii Kiev, 37: 13-17. Lazarov A, Grigorov S, Popov V, Abaciev D, Kontev H, Kaytazov H, Gospodinov H, Fitonov H, Duçevski D (1969) Bulgaristan da buğdaygillerde zarar yapan Scutelleridae ve pentatomidae (Hemiptera) familyalarına bağlı türlerin biyo-ekolojisi ve mücadelesi üzerinde çalışmalar. 144s. Çeviren: Musa Altay. Academy of Agricultural Sciences, Institute of Plant Protection, Kostonbrod-Bulgaria. 919
Lodos N (1961) Türkiye, Irak, İran ve Suriye de Süne (Eurygaster integriceps Put.) Problemi Üzerinde İncelemeler. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, No.51, 115 s., İzmir. Perrin B (2000) Improving insecticides through encapsulation. Pesticide Outlook, 68-71. Tanskii VI, Novozhilov KV (1979) The harmfulness of overwintered adults of the sunn pest. Proceedings of the All-Union Research Institute for Plant Protection. Injuriousness of insect pests and diseases of agricultural crops. 5-19. Yüksel M (1968) Güney ve Güneydoğu Anadolu da Süne Eurygaster integriceps Put. un Yayılışı, Biyolojisi, Ekolojisi, Epidemiyolojisi ve Zararı Üzerinde Araştırmalar. Zirai Mücadele ve Zirai Karantina Genel Müdürlüğü Yayınları, No.46, 255s., Ankara. 920