T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2256 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1253 TARLA B TK LER -I

T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2256 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1253 TARLA B TK LER -I Yazarlar Doç.Dr. Abdullah KARASU (Ünite 1) Prof.Dr. Nevzat YÜRÜR (Ünite 1, 3, 4) Prof.Dr. lhan TURGUT (Ünite 1, 5, 6) Prof.Dr. Köksal YA DI (Ünite 2, 9) Doç.Dr. Ramazan DO AN (Ünite 3, 4) Prof.Dr. Yavuz EMEKL ER (Ünite 5, 6) Prof.Dr. M. Sait ADAK (Ünite 7, 8) Prof.Dr. Cemalettin Yaflar Ç FTÇ (Ünite 7, 8) Prof.Dr. Nazan DA ÜSTÜ (Ünite 10) Editör Prof.Dr. Köksal YA DI ANADOLU ÜN VERS TES

Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc s Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe Ö r.gör.dr. Zekiye Rende Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. Günnur Tuba Türksavafl Grafikerler Nihal Sürücü Ayflegül Dibek Kitap Koordinasyon Birimi Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Tarla Bitkileri-I ISBN 978-975-06-0930-5 2. Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde 4.000 adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ocak 2013

çindekiler iii çindekiler Önsöz... xiii Tarla Tar m... 2 TARLA TARIMININ TANIMI VE ZiRAAT SiSTEMLERi... 3 Kuru Ziraat Sistemi... 4 Sulu Ziraat Sistemi... 4 Nemli Ziraat Sistemi... 4 TOPRAK fileme... 5 NADAS... 6 Nadastan Beklenen Faydalar... 6 EK M NÖBET... 7 EK M... 7 Ekim Zaman... 7 Ekim Derinli i... 8 Ekim S kl... 8 Toprak... 8 Ekim Zaman... 9 klim... 9 Çeflit... 10 Ekim Yöntemleri... 10 GÜBRELEME... 11 BAKIM... 11 Ç k fl n Sa lanmas... 11 Çapa Bitkilerinde Çapalama ve Seyreltme... 11 Serin klim Tah llar nda K fla Giriflte Sapa Kalkman n Önlenmesi... 12 Zaman nda Gübreleme... 12 Yabanc Ot Savafl... 12 Sulama... 12 Zararl larla Savafl... 12 Hastal klarla Savafl... 12 HASAT... 12 Özet... 13 Kendimizi S nayal m... 15 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 16 S ra Sizde Yan t Anahtar... 16 Yararlan lan Kaynaklar... 17 Tohumluk... 18 TOHUMLUK KAVRAMI VE ÖNEM... 19 Ekonomik Önemi... 20 TOHUMLUK ÇEfi TLER... 23 Vegatatif Tohumluk... 23 Generatif Tohumluk... 23 Tohum Yap s... 24 TOHUMLARIN YAfiAM SÜRELER... 25 TOHUMLUK YET fit R C L N ETK LEYEN FAKTÖRLER... 26 klim... 26 1. ÜN TE 2. ÜN TE

iv çindekiler Toprak... 26 Hastal klar, Zararl ve Yararl Böcekler... 27 Bitkilerin Kendi Yetifltirilme Alanlar D fl nda Yetifltirilmesi... 27 TOHUMLUKLARDA SERT F KASYON S STEM... 27 TOHUMLUK SINIFLARI... 28 TOHUM ÜRET M... 29 Kendine Döllenen Bitkilerde Tohumluk Üretimi... 31 Yabanc Döllenen Bitkilerde Tohumluk Üretimi... 32 Özet... 33 Kendimizi S nayal m... 35 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 36 S ra Sizde Yan t Anahtar... 36 Yararlan lan Kaynaklar... 37 3. ÜN TE Serin klim Tah llar (Genel)... 38 SER N KL M TAHILLARININ EKONOM K ÖNEM... 39 Dünya da Serin klim Tah llar n n Ekonomik Önemi... 39 Serin klim Tah llar n n Türkiye deki Önemi... 39 SER N KL M TAHILLARINDA ADAPTASYON... 40 klim stekleri... 40 S cakl k... 40 Nem... 40 Toprak stekleri... 41 SER N KL M TAHILLARININ MORFOLOJ S VE F ZYOLOJ S... 41 Serin klim Tah llar nda Tane... 41 De irmencilik Yönünden Tane... 42 SER N KL M TAHILLARININ GEL fime DEVRELER... 42 Çimlenme... 42 Nem... 42 S cakl k... 43 Oksijen... 43 Çimlenme Biyolojisi ve Fizyolojisi... 43 Ç plak Tanelerde:... 43 Kavuzlu Tanelerde:... 44 SER N KL M TAHILLARINDA KÖK S STEM... 44 Embriyonal Kökler (Primer Kökler, Çim Kökleri)... 44 Adventif Kökler (Bitki Kökleri)... 45 Kök Sistemi ve K fla, Dona Dayanma... 45 Kardefllenme Nedir? Nas l Oluflur?... 46 Kardefllenmenin Oluflu... 46 TOPRAK ÜSTÜ ORGANLARI... 46 Bitki Boyu... 47 Yaprak Karakterleri ve Dayan kl l k... 48 Çiçek ve Çiçeklenme... 48 Baflakç k... 49 Çiçek... 49 Çiçeklenme... 50 Döllenme... 50 Tanede Besin Maddeleri Birikmesi (Erme Devreleri)... 50 Tanede Dönme ve Dönmeye Etkili Faktörler... 51

çindekiler v SER N KL M TAHILLARININ STANDARD ZASYONU... 51 S n f ve Alts n f Faktörleri... 52 Standardizasyonun Faydalar... 53 TANE ÜRÜNLER N N DEPOLAMA VE SAKLANMASI... 54 Depolama Prensipleri... 54 Y n Kal nl... 54 Ambarlarda K z flma... 54 Havaland rma... 55 Saklama Yeri... 55 Özet... 57 Kendimizi S nayal m... 58 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 59 S ra Sizde Yan t Anahtar... 59 Yararlan lan ve Kaynaklar... 60 Bu day, Arpa, Yulaf, Çavdar, Tritikale... 62 BU DAYIN EKONOM K ÖNEM VE T CARET... 63 Dünyada Bu day Ekilifl, Üretim ve Verimi... 63 Tükiye de Bu day Ekilifl Üretim ve Verimleri... 64 Türkiye de Bölgelere Göre Bu day Ekilifl, Üretim ve Verimleri... 64 Bölgelere Göre Ekimi Önerilen Bu day Çeflitleri... 64 Dünya Bu day Ticareti... 65 Türkiye de Bu day Ticareti... 65 BU DAYIN KÖKEN VE YERYÜZÜNDEK DA ILIfiI... 65 BU DAYIN KL M VE TOPRAK STEKLER... 66 klim stekleri... 66 Toprak stekleri... 66 Toprak flleme... 67 Gübreleme... 67 Ekim... 67 Ekim Zaman... 67 Ekim Derinli i... 67 Ekim Metodlar... 68 Tohum... 69 Hasat Harman... 69 BU DAY HASTALIK VE ZARARLILARI... 70 Hastal klar... 70 Zararl lar... 71 ARPANIN EKONOM K ÖNEM VE T CARET... 71 Dünyada Arpa Ekilifl, Üretim ve Verimi... 71 Türkiye de Arpa Ekilifl, Üretim ve Verimi... 72 Türkiye de Bölgelere Göre Arpa Ekilifl, Üretim ve Verimleri... 72 ARPANIN KÖKEN... 72 Arpada Baflak S kl... 72 Arpa Tanesi (Birac l k Yönünden)... 72 Çeflit Ayr l klar Yönünden Arpa Tanesi... 73 ARPA KÜLTÜRÜ VE HASTALIKLARI... 73 klim stekleri... 73 Toprak stekleri... 73 Toprak flleme... 74 4. ÜN TE

vi çindekiler Gübreleme... 74 Ekim... 74 Hasat-Harman... 74 Arpa Hastal klar... 74 YULAFIN EKONOM K ÖNEM VE T CARET... 74 Dünyada Yulaf Ekilifl ve Üretimi... 74 Türkiye de Yulaf Ekilifl, Üretim ve Verimi... 75 Türkiye de Bölgelere Göre Yulaf Ekilifl, Üretim ve Verimleri... 75 Yulaf Ticareti... 75 YULAFIN KÖKEN VE TÜRK YE YULAF ÇEfi TLER... 75 YULAFIN KÜLTÜRÜ VE HASTALIKLARI... 76 klim stekleri... 76 Toprak stekleri... 76 Toprak flleme... 77 Gübreleme... 77 Ekim Nöbeti... 77 Ekim... 77 Hasat-Harman... 77 Yulaf Hastal klar... 78 ÇAVDARIN EKONOM K ÖNEM VE T CARET... 78 Dünya da Çavdar Ekilifl, Üretim ve Verimi... 78 Türkiye de Çavdar Ekilifl, Üretim ve Verimi... 78 Çavdar Ticareti... 78 ÇAVDARIN KÖKEN VE TÜRK YE ÇAVDAR ÇEfi TLER... 79 Türkiye Çavdar Çeflitleri:... 79 Kültür Çavdarlar nda Tane Rengi... 79 ÇAVDARIN KÜLTÜRÜ VE HASTALIKLARI... 79 klim stekleri... 79 Toprak stekleri... 79 Toprak flleme... 79 Gübreleme... 80 Ekim... 80 Hasat-Harman... 80 Çavdar Hastal klar... 80 TR T KALEN N EKONOM K ÖNEM... 80 Tritikalenin Dünyadaki Ekonomik Önemi... 80 Türkiyedeki Ekonomik Önemi... 81 TR T KALEN N KÖKEN VE ÇEfi TLER... 81 Türkiye Tritikale Çeflitleri... 81 TR T KALEN N KÜLTÜRÜ VE HASTALIKLARI... 81 Toprak stekleri... 81 Toprak flleme... 81 Ekim Zaman... 82 Ekim Derinli i ve Miktar... 82 Gübreleme... 82 Hastal k, Zararl lar ve Mücadele... 82 Hasat ve Harman... 82 Özet... 83 Kendimizi S nayal m... 85 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 86

çindekiler vii S ra Sizde Yan t Anahtar... 86 Yararlan lan Kaynaklar... 87 S cak klim Tah llar I (M s r ve Dar lar)... 88 MISIR (Zea mays L.)... 89 M s r n Ekonomik Önemi... 89 Taksonomisi... 91 MISIRIN MORFOLOJ S... 92 MISIRIN KÜLTÜRÜ... 95 klim ve Toprak stekleri... 95 Toprak Haz rl... 96 Ekim... 96 Ekim Zaman... 96 Ekim Yöntemi... 97 Bak m... 97 Çapalama... 97 Sulama... 98 Gübreleme... 98 Tar msal Mücadele... 99 Hasat ve Harman... 99 DARILAR (Sorghum sp., Panicum sp., Seteria sp.)... 99 Sorgum (Sorghum sp) 2n=20... 99 Ekonomik Önemi... 100 Kumdar (Panicum miliaceum L.) 2n=36... 103 Adaptasyonu... 104 Cindar (Seteria italica L.) 2n=18... 105 Adaptasyonu... 105 Dar lar n Beslenmedeki Önemi... 105 Dar lar n Ekonomik Önemi... 106 DARILARIN KÜLTÜRÜ... 106 Özet... 108 Kendimizi S nayal m... 109 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 110 S ra Sizde Yan t Anahtar... 110 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 111 S cak klim Tah llar II (Çeltik ve Kuflyemi)...112 ÇELT K (Oryza L.)... 113 Çelti in Ekonomik Önemi... 113 Türkiye de Çeltik Ekilifli, Pirinç Üretimi ve Verimi... 114 Çelti in Taksonomisi... 115 ÇELT K ÇEfi TLER... 117 Çeltik Çeflitlerinin S n fland r lmas... 118 ÇELT N KÜLTÜRÜ... 119 klim ve Toprak stekleri... 119 klim istekleri... 119 Toprak Haz rl... 119 Ekim... 120 Ekim Zaman... 120 Ekim Yöntemi... 120 5. ÜN TE 6. ÜN TE

viii çindekiler Tohumluk... 121 Bak m... 121 Sulama... 121 Gübreleme... 122 Ekim Nöbeti... 122 Tar msal Mücadele... 122 Hasat ve Harman... 122 Kurutma... 122 Çelti in Pirince fllenmesi... 123 KUfiYEM (Phalaris canariensis L.)... 124 KUfiYEM N N MORFOLOJ S... 124 Özet... 126 Kendimizi S nayal m... 127 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 128 S ra Sizde Yan t Anahtar... 128 Yararlan lan Kaynaklar... 129 7. ÜN TE Yemeklik Tane Baklagiller 1... 130 YEMEKL K TANE BAKLAG LLER... 131 YEMEKL K BAKLAG LLER N BESLENMEDEK ÖNEM... 132 nsan Beslenmesindeki Önemi... 132 Hayvan Beslenmesindeki Önemi... 133 YEMEKL K BAKLAG LLER N EK M NÖBET NDEK ÖNEM... 133 YEMEKL K BAKLAG LLER N EKONOM K ÖNEM... 134 Dünyadaki Ekonomik Önemi... 134 Ülkemizdeki Ekonomik Önemi... 135 Ülkemiz ve Dünya Yemeklik Baklagil thalat ve hracat... 136 FASULYE (Phaseolus vulgaris L.) 2n=22... 137 Kökeni, Tarihçesi ve Co rafi Da l fl... 137 Taksonomisi... 138 Phaseolus vulgaris Türünün S n fland r lmas... 138 Fasulye Standart Çeflitleri... 138 Türkiye de Tescilli Baz Fasulye Çeflitleri... 139 Morfolojisi... 139 Kök... 139 Gövde ve Yapraklar... 139 Çiçek... 140 Bakla ve Taneler... 140 Kimyasal Bileflimi... 140 Tanede Piflme... 141 klim stekleri... 141 Toprak stekleri... 141 Kültürü... 141 Toprak Haz rl... 141 Ekim Zaman ve Yöntemleri... 142 Tohumluk... 142 Gübreleme... 142 Sulama... 143 Bak m... 143 Hasat ve Harman... 143

çindekiler ix BÖRÜLCE (Vigna sinensis L.) 2n=22... 144 Kökeni, Tarihçesi ve Yay lma Alan,... 144 Taksonomisi... 144 Vigna Cinsinin S n fland r lmas... 144 Börülce Standart Çeflitleri... 144 Türkiye de Tescilli Baz Börülce Çeflitleri... 145 Kimyasal Bileflimi... 145 Morfolojisi... 145 Kök... 145 Gövde ve Yapraklar... 145 Çiçek... 146 Bakla ve Taneler... 146 klim stekleri... 146 Toprak stekleri... 146 Kültürü... 147 Toprak Haz rl... 147 Ekim Zaman ve Yöntemleri... 147 Gübreleme... 147 Hasat ve Harman... 147 Özet... 148 Kendimizi S nayal m... 151 Okuma Parças... 152 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 152 S ra Sizde Yan t Anahtar... 153 Yararlan lan Kaynaklar... 153 Yemeklik Tane Baklagiller II... 154 NOHUT (Cicer arietinum L.) 2n=16... 155 Nohuttun Kökeni, Tarihçesi ve Co rafi Da l fl... 155 Taksonomisi... 155 Cicer arietinum Türünün S n fland r lmas... 156 Tescilli Baz Nohut Çeflitleri... 156 Morfolojisi... 156 Kök... 156 Gövde ve Yapraklar... 156 Çiçek... 157 Bakla ve Taneler... 157 Kimyasal Bileflimi... 157 Tanede Piflme... 158 klim stekleri... 158 Toprak stekleri... 158 Kültürü... 158 Toprak Haz rl... 158 Ekim Zaman ve Yöntemleri... 158 Tohumluk ve Ekim S kl... 159 Gübreleme... 159 Bak m... 159 Hasat ve Harman... 159 Hastal k ve Zararl lar... 160 MERC MEK (Lens culinaris Medik.) 2n=14... 160 8. ÜN TE

x çindekiler Mercime in Kökeni, Tarihçesi ve Co rafi Da l fl... 160 Taksonomisi... 160 Mercime in S n fland r lmas... 161 Lens culinaris Medik. Türünün S n fland r lmas... 161 Tescil Edilmifl Baz Mercimek Çeflitleri... 161 Morfolojisi... 161 Kök... 161 Gövde ve Yapraklar... 162 Çiçek... 162 Bakla ve Taneler... 162 Kimyasal Bileflimi... 163 klim stekleri... 163 Toprak stekleri... 163 Kültürü... 163 Toprak flleme... 163 Ekim Zaman ve Yöntemleri... 164 Ekim Yöntemi... 164 Tohumluk Seçimi... 164 Gübreleme... 165 Bak m... 165 Hasat ve Harman... 165 Hastal k ve Zararl lar... 166 BAKLA (Vicia faba L.) 2n=12... 166 Kökeni, Tarihçesi ve Co rafi Da l fl... 166 Taksonomisi... 167 S n fland rma... 167 Vicia faba Türünün S n fland rmas... 167 Türkiye de Tescilli Baz Bakla Çeflitleri... 167 Morfolojisi... 167 Kök... 167 Gövde ve Yapraklar... 167 Çicek... 168 Bakla ve Taneler... 168 klim stekleri... 168 Toprak stekleri... 169 Kültürü... 169 Toprak Haz rl... 169 Ekim Zaman ve Yöntemleri... 169 Gübreleme... 169 Bak m... 169 Hasat ve Harman... 170 BEZELYE (Pisum sativum L.) 2n=14... 170 Kökeni, Tariçesi ve Yay lma Alan... 170 Taksonomisi... 170 Pisum Cinsinin S n fland r lmas... 170 Türkiye de Tescilli Bezelye Çeflidi... 171 Kuru Bezelye Tanesinin Kimyasal Bileflimi... 171 Morfolojisi... 171 Kök... 171 Gövde ve Yapraklar... 172

çindekiler xi Çiçek... 172 Bakla ve Taneler... 172 klim stekleri... 173 Toprak stekleri... 173 Kültürü... 173 Toprak Haz rl... 173 Ekim Zaman ve Yöntemleri... 173 Gübreleme... 174 Bak m... 174 Hasat ve Harman... 174 Özet... 175 Kendimizi S nayal m... 177 Okuma Parças..... 178 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 178 S ra Sizde Yan t Anahtar... 179 Yararlan lan Kaynaklar... 179 Bitki Islah... 180 B TK ISLAHININ ÖNEM... 181 B TK LERDE TOZLANMA VE DÖLLENME... 182 B TK ISLAHI YÖNTEMLER... 183 Seleksiyon Islah... 184 Kombinasyon Islah... 185 Pedigri Yöntemi... 187 Bulk Yöntemi (Kar fl k Parsel Yöntemi)... 188 Hibrit Islah... 190 Mutasyon Islah... 193 Yeni Islah Yöntemleri... 193 Özet... 194 Kendimizi S nayal m... 196 Okuma Parças..... 197 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 198 S ra Sizde Yan t Anahtar... 198 Yararlan lan Kaynaklar... 199 Tar msal Biyoteknoloji... 200 B TK B YOTEKNOLOJ S VE B TK LERDE UYGULANAN B YOTEKNOLOJ K YÖNTEMLER... 201 TARIMDA B YOTEKNOLOJ KULLANIM ALANLARI... 202 TARIMDA B YOTEKNOLOJ UYGULAMALARININ OLASI DEZAVANTAJLARI... 202 B TK DOKU KÜLTÜRÜ LABORATUAR ORGAN ZASYONU... 203 STER L ZASYON TEKN KLER... 204 Çal flma Alan n n Yüzey Sterilizasyonu... 205 Kullan lacak Cam Malzeme, Pens ve Bisturi gibi Aletlerin, Ekipman, Kaplar ve Besi Ortamlar n n Sterilizasyonu (Is ile Bozulabilenler, Is ile Bozulmayanlar)... 207 BES ORTAMI KOMPONENTLER... 209 B TK DOKU KÜLTÜRÜ YÖNTEMLER... 212 Kallus Kültürü... 212 9. ÜN TE 10. ÜN TE

xii çindekiler Hücre Süspansiyon Kültürü... 214 Organogenesis... 214 Somatik Embriyogenesis... 214 Meristem Kültürü ve Mikroço alt m... 216 Embriyo Kültürü... 217 Anter ve Mikrospor Kültürü... 217 Protoplast Kültürü... 219 Genetik Materyalin In vitro Muhafazas... 219 Sekonder Metabolit Üretimi... 220 GEN TRANSFER YÖNTEMLER... 221 Özet... 222 Kendimizi S nayal m... 223 Okuma Parças... 224 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 225 S ra Sizde Yan t Anahtar... 225 Yararlan lan Kaynaklar... 226 Sözlük... 227 Dizin... 231

Önsöz xiii Önsöz Türkiye'de 24.5 milyon hektar olan toplam tar m alanlar n n % 85'ini tarla bitkileri oluflturmaktad r. Temel olarak tah llar, yemeklik tane baklagil, endüstri bitkileri ve yem bitkilerinden oluflan tarla bitkilerinde üretimi yap lan bitkilere örnek olarak: tah llarda; bu day, arpa, yulaf, çavdar, tritikale, m s r, çeltik, dar lar ve kufl yemi, yemeklik tane baklagillerde; fasulye, nohut, mercimek, bakla, börülce ve bezelye, yem bitkilerinde; yonca, fi, korunga, k lç ks z brom ve üçgüller, endüstri bitkilerinde ise ayçiçe i, soya, haflhafl, kolza, keten, kenevir, patates, fleker pancar, anason, flerbetçi otu verilebilir. Ülkemiz çok say da bitkinin yetifltirilmesine uygun olan ekolojisi ile tarla bitkileri üretiminde oldukça iyi bir yerdedir. Ayr ca sahip oldu umuz biyolojik zenginlik de her ülkede bulunmas mümkün olmayacak bir boyuttad r. Bu nedenle tar - m yap lan tüm bitkilerinin iyi tan n p, do ru bir flekilde kültürünün yap lmas ülkemiz aç s ndan büyük bir önem arz etmektedir. Tarla Bitkileri-I kitab içerisinde yer alan 10 ünitede tarla tar m n n genel prensipleri ile serin ve s cak iklim tah llar ve yemeklik tane baklagiller gruplar na giren bitkilerin tan t lmas ve kültürleri detayl olarak ele al nm flt r. Ayr ca kitab n zda bitki yetifltiricili inde ayr bir önemi olan tohumluk konusu ile yeni çeflitlerin gelifltirilmesi temel prensiplerinin aç kland slah ve tar msal biyoteknoloji konular ndaki bilgilere de yer verilmifltir. Kitab n zda yer alan üniteleri, ünite girifllerinde vurgulanan amaçlar dikkate alarak irdeleyiniz. Ayr ca konu anlat mlar içerisinde yer alan S ra Sizde sorular n araflt rmalar yaparak cevaplamaya çal flman z, konular kavraman z aç s ndan çok yararl olacakt r. Bu kitab n haz rlanmas nda de erli bilgilerini paylaflan ve bu yo un çal flma periyodunda emeklerini esirgemeyen tüm yazarlar m za çok teflekkür ediyor, flükranlar m sunuyorum. Ayr ca yapm fl olduklar çok de erli çal flmalar ile Tarla Bitkileri bilimine katk sa lam fl olan tüm araflt r c lara en derin sayg lar m sunuyorum. Yararl olmas dileklerimle, baflar lar dilerim. Editör Prof.Dr. Köksal YA DI

1TARLA B TK LER -I Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Tarla tar m ve ziraat sistemlerini tan mlayabilecek; Toprak iflleme yöntemlerini ve nadas aç klayabilecek, Ekim nöbeti ve ekim nöbetinin faydalar n aç klayabilecek; Ekim, ekim s kl ve ekim yöntemlerini aç klayabilecek; Tah llarda kullan lan gübreleri ve verilme zamanlar n belirleyebilecek; Bak m ifllemlerinin nas l yap lmas gerekti ini aç klayabilecek; Hasat yöntemlerini ve hasat zaman n aç klayabilecek; bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Ziraat sistemleri Toprak iflleme Nadas Ekim s kl Ekim nöbeti Gübreleme Bak m Hasat çindekiler Tarla Bitkileri-I Tarla Tar m TARLA TARIMININ TANIMI VE Z RAAT S STEMLER TOPRAK fileme NADAS EK M NÖBET EK M GÜBRELEME BAKIM HASAT

Tarla Tar m TARLA TARIMININ TANIMI VE ZiRAAT SiSTEMLERi Tarla tar m n n tan m na geçmeden önce tar m ve tarlan n tan mlar n yapal m. Tar m, bitki ve hayvan yetifltirilmesi, bu faaliyetler sonucunda bitkisel ve hayvansal ürünlerin üretilmesi ve bunlar n ifllenip de erlendirilmesidir. Tarla, tar ma elveriflli, s n rl ve belirli bir toprak parças n ifade etmektedir. Bitkisel üretimde tarla genifl alanlar içermektedir. Tarla tar m, bölgelerin ekolojik koflullar na ve yetifltirilecek ürünün cinsine ba l olarak toprak iflleme, ekim nöbeti, ekim, gübreleme, sulama, yabanc ot mücadelesi, hasat ve harman gibi konular aç klayan bilim dal d r. Bu tan mdan da anlafl ld gibi tarla tar m, tarlaya ekilen tarla bitkilerinin yetifltirilme yöntemlerini aç klamaktad r. Tarla tar m n, genelde tek y ll k ve otsu bitkilerden oluflan tarla bitkilerinin genifl alanlarda yap lan yetifltirme faaliyetleri olarak da tan mlamak mümkündür. Tarla bitkileri, yetifltirilen bitkilerin ve elde edilen ürünlerin cinslerine göre gruplara ayr l r. Bunlar: Tah llar - Serin iklim tah llar (bu day, arpa, çavdar, yulaf, tritikale) - S cak iklim tah llar (m s r, çeltik, dar lar, kuflyemi) Yemeklik Tane Baklagiller (nohut, mercimek, fasulye, bezelye, bakla, börülce) Endüstri Bitkileri - Ya bitkileri (ayçiçe i, kolza, susam, haflhafl, pamuk, aspir, soya fasulyesi, yer f st ve di erleri) - Lif ve kauçuk bitkileri (pamuk, keten, kenevir, jüt, göksak z ve di erleri) - Niflasta ve fleker bitkileri (fleker pancar, fleker kam fl, patates) - Keyf, ilaç ve baharat bitkileri (tütün, haflhafl, anason, flerbetçiotu, hardal, vanilya ve di erleri) Yem bitkileri ve çay r mera - Yem bitkileri (yonca, adi fi, korunga, üçgül, ayr k, ve di erleri) - Çay r meralar (do al olarak yetiflen, biçilerek ve hayvanlara otlat larak de- erlendirilen alanlard r) Türkiye toplam karalar alan 77.0 milyon hektard r. Bu alan n % 31.8 i tar m arazisi, % 20.0 si cay r ve mer alar, % 21.7 si ormanlardan oluflmaktad r. Ülkemiz toplam ifllenen tar m alan n n % 84.6 s tarla, % 15.4 ü de ba -bahçe arazisidir (Çizelge 1.1).

4 Tarla Bitkileri-I Çizelge 1.1 Ülkemizde Tar m Yap lan Arazinin Da l m (2008 y l ) Arazi Kullan m Alanlar 1000 hektar % Toplam Tar m Alan ve Uzun Ömürlü Bitkiler 24 505 Toplam fllenen Tar m Alan - Ekilen Alan 16 460 67.2 - Nadas Alan 4 259 17.4 - Sebze Alan 836 3.4 Uzun Ömürlü Bitkiler - Meyve ve Di er Bitkiler Alan 1 693 6.9 - Zeytin Alan 774 3.1 - Ba Alan 483 2.0 Tarla alanlar n n kullan lmas nda ülkenin fizik, ekonomik ve sosyal koflullar n n büyük etkisi vard r. Ya fl n miktar, mevsimlere da l fl, kullan lmaya haz r ve kontrol alt ndaki haz r su miktar tarla tar m nda uygulanmas gereken sistemleri belirleyen en önemli etkenlerin bafl nda gelir. Tarla kültüründe üç ayr sistem vard r. Bunlar; kuru ziraat, sulu ziraat ve nemli ziraat sistemidir. Bir bölgede bu ziraat sistemlerinden hangisinin uygulanabilece ini, yetifltirilecek ürüne etkili direkt olarak ya fl miktar, hava nemi, hava s cakl gibi ön planda gelen iklim faktörleri de il, hepsinden önce bunlar n yetifltirilmek istenen kültür bitkilerinin geliflme dönemlerindeki miktarlar belli eder. Kuru Ziraat Sistemi Y ll k ya fl 500 mm civar nda veya ya fl n mevsimlere da l fl düzensiz ve vejetasyon devresinde ortalama 200 mm kadar ya fl olan yerlerde sulama yap lmadan kurak araziden faydalanma yollar n gösteren metotlara kuru ziraat ad verilir. Bu sistemde amaç, ya fl sular n n hepsinin titizlikle toprakta biriktirilmesiyle kurak flartlarda uygun bitkilerden yeteri kadar ürün almakt r. Sulu Ziraat Sistemi Kuru ziraat ekolojik bölgelerinde bitkilerin büyümeleri ve ürün vermeleri için gerekli suyu, sulama suyu ile karfl layan yerlerdeki ziraat sistemidir. Sulama, do al ya fllarla karfl lanamayan ve bitki büyümesi için gereken suyun topra a verilmesidir. Sulu tar mda üretim sürekli yap lmakta ve nadas yoktur. Nemli Ziraat Sistemi Y ll k ya fl miktar n n y ll k buharlaflmadan fazla oldu u ve toprakta su oran n yüksek oldu u ekolojik alanlarda uygulanan ziraat sistemidir. Bu bölgelerin sorunu, fazla suyun ak t lmas d r. Do u Karadeniz bölgemizde yer alan baz ovalarda nemli ziraat uygulanmas gerekmektedir. Her üç ziraat sistemi de esas olarak birbirinden ayr sistemler olmay p, her üç sistemde ayn temeller üzerine kurulmufltur. Bir sistemde s k s k uygulanan bir metot, di er sistemlerde faydal olarak kullan labilir. Baz geçit bölgelerinde bunlar karfl l kl olarak birbirini tamamlar. Ülkemizde ço unlukla uygulama alan bulunan ziraat sistemi kuru ziraat sistemidir. Nitekim, Türkiye de toplam alan n yaklafl k % 40 n yar kurak alanlardan oluflmakta ve bu alanlar n da yaklafl k % 60 Orta Anadolu Bölgesinde, % 40 da Güneydo u Anadolu, Kuzey ve Bat Geçit Bölgelerin-

1. Ünite - Tarla Tar m 5 de bulunmaktad r. Bu bölgelerde y ll k 300-450 mm civar nda ya fl al nmaktad r. Ya fl n önemli bir k sm (% 68) k fl ve ilkbahar aylar nda, geri kalan ve daha az olan k sm da (% 32) sonbahar ve yaz aylar nda kaydedilmektedir. Di er taraftan al nan toplam ya fl miktar da y llara göre önemli de ifliklikler göstermekte ve bu durum ise düzenli bir verim elde edilmesini imkans z k lmaktad r. Kuru ziraat sisteminin uyguland bölgelerde, y l içinde al nan ya fl miktar n n az ve bunun mevsimlere da l fl n n düzensiz oluflu ve ço unlukla k fl ve ilkbahar aylar nda yo- unlaflm fl olmas bu bölgelerde tah l tar m n zorunlu k lmaktad r. TOPRAK fileme Bitkilerin yetifltirilebilmesi ve yüksek bir verim alabilmek için uygun ortamlarda yaflamlar n sürdürebilmeleri sa lanmal d r. Yetifltiricilik uygulamalar n n ilki say - lan toprak iflleme ile yetifltirilecek bitkiler için iyi bir ortam haz rlamaya çal fl lmaktad r. Dolay s yla toprak ifllemeyi, bitkilerin yetiflebilmesi için topra n uygun duruma getirilmesi ve bu durumun korunmas için de iflik tar m aletleri ile ifllenmesi olay olarak tan mlamak mümkündür. Toprak ifllemenin amac, yetifltirilecek bitki, topra n yap s, topra n ifllenme zaman, ekim nöbeti ve iklim flartlar na göre de iflmektedir. Topra ifllemenin esas olarak iki amac vard r. Bunlar, üretilecek bitkinin yetiflece i yerde bulunan yabanc otlar yok etmek ve ekilecek tohuma uygun çim yata haz rlamakt r. Bunun yan nda bitki art klar, an z, gübre ile baz yabanc ot öldürücü ilaçlar n topra a gömülmesi de sa lanmaktad r. Baz yörelerimizde daha iyi bir tohum yata haz rl için an zlar yak lmaktad r. An z: Toprak yüzeyinde yer alan sap, saman gibi benzeri art klara denir. An z n yak lmas ile ne gibi olumsuzluklar ortaya ç kabilir? SIRA S ZDE SIRA S ZDE 1 Uygun toprak iflleme ile yukar daki amaçlar gerçeklefltirilirken afla da s ralanan ve toprak ifllemeden beklenen di er özelliklerin kendili inden DÜfiÜNEL M oluflmas DÜfiÜNEL M sa lan r. Toprakta su ve rüzgar erozyonunu önleyen bir yüzey SORU pürüzlülü ü oluflturulur. yerden baflka bir yere Erozyon: Toprak SORU parçac klar n n bulundu u Toprakta bitki geliflmesini k s tlay c etmen olan nemin daha fazla birikimine olanak sa lan r. götürülmesidir. D KKAT D KKAT Toprak geçirgenli i art r l r ve iyi bir yap oluflturulur. Kuru Ziraat Sisteminin uyguland alanlarda tah l tarlalar n n SIRA ifllenmesinde S ZDE flu SIRA S ZDE toprak iflleme yöntemleri uygulanmaktad r: a- Y rtarak Toprak flleme Yöntemi: Diflli t rm klar, karasaban, kültüvatörler, AMAÇLARIMIZ taban y rtan pulluklar ve benzeri gibi toprak iflleme aletleri topra y rtarak ifllerler. AMAÇLARIMIZ b- Devirerek Toprak flleme Yöntemi: Kulakl (soklu) pulluklar, diskli pulluklar, diskaro ve benzerleri gibi toprak iflleme aletleri topra K devirerek T A P ifllerler. K T A P c- Alttan Toprak flleme Yöntemi: Kazayaklar, k rlang ç kuyru u pulluklar ve benzeri gibi toprak iflleme aletleri topra alttan ifllerler. Topra n ifllenmesi hangi flekil ve yöntemle olursa olsun, özellikle kurak bölgelerde toprak yap s n bozmakta, erozyona yol açmakta ve topraktan suyun uzaklafl- TELEV ZYON TELEV ZYON mas na neden olmaktad r. Kuru ziraat bölgelerimiz için uygulanacak en elveriflli toprak ifllemesi bu zararlar azaltaca gibi verimde de önemli art fllar sa layacakt r. Günümüzde toprak ifllemenin ve bu konudaki masraflar n düflürülmesi NTERNET amac yla yürütülen araflt rmalar devam etmektedir. Konu ile ilgili olarak gelifltirilen en ye- NTERNET ni yöntem minimum toprak iflleme di er bir ifade ile en az toprak iflleme yöntemi-

6 Tarla Bitkileri-I dir. Mimimum toprak iflleme, bir ürünün yetifltirilmesinde uygun bir ekim, yeterli çimlenme, büyüme ve verim için gerekli olan en az toprak iflleme olarak tan mlanabilir. Tan mdan da anlafl ld gibi minimum toprak ifllemede, ekonomik bir verim elde etmek kofluluyla toprak iflleme ifllemlerinin en aza düflürülmesi amaçlanmaktad r. NADAS Nadas, topra n ifllenerek belli bir süre bofl b rak lmas d r. Nadas yap lma zaman - na ve yap lma flekline göre çeflitlere ayr labilir. Örne in; güz nadas, yar m nadas, bostan nadas, kara nadas, an zl nadas ve tam nadas. Güz Nadas : An z bozma ile bafllar. Ekim ay bafl na kadar devam eder. Bu nadas sistemi kuru ziraat sisteminde uygulanmaz. Yar m Nadas: An z bozma k fla girerken yap l r, ilkbaharda ekim yap l r. Tam Nadas: Tarlan n bir y ldan fazla bir süre içinde ifllenerek bofl b rak lmas - d r. An z bozma ile bafllar. Sonbaharda derin (25-30 cm) ve ilkbaharda ise daha az derinlikte (12-15 cm) sürülür. Kara Nadas: Nadas ifllemesi Mart ortas ile Nisan bafllar nda bafllar, Ekim ay na kadar devam eder. Kurak bölgelerde uygulan r. Bu bölgelerde hasattan sonra gölge tav yoktur. Bundan dolay an z bozma da yap lmaz. Sonbahar ifllemesi zararl olmamakla beraber faydal da de ildir. lk iflleme ilkbaharda tarla 2/3 otland ktan sonra pullukla yap l r. Daha sonra tarla otland kça ikileme ve üçleme ise yüzeysel toprak iflleme aletleri ile yap l r. An zl Nadas: An zl nadasta toprak iflleme yüzeysel toprak iflleme aletleri ile alttan yap l r. Toprak üstündeki an z kal nt lar oldu u gibi b rak l r. Kuru ziraat sisteminde ilk iflleme k fltan sonra tarlaya ilk girilebildi i zaman (Orta Anadolu da Mart sonu- Nisan bafl ) yap l r. Bundan sonra tarla otland kça ikileme, üçleme ayn aletlerle yap l r. Nadastan Beklenen Faydalar Araflt r c lar nadasla toprakta su ve besin maddesi biriktirilmesinin sa land - n belirtirler. Kuru ziraat ekolojilerinde nadas yapmakla esas olarak bitki geliflmesini s n rlayan suyun toprakta biriktirilmesine olanak sa lan r. Nadasta toprakta depo edilen su, s n n uygun oldu u s cak aylarda mikroorganizma faaliyetinin artmas na ve gerek nitrifikasyon bakterilerinin, gerekse havan n azotunu tutan azotobakterilerinin toprakta nitrat biriktirmesine olanak sa lar. Nadas devresinde, toprakta bulunan fakat bitkinin alabilece i durumda olmayan besin maddeleri de bitkinin yararlanabilece i flekle dönüflürler. Nadasta yabanc ot kontrolünün yan nda, hastal k ve zararlar n kontolüne de olanak sa lan r. Nadas çeflitlerinden kara nadas ve an zl nadas birbirleriyle karfl laflt r ld nda en uygun metodun an zl nadas oldu u görülmektedir. Kara nadasta ilk toprak ifllemesi pulluk ile yap lmaktad r. Bu durum kuru ziraat bölgelerinde tarla yüzeyinin iyice ufalanmas na, dolay s yla su ve rüzgar erozyonuna aç k bir yüzey oluflmas na neden olmaktad r. An zl nadasta ise, tarla k rlang ç kuyru u veya kazaya ad verilen toprak iflleme aletleri ile 5-8 cm derinlikte en fazla 10 cm derinlikte ifllenmektedir. Toprak alttan ifllenirken, bir yandan otlar kök bo az ndan kesilmekte, öte yandan üst toprak 3-5 cm yükseltilmektedir.

1. Ünite - Tarla Tar m 7 Topra devirmeksizin alttan iflleyen aletler, toprak üstündeki an z örtüsünü oldu u gibi b rak rlar. An z örtüsünün ne gibi faydalar olabilir? SIRA S ZDE Nadasta en uygun toprak iflleme zaman genç bitkilerin toprak yüzünde en çok 5-10 cm veya 3-5 yaprakl olduklar devredir. Kuru ziraat bölgelerinde DÜfiÜNEL Mtoprak ifllemeye ilkbaharda tarlaya ilk girildi i an bafllanmal d r. Ayr ca tarla 2/3 otland kça yine yüzeysel toprak iflleme aletleri ile ifllenmelidir. Toprak iflleme S ORU derinli i en fazla 10 cm civar nda olmal d r. 2 SIRA S ZDE DÜfiÜNEL M SORU EK M NÖBET Günümüzde, ifllenebilir tar m alanlar n büyük bir k sm nda az say da bitki türü ard arda yetifltirilmektedir. Böyle bir üretim sisteminde toprak verimlili i SIRA S ZDE giderek düflmekte, birim alandan al nan ürün miktar da azalmaktad r. SIRA S ZDE Bitkisel üretimde tar m alanlar ndan daha yüksek verim elde etmek için üzerinde durulan konulardan birisi de uygun ekim nöbetinin uygulanmas d r. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Tarla tar m içerisinde de iflik bitkilerin birbirini takip edecek flekilde ve belirli bir s ra ile ayn tarlada yetifltirilmesine ekim nöbeti denir. Münavebe K T Aveya P rotasyon K T A P olarak da adland r lan ekim nöbeti k saca, ayn tarlada arka arkaya farkl bitkilerin yetifltirilmesidir. Bir bölgede uygulanacak ekim nöbeti; iklim koflullar, arazinin toprak yap s, TELEV ZYON TELEV ZYON sulama olanaklar, yetifltirilecek bitki cinsleri, yabanc ot, hastal k ve zararl lar n görülme durumu ve ekonomik koflullar gibi hususlara göre de ifliklik gösterir. Tarla tar m yapan bir iflletmenin, karl bir üretim gerçeklefltirebilmesi için bölgesinde rahatl kla yetifltirilen ve fazla gelir getiren bitkilere öncelik NTERNET vermelidir. NTERNET Ekim nöbetinin faydalar n ise maddeler halinde flöyle s ralamak mümkündür: Erozyonu önlemek (azaltmak), Toprak canl l n derinlemesine artt rmak, Topra n de iflik katlar ndan ayn derecede faydalanmak, Hastal k ve zararl larla mücadele etmek, Topra n yap s n düzeltmek, Çeflitli ürünler yetifltirilerek ekonomik yönden fayda sa lamak. EK M D KKAT Ekim Zaman Türkiye de, özellikle kuru ziraat sisteminin uyguland alanlarda, serin iklim tah llar n n güzden ve k fll k olarak ekilmesi hem ürünü güvence alt na al r, hem de birim alandan daha yüksek verim kald rmak için mutlak gereklidir. Güzlük ekimin, daha yüksek verim sa layabilmesi için, bitkilerin 3-5 yaprakl olarak k fla girmeleri istenilen bir durumdur. Bitkilerin 3-5 yaprakl devrede k fla girebilmeleri içinde ekimin k fltan önce (sonbaharda) günlük ortalama s cakl n 5-8 C ye düfltü ü zaman yap lmas n n gerekli oldu u saptanm flt r. Bu devre Orta Anadolu da 10-15 Ekim tarihleri aras na rastlar. Kuru tar m alanlar nda yeterli serin iklim tah l üretimi ve yüksek verim için k fll k ekim temel ilkedir. D KKAT

8 Tarla Bitkileri-I Ekim Derinli i K fll k ekimlerde tohumu çim k n uzunlu una ba l olarak derine ekmek çim köklerinin geliflimi aç s ndan önemlidir. Örne in tohum 8 cm lik bir derinli e ekilirse çim kökleri ilk yaprak fotosentez bafllay ncaya kadar 12-15 cm derinli ine kadar inebilir. E er tohum 2-3 cm derinli e ekilirse çim kökleri ilk yaprak fotosenteze bafllay ncaya kadar 5-6 cm derinli e inebilmektedir. Ekim derinli ini s n rland ran en önemli etken bitkinin çim k n (coleoptyl) uzunlu udur. Uzun boylu bu day çeflitlerinde çim k n uzun, k sa boylu bu day çeflitlerinde ise çim k n k sad r. E er tohum çim k n uzunlu undan daha derine ekilirse genç bitkiler toprak yüzeyine ç kamaz ve sar k vr m denilen olay meydana gelir. Ekim derinli i artt kça çim k - n n n toprak yüzüne ç kmak için geçirece i süre artar. Bu sürenin artmas, çim köklerinin uzamas n ve topra n alt katlar na inerek alttaki nemli toprak kat ndan yararlanmas n sa lar. Çim k n s cak ortamda geliflti i zaman k sa kalmas na karfl n, so uk ortamda (5 C) geliflti inde çeflitlere göre 14-16 cm ye kadar uzayabilmektedir. Çim k n düflük s cakl kta en uzun boyu ald halde, çim köklerinin s - cakl k artt kça uzunluklar artmaktad r. Ekim derinli i bitki cinsi, topra n tipi, ekim yata haz rl ve ekim zaman gibi hususlara göre de iflmekle birlikte k fll k olarak serin iklim tah llar n n 4-6 cm derinlikte ekilmesi, di er bir ifade ile ekilen tohumun üzerine 4-6 cm kal nl nda bir toprak tabakas n n gelmesi önerilmektedir. Ekim S kl Baflar l bir ekim için uygun ekim zaman, ekim derinli i ve birim alana at lacak tohum miktar büyük önem arz eder. Tohum miktar ; birim alana at lacak tohum say s (m 2 de tohum say s ), tohumun a rl (1000 tane a rl ), safiyeti ve çimlenme yetene ine (biyolojik de er) göre belirlenir. Ülkemiz tarla tar m nda tah llar, özellikle bu day önemli bir yere sahip oldu- undan ekim s kl n belirlemede etkili faktörler incelenirken bu day örnek olarak verilecektir. Tah llarda tane verimi m 2 de baflak say s na, baflakta tane say s na ve tane a rl na ba l d r. Bu üç verim ö esi aras nda ilk ikisi, ekim s kl taraf ndan önemli derecede etkilenirken, 1000 tane a rl daha çok y l n iklim koflullar na ba ml d r. Bu dayda birim alan verimi ekim s kl ile çok yak ndan iliflkilidir. Zira, ekim s kl artt kça tane verimi belli bir s n ra kadar düzgün bir art fl göstermekte, belli bir s kl ktan sonra ise düflüfl ortaya ç kmaktad r. Ekim s kl n belirlemede üzerinde durulan hususlardan toprak, ekim zaman, iklim ve çeflit büyük önem arz eder. Toprak Topra n killi, t nl, killi-t nl veya di er toprak bünye s n flar nda olmas na göre ekilecek tohum miktarlar da farkl l klar göstermektedir. T nl yap ya sahip topraklar, kardefllenme oran üzerine olumlu etkide bulunduklar ndan bu tip topraklarda ekimde m 2 de daha az tohum say s ile yetinilir. Kireçli ve kumlu topraklarda veya ilkbaharda zor s nan topraklarda çok daha fazla say da bitki gereklidir. K fl n neden oldu u kay p yüzdesi bu tip topraklarda daha önemlidir. Ayr ca bu tip topraklarda kardefllenme de daha az olmaktad r.