YASAMA DERNEĞİ w w w. y a s a d e r. o r g A - KANUN TANIMI VE TÜRLERİ B - KANUN YAPIM TEKNİĞİ Kimler kanun önerebilir? Bir kanun tasarısı veya teklifi hangi kısımlardan oluşur, nasıl hazırlanır? Bir tasarı veya teklifin metni hangi bölüm ve alt bölümlerden oluşur? Bir tasarı veya teklifin maddeleri hangi bölüm ve alt bölümlerden oluşur? Maddelerin kanun içerisindeki sistematik dizilişi nasıldır? Bir kanun teklifi hazırlanırken nelere dikkat edilmelidir? C - KOMİSYONLARDA KANUN YAPIM SÜRECİ Komisyon nedir, lar için neden önemlidir? Komisyon türleri nelerdir? Esas komisyon ne demektir, tali komisyondan farkı nedir? Komisyonların üye sayıları nasıl belirlenir, Başkanlık Divanı üyeleri kimlerdir? Hangi komisyon hangi işi görüşür? Komisyonları kim toplantıya çağırabilir, hangi konuların görüşüleceğini kim belirler? Komisyonlara gönderilen işler için bir görüşme süresi var mıdır, bu sürenin aşılması durumunda ne olur? Komisyon toplantılarına kimler katılabilir, lar toplantılara nasıl katılabilir? ların komisyon toplantısına katılmadan önce nelere dikkat etmeleri gerekir? Komisyon toplantılarında kimler söz alabilir, toplantıya davet edilen lara söz verilmesi zorunlu mudur? Komisyon görevlileri kimlerdir, komisyon uzmanları ne iş yaparlar? Komisyonlarda tasarı ve teklif metinleri üzerinde değişiklik yapılabilir mi, yapılabilecek değişikliğin sınırı nedir? Komisyonlarda değişiklik önergesini kimler verebilir, kimler oy kullanabilir ve ların bu tür bir hakları var mıdır? Değişiklik önergelerinin belli bir formatı var mıdır? Komisyonun toplanması ve karar alması için belli bir çoğunluğu var mıdır? Komisyonlar alt komisyon kurabilirler mi, alt komisyonlar lar için ne ifade ederler? Komisyonlarda görüşmeler hangi aşamalardan geçer? Komisyonlar kararlarını Genel Kurul a nasıl bildirirler? Yasa yapımı dışında görevleri olan komisyonlar hangileridir? Dilekçe Komisyonu nun görevi nedir? TBMM de dilekçeler nereye sunulmalıdır? Dilekçenin başvuru formu nasıldır? Dilekçenin verilmesi üzerine Komisyon tarafından hangi işlemler yapılır? Dilekçe sahipleri dilekçelerinin hangi aşamada olduğunu nereden öğrenebilirler? İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu nun görevleri nelerdir? İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu na hangi konularda başvuru yapılabilir? Komisyona sunulan dilekçeler nasıl gönderilmelidir? Dilekçelerde aranan şartlar nelerdir? Komisyonla ilgili bilgilere internet üzerinden ulaşılabilir mi, sayfada hangi bilgiler bulunmaktadır? KİT Komisyonu nun görevleri nelerdir? Komisyonun denetim süreci nasıl işler? AB Uyum Komisyonu lar için önemli midir? Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu nun (KEFEK) görevleri nelerdir? KEFEK lar için neden önemlidir? ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KANUN YAPIM SÜRECİ D - GENEL KURUL DA KANUN YAPIM SÜRECİ Komisyonda rapora bağlanan bir tasarı veya teklifin görüşmelerine ne zaman başlanabilir? Genel Kurul un gündemi hangi kısımlardan oluşur? Kanun tasarı ve teklifleri ile komisyonlardan gelen diğer işler kısmında neler bulunmaktadır ve sıralama nasıl oluşmaktadır? Görüşülmesine başlanacak bir sıra sayısı için kimlerin Genel Kurul da bulunması zorunludur? Tasarı ve tekliflerin görüşülmesi nasıl bir sürece tabidir? Tasarı ve tekliflerin görüşülmesinde kimler ne kadar süreyle konuşabilir? Konuşmacılar hangi sırayla konuşur? Soru- cevap süresi ne kadardır ve kimler soru sorabilir? Maddelere geçmek ne demektir, maddelere geçilmesi reddedilirse ne olur? Bir madde nasıl görüşülür ve nasıl değiştirilir? Değişiklik önergesi ne demektir, hangi türleri vardır, kimler tarafından ne zaman verilebilir? Maddeler üzerindeki görüşmeler bittikten sonra bir yanlışlık ya da irade değişikliği olduğu anlaşılırsa ne yapılabilir? Oylama ne demektir, kaç türlü oylama vardır? Özel görüşme yöntemi ne demektir, nasıl yapılır? Kanunlar ne zaman yürürlüğe girerler? 52
A KANUN TANIMI ve TÜRLERİ Bu bölümde kanun ne demektir? Çeşitleri nelerdir? Bu ayrımların herhangi bir anlamı var mıdır? gibi sorular cevaplandırılacaktır. Kanun biçimsel anlamda TBMM nin yasama usullerine uygun olarak kabul ettiği metinlerdir. Maddi anlamda ise, genel, nesnel ve kişilik dışı hukuk kuralları şeklinde tanımlanabilir. 54
Kanun ne demektir? Kanun ya da yasa ile ilgili tanımlara bakıldığında biçimsel kanun ve maddi kanun olmak üzere iki kanun tanımının yapıldığı görülür. Biçimsel tanımda, kanunun kim tarafından yapıldığı öne çıkar. Bu anlamda kanun, TBMM nin yasama usullerine uygun olarak kabul ettiği işlemdir. Diğer bir anlatımla TBMM tarafından kanun adı altında çıkarılan her işlem kanun adını alır. Ancak TBMM nin bu tür işlemleri biçimsel açıdan kanun olmakla birlikte maddi anlamda kanun değildir. Çünkü maddi anlamda kanun; doktrinde genel, nesnel ve kişilik dışı hukuk kurallarının bütünü biçiminde tanımlanmaktadır. Bu durumda örneğin bir ilçe kurulmasına ilişkin kanun biçimsel açıdan kanun olmasına rağmen maddi anlamda kanun değildir. Kanunlar bu ayrım dışında çok çeşitli açılardan sınıflandırılabilir. Burada çok kullanılmakta olan birkaç ayrım üzerinde durulacaktır. KANUN TÜRLERİ Maddi-Biçimsel Kod-Çerçeve Geçici-Sürekli Torba-Amaçlı Temel (Organik)-Kod Kod Kanun-Çerçeve Kanun Kod kanun belirli bir alanda yeni baştan düzenleme yapan kanunu ifade ederken, çerçeve kanun kod kanunlarda değişiklik yapan kanunu anlatır. Daha açık ifade etmek gerekirse yürürlükteki kanunlardan birinde değişiklik yapılıyorsa, değişikliği yapan kanun çerçeve kanundur. Dolayısıyla bir kanunun kod kanun mu yoksa çerçeve kanun mu olduğuna karar vermek için kanunun yürürlükteki bir kanunda değişiklik yapıp yapmadığına bakmak gerekir. Örneğin Vatandaşlık Kanunu bir kod kanun iken, bu Kanun un 10 uncu maddesinde değişiklik öngören bir kanun çerçeve kanundur. Geçici kanun (madde)-sürekli kanun (madde) Geçici kanun (madde) belirli bir süre uygulandıktan sonra yürürlükte kalmakla birlikte etkisi sona eren kanun iken, sürekli kanun sürekli uygulanmak üzere çıkarılan kanundur. Kanunlar kural olarak süreklidirler. Ancak şu durumlarda geçici nitelikli kanunlar çıkarılabilir: Birinci durum, yeni çıkarılan kanun dolayısıyla eski durumla yeni durum arasında uyumsuzluk oluşması ve iki durum arasında uyum sağlanmasıdır. Örneğin bir kurulun yeniden düzenlenmesi durumunda kurulda eskiden beri çalışmakta olanların durumlarının yeni duruma uyarlanmasını sağlayan madde geçici bir maddedir. İkinci durum, geçmişteki bir haksızlığı telafi etmek ya da af çıkarmak amacıyla geçici madde düzenlenmesidir. Örneğin 1985-1992 yılları arasında okuldan atılmış olanların yeniden öğrenim hakkı kazanmalarına yönelik bir af düzenlemesi geçici bir maddeyle yapılır. Bu durumda geçici kanun, kişileri geçmişteki belirli dönemlerde yasal yükümlülüklerden muaf tutma, kişilere haklar tanıma ya da geçiş döneminde eski dönem ile yeni dönem arasında uyum sağlama amacıyla ana kuralı tümüyle ya da belirli yönleriyle askıya alan ayrıksı düzenleme olarak tanımlanabilir Geçici kanunlar genellikle bu Kanunun yayımı tarihine kadar veya.tarihine kadar gibi işin geçiciliğine işaret eden tarihler içerir. Ancak içinde tarih bulunan her düzenleme geçici madde olmadığı gibi her geçici düzenleme mutlaka tarih içermeyebilir. Kanunda ister süre bulunsun ister bulunmasın belirli süreler geçtikten ya da belli işler yapıldıktan sonra yasanın/maddenin uygulaması sona eriyor ve sürekli bir kanunun maddeleri yürürlüğe giriyorsa burada bir geçici kanun ya da maddeden söz edilebilir. 56 57
Temel Kanun (Organik Kanun)- Kod Kanun Temel kanun ya da organik kanun doktrinde toplumsal, siyasal ve ekonomik alanda belirleyici olan kanun olarak tanımlanır. Bu durumda her temel kanun aynı zamanda bir kod kanundur. Bu tür bir belirleyiciliği olmayan, belirli bir alanda yeni düzenleme getiren kanunlar ise kod kanundur ve bunlar temel kanun sınıflamasına girmezler. Örneğin ceza kanunu, ticaret kanunu gibi kanunlar temel kanun iken tabipler odasını düzenleyen yeni bir kod kanun temel kanun değildir. Temel kanunların neler olacağı genellikle anayasalarda düzenlenir ve bu kanunların ağırlıklı çoğunluk esasına göre kabulü zorunlu kılınır. Ancak ülkemizde çok farklı bir temel kanun tanımı ve uygulaması geçerlidir. İçtüzükte temel kanunla ilgili olarak çeşitli ölçütler kullanılmış olmakla birlikte, uygulamada madde sayısı fazla olan ve hızlı görüşme yöntemi uygulanan kanunlar temel kanun olarak anlaşılmaktadır. Diğer bir anlatımla hangi kanunun temel kanun olacağına Danışma Kurulu nun önerisi üzerine Genel Kurul tarafından karar verilmektedir. Temel kanun olarak görüşülmesine karar verilen kanunlar fazla maddesi olan kanunlar olduğundan, çok maddeli çerçeve kanunların da temel kanun olarak görüşüldüğü görülmektedir. Bu nedenle Avrupa ülkelerinde rastlanan temel ya da organik kanunlar ile ülkemizdeki temel kanun uygulamasını birbirine karıştırmamak gerekir. olabilirler. Bu amaca yönelik olarak kimi zaman birden fazla kanunda değişiklik yapılması gerekir. Örneğin gıdaların denetimi ile ilgili olarak hem mahalli idarelerin görev ve yetkilerinin düzenlenmesi hem de sağlıkla ilgili çeşitli kanunlarda değişiklik yapılması gerekebilir. Bu durumda çerçeve kanun birden fazla kanunda değişiklik yapmasına rağmen bir torba kanundan söz edilemez. Torba kanundan söz edilebilmesi için hem birden fazla kanunda değişiklik yapılması hem de değişikliklerin amaçlarının birbirinden farklı olması gerekir. Örneğin pasaportlarla ilgili bir düzenlemenin yanında trafikle ilgili bir düzenleme de yapıldığında torba kanundan söz ediliyor demektir. Ancak bu tür kanunları saptamak her zaman çok kolay olmayabilir. Torba kanun uygulaması kısa zamanda daha çok kanun çıkarmak amacına yöneliktir. Ancak bu uygulamanın kanun yapım tekniği ile bağdaştığı söylenemez. Bu yüzden de kanun tasarısı ve teklifi hazırlanmasına ilişkin esas ve usulleri belirleyen yönetmeliklerde torba kanun yönteminin engellendiği görülmektedir. Torba Kanun- Amaçlı Kanun Torba kanun, yasama tasarrufu sağlamak için yasama pratiğimize girmiş olan ve çok sayıda kanunda değişiklik yapan kanunlar için kullanılan bir kavramdır. Bu kanunlar genellikle Bazı/ Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun adı altında çıkarılmaktadır. Kod kanunlar ya da çerçeve kanunlar belirli bir amaca yönelik 58 59
B KANUN YAPIM TEKNİĞİ Kanun tasarı ve tekliflerinin hazırlanması belirli şekil ve yöntem kurallarına bağlanmıştır. Bakanlar Kurulu tarafından sunulan önerilere Kanun Tasarısı, milletvekilleri tarafından sunulan önerilere Kanun Teklifi denir. 60
Kimler kanun önerebilir? Türkiye deki hukuk sisteminde kanunların önerilmesinin iki kaynağı vardır. Önerilen metinler öneren makama bağlı olarak kanun tasarısı veya kanun teklifi olmak üzere değişik adlar alırlar. Bakanlar Kurulu tarafından sunulan önerilere Kanun Tasarısı, milletvekilleri tarafından sunulan önerilere Kanun Teklifi denir. Bakanlar Kurulu KANUN ÖNERME YETKİSİ Milletvekili Mevzuat Hazırlama Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik te sözkonusu esas ve usuller belirlenmiştir. Söz konusu yönetmeliğe, Başbakanlığın hazırladığı, elektronik ortamda yürürlükteki mevzuata erişim imkanı sunan http://www. mevzuat.gov.tr adresinden Yönetmelikler başlığı altından sorgu yapmak suretiyle ulaşılabilir. Burada lara kanun teklifi taslağı hazırlamada yardımcı olabilecek bazı esaslar aktarılacaktır: Kanun tekliflerinde mutlaka bulunması gereken unsurlar: TBMM Başkanlığına Takdim Yazısı Genel Gerekçe KANUN TEKLİFİ Madde Gerekçeleri Teklif Metni Tablo veya Liste (varsa) Kanun Tasarısı Kanun Teklifi Teklif Başlığı Maddeler Madde Başlığı KANUN Ülkemizde yurttaş girişimi mekanizması olmadığı gibi çeşitli kamu idareleri tarafından kanun önerilmesi de mümkün değildir. ların yasama sürecini harekete geçirebilmek için bakanlıklar düzeyinde ya da milletvekilleri nezdinde girişimde bulunmaktan başka seçenekleri yoktur. Bir kanun tasarısı veya teklifi hangi kısımlardan oluşur, nasıl hazırlanır? İster tasarı ister teklif olsun kanun önerileri belirli esas ve usullere uygun olarak hazırlanmalıdır. Bu esas ve usullere uyulmadan çıkarılan bir kanun uygulama aşamasında ciddi sorunlar çıkarabilir. Başbakanlık tarafından çıkarılan 17/2/2006 tarihli ve 26083 sayılı Madde Metni Her teklifte öncelikle teklifi veren milletvekillerinin TBMM Başkanlığı na hitaben yazılmış imzalı dilekçelerini içeren takdim sayfası (tezkeresi) bulunur. Kanun teklifinin genel amacını belirleyen genel gerekçe ve her maddenin gerekçesini ortaya koyan madde gerekçeleri de tekliflerde bulunması gereken unsurlardır. Genel gerekçe ile madde gerekçelerinin, teklife neden gereksinim duyulduğunu olabildiğince kısa ancak ayrıntılı bir biçimde açıklaması çok önemlidir. lar tarafından hazırlanacak teklif taslağı gerekçelerinin ikna edici olması, taslağın teklif haline gelmesi ve teklifin kanunlaşması şansını önemli oranda artırabilir. 62 63
Bir tasarının nasıl hazırlanacağı Başbakanlık tarafından çıkarılan Mevzuat Hazırlama Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik te düzenlenmiştir. Bir kanun teklifi hazırlanırken de aynı usullere uyulur. Teklifte en önemli bölüm, kabul edilmesi halinde kanun metnini oluşturacak olan başlık ve maddelerdir. Kanunun başlığı kod kanunlar için düzenlenen konunun içeriğini yansıtacak şekilde olmalı, çerçeve kanunlar için değişiklik yaptığı kanunun sadece adını içermelidir. Çerçeve kanun başlıklarında değiştirilen kanunun tarih ve sayısına yer verilmemelidir. Maddeler de madde başlıkları ile madde metinlerinden oluşur. Çerçeve kanunlarla değiştirilen kanunların 1 inci maddesinde değiştirilen kanunun tarihi, sayısı ve adı yer almalı, diğer maddelerde sadece değiştirilen kanunun sayısı verilmelidir. Çerçeve kanunların maddelerinde değişiklik yapılamaz; çerçeve kanun maddeleriyle kod kanunun maddeleri değiştirilir. Bir tasarı veya teklifin metni hangi bölüm ve alt bölümlerden oluşur? Kod kanunlar çeşitli bölümlerden oluşabilir. Ancak her kod kanunda aynı bölümlerin bulunması zorunlu değildir. Kapsamlı kanunlarda bulunabilen bölümler şöyle gösterilebilir: Bir tasarı veya teklifin maddeleri hangi bölüm ve alt bölümlerden oluşur? Kanunun maddeleri çeşitli alt bölümlerden oluşur. Maddeler sırasıyla fıkra, bent, alt bent, cümle ve ibarelerden oluşur. Kod kanunlarda her fıkra bir numara alır; çerçeve kanunlarda fıkralar numaralandırılmaz. Bentler harflerle gösterilir. Bentlerin sıralanmasında Türkçe alfabede yer alan bütün harfler kullanılır. Bir maddenin alt bölümleri şöyle gösterilebilir: a) bendi b) bendi c) bendi 1. nolu alt bent MADDE (1) nolu fıkra (2) nolu fıkra (x) nolu fıkra KANUN BÖLÜMLERİ Birinci cümle Kitap.. ibaresi Kısım Kısım ibaresi İkinci cümle Bölüm Bölüm 2. nolu alt bent Madde Madde Madde x. nolu alt bent 64 65
Bir kanun maddelerden; maddeler ise sırasıyla fıkra, bent, alt bent, cümle ve ibarelerden oluşur. Maddeler kısa ve anlaşılır olarak yazılmalıdır. Maddelerde ayraç içerisinde açıklayıcı bilgilere veya hükümlere yer verilmemelidir. lar tarafından maddenin hangi bölümlerden oluştuğunun bilinmesi, bir kanun teklifi ya da bir önerge hazırlanmasında önemlidir. Maddenin bölümlerini bilen bir temsilcisi çok kısa bir süre içinde görüşlerini bir değişiklik teklifi ya da değişiklik önergesi taslağına dönüştürebilir. Maddelerin kanun içerisindeki sistematik dizilişi nasıldır? Kapsamına ve içeriğine göre kanunlarda çeşitli maddeler bulunur. Kapsamlı bir kod kanunda bulunabilecek maddeler şöyle sınıflandırılabilir: MADDE SİSTEMATİĞİ Bu şemada görülmeyen ancak sıkça karşılaşılan madde türlerinden biri de ek maddedir. Bunun nedeni kod kanunlarda ek madde bulunmamasıdır. Ek madde uygulamasına ancak kod kanunlarda değişiklik yapılmak istendiğinde ve bu değişikliğin mevcut maddelerden birinde yapılmasının olanaksız olması halinde başvurulur. Kod kanunlarda değişiklik yapılırken değişikliğin ek madde yerine mümkün olduğunca mevcut madde metinlerinde yapılmasında yarar vardır. Kanun tekliflerinde yukarıda bulunan maddelerin tümünün bulunması gerekmez. Düzenlemenin kapsamına bağlı olarak bu maddelerin çoğu tekliflerde yer almayabilir. Tekliflerde ana maddenin yanında yürütme ve yürürlük maddeleri bulunur; diğer bir anlatımla teklifler en az üç maddeden oluşur. Ancak tekliflerde yürürlük maddesinin bulunması zorunlu değildir. Yürürlük maddesi bulunmayan kanunlar Resmi Gazete de ilan edilmesinden 45 gün sonra yürürlüğe girer. Bir kanun teklifi hazırlanırken nelere dikkat edilmelidir? 1.Giriş Maddeleri 2. Teşkilat 1.1 Amaç 2.1 Organlar 1.2 Kapsam 1.3 Tanımlar ve Kısaltmalar 2.2 Nitelikler 2.3 Görev, yetki, sorumluluk 3. Cezai Hükümler 4. Tüzük, Yönetmelik 5. Son Hükümler 5.1 Yürürlükten kaldırılan hükümler 5.2 Çeşitli hükümler 5.3 Geçicihükümler 5.4 Yürürlük ve Yürütme Kanun teklifleri, herkesin anlayabilmesi için açık ve anlaşılır bir dille yazılmalı, kaba ve yaralayıcı ifadelere yer verilmemelidir. Türkçe de karşılığı varsa yabancı sözcükler yerine Türkçe sözcükler kullanılmalıdır. Türkçe de karşılığı bulunmayan yabancı kelimeler aslına uygun olarak yazılmalıdır. Örneğin ekspo değil expo yazılmalıdır. Tekliflerin yazımında Türk Dil Kurumu tarafından belirlenen imla kurallarına uyulmalıdır. Uygulamada aksi görülmekle birlikte, kanun yapım tekniği bakımından doğru yöntem bir çerçeve kanun ile sadece bir kod kanunda ve bir çerçeve madde ile kod kanunun sadece bir maddesinde değişiklik yapılmasıdır. Aralarında bağlantı bulunması halinde bir çerçeve kanunla birden fazla kanunda değişiklik yapılabilir. Ancak bu zorunlu bir durumdan kaynaklanmalı ve yukarıda tanımlanan torba kanuna dönüşmemelidir. Bu kurala uymayan teklifler hem kanunlaşmakta güçlük çekebilir, hem de uygulamada sorunlar çıkabilir. 66 67
Kanun teklifleri, açık ve anlaşılır bir dille yazılmalı, kaba ve yaralayıcı ifadelere yer verilmemelidir. Kanun tasarı ve teklifleri hazırlanırken bir ön araştırmainceleme yapılması yararlı olur. İlk olarak teklifin Anayasaya ve ülkemiz tarafından kabul edilmiş uluslararası anlaşmalara uygunluğu araştırılmalıdır. Normlar hiyerarşisinin en tepesinde Anayasa bulunduğundan, bütün kanunlar Anayasaya uygun olmak zorundadır. Anayasa nın 90 ıncı maddesine göre Usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası antlaşmalar kanun hükmündedir. Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası antlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası antlaşma hükümleri esas alınır. Bu nedenle hazırlanan kanun teklifinin Anayasaya ve o alanda kabul edilmiş bir anlaşmaya açıkça aykırı düşmememesine dikkat edilmelidir. Bu çerçevede mümkünse Anayasa Mahkemesi nin bu konuda verilmiş kararları varsa incelenmelidir. İkinci olarak değiştirilmek istenen kanunun hükümleri arasında ya da çıkarılacak kod kanunun kendi hükümleri arasında çelişki oluşmamasına özen gösterilmeli, kanunun sistematiğine uyulmalıdır. MİLLETVEKİLİ KANUN TEKLİFİ Kanun Yapım Süreci TOPLUMSAL GEREKSİNİM, TALEP SÜRECİN BAŞLAMASI İlgili Bakanlık Taslağı, HÜKÜMET Başbakanlık Kanunlar ve Kararlar Genel Müdürlüğü KANUN TASARISI, TEKLİFİ, KHK GENEL EVRAK VE ARŞİV GENEL MÜDÜRLÜĞÜ GENEL SEKRETERLİK KANUNLAR VE KARARLAR MÜDÜRLÜĞÜ Komisyona havale KANUN TASARISI GÖRÜŞÜ GELEN KAĞITLARDA YAYIN KOMİSYONLARDA GÖRÜŞME GÖRÜŞÜ KABUL RED KOMİSYON RAPORU Sıra Sayısı GENEL KURUL GÜNDEMİNE ALINMA VE GÖRÜŞÜLME GELEN KAĞITLARDA YAYIN GÖRÜŞÜ KABUL KANUN CUMHURBAŞKANLIĞI RESMİ GAZETE TBMM YE GERİ GÖNDERME 68
C KOMİSYONLARDA KANUN YAPIM SÜRECİ Komisyonlar, yasamanın mutfağıdır; tasarı ve teklifler komisyonlarda olgunlaştırılmakta ve Genel Kurul da görüşmeye hazır hale getirilmektedir. Esas komisyonlar nihai kararı veren ve raporu Genel Kurul görüşmelerinde esas alınan komisyonlardır. Tali komisyonlar ise esas komisyonlara görüş bildirebilirler. 70
Komisyon nedir, lar için neden önemlidir? KOMiSYONLAR Kanun yapım sürecinin mutfağını komisyonlar oluşturur. Komisyonlarda gerekli inceleme ve araştırmalar yapıldıktan, enine boyuna görüşülüp tartışıldıktan sonra kanunlar Genel Kurul da görüşmeye hazır hale getirilmektedir. Bu amaçla kimi zaman alt komisyonlar kurulmakta ve daha derin inceleme ve araştırmaların yapılması sağlanmaktadır. Anayasa Yasal Dayanak açısından Plan ve Bütçe Yasa Yapımı Sürekli Süreklilik Açısından Geçici İşlevsel Açıdan Yasa Yapımı Diğer Araştırma Diğer Komisyonların çalışma usulü Genel Kurul a göre çok daha esnek olduğundan ların tasarı ya da tekliflerin oluşturulması sırasında görüşlerini aktarmaları daha kolaydır. lar gerek komisyon, gerekse alt komisyon aşamasında komisyon çalışmalarına katılarak yapıcı katkılarını sunabilirler. Soruşturma Kanunlar İnsan Haklarını İnceleme Anayasa Adalet Milli Savunma Dilekçe KİT İnsan Haklarını İnceleme Soruşturma Komisyon türleri nelerdir? Komisyonlar yasal dayanak açısından Anayasa, İçtüzük ve kanunla kurulurlar. Dilekçe AB Uyum KİT İçişleri Dışişleri Milli Eğitim, Kültür Gençlik ve Spor Komisyonların tümü kanun yapımı ile ilgilenmezler; bu komisyonlar kuruluş kanunlarında kendilerine yüklenen görevleri yerine getirirler. Bazı komisyonlar ise sadece tasarı ve teklif görüşürler, bunlar yasa yapımı ile ilgili komisyonlardır. Tasarı ve teklif görüşme yetkisinin yanısıra bir takım özel görevleri de bulunan komisyonların varlığını da belirtmek gerekir. Kadın Erkek Fırsat Eşitliği İçtüzük Bayındırlık, İmar, Ulaştırma ve Turizm Çevre Sağlık, Aile, Çalışma ve Sosyal İşler Komisyonlar sürekliliklerine göre de geçici ve sürekli komisyonlar olmak üzere ikiye ayrılırlar. Sürekli komisyonlar Daimi Komisyon ya da İhtisas Komisyonu olarak da bilinirler. Geçici komisyonlar olan meclis araştırması ve soruşturması komisyonları ise belirli bir süre için kurulurlar. Sanayi, Ticaret, Enerji, Tabii Kaynaklar, Bilgi ve Teknoloji Tarım, Orman ve Köyişleri Plan ve Bütçe Komisyonlar hukuki dayanaklarına, sürekliliklerine ve işlevlerine göre aşağıdaki şemadaki gibi sınıflandırılabilir. AB Uyum Kadın Erkek Fırsat Eşitliği 72 73
Şemada değişik açılardan sınıflandırılmış komisyonların tümü görülmektedir. Bu komisyonlardan sadece Hesapları İnceleme Komisyonu hukuki gerekçelerle fiilen ortadan kalkmış durumdadır. Bu şemada yer almayan komisyonlardan biri de Adalet ve Anayasa Komisyonları nın üyelerinden oluşan dokunulmazlığın kaldırılması ya da milletvekilliğinin düşmesi ile ilgili tezkereleri görüşen Karma Komisyon dur. Bu komisyonlar ilgisiz görüldüklerinden bu çalışmada ihmal edilmiştir. Esas komisyon ne demektir, tali komisyondan farkı nedir? TBMM İçtüzüğü nde komisyonlar iki gruba ayrılmıştır: TALİ KOMİSYON görüş bildirme ESAS KOMİSYON nihai kararı verme lar çabalarını daha çok son sözü söyleyen esas komisyonlarda yoğunlaştırmalıdırlar. Ancak bu, tali komisyonlardaki çalışmalara katılmamaları gerektiği anlamına gelmez. Çünkü bazı durumlarda tali komisyonların görüşü esas komisyonun kararı üzerinde belirleyici olabilir. Bu nedenle esas komisyondaki girişimlere daha çok çaba harcanması gerekmekle birlikte tali komisyonlar da ihmal edilmemelidir. Komisyonların üye sayıları nasıl belirlenir, Başkanlık Divanı üyeleri kimlerdir? Komisyonların üye sayıları Plan ve Bütçe Komisyonu nun 40, KİT Komisyonu nun 35 ve Meclis Soruşturması Komisyonu nun 15 olan sabit üye sayısı dışında- değişkendir. Bu sayılar her dönem siyasi parti gruplarının tümünün komisyonda adaletli bir biçimde temsiline olanak tanıyacak biçimde yeniden belirlenir. Örneğin 23 üncü yasama döneminde yasa yapımı ile ilgili komisyonlarının üye sayısı 25 olarak belirlenmiştir. Esas komisyonlar nihai kararı veren ve raporu Genel Kurul görüşmelerinde esas alınan komisyonlardır. Tali komisyonlar esas komisyona sadece görüş bildiren komisyonlardır. Tasarı ve tekliflerin tali ve esas komisyonlara havalesi Başkanlıkça yapılır. Yasa yapımı ile ilgili komisyonlar esas ve tali olmak üzere ikiye ayrılır. Esas komisyonlar nihai kararı veren komisyonlar, tali komisyonlar ise esas komisyona sadece görüş bildiren komisyonlardır. Bu nedenle esas komisyonlar tasarı ya da teklifi bütün ayrıntılarıyla ve bütün maddeleriyle görüşmek zorundayken, tali komisyonlar tasarı ya da teklifin sadece kendilerini ilgilendiren yönü üzerinde görüş bildirirler. Tali komisyonların ayrıntılar ve bütün maddeler hakkında görüş bildirmelerine bir engel bulunmamakla birlikte, genellikle ihtisas alanlarına girmeyen konularda görüş bildirmedikleri görülmektedir. Genel Kurul da bu sayılara göre üye seçimleri tamamlanan komisyonların yaptıkları ilk iş toplanarak kendi üyeleri içinden başkan, başkanvekili, sözcü ve katipten oluşan komisyon başkanlık divanını seçmektir. Komisyonların her birinde siyasi parti gruplarının tümünün mutlaka üyeleri bulunur. Dolayısıyla lar siyasi parti gruplarının herhangi biri aracılığıyla istemlerini komisyonlara iletebilirler. Plan ve Bütçe, KİT ve Soruşturma Komisyonları dışındaki diğer komisyonların üye sayısı siyasi parti gruplarının adaletli bir biçimde temsiline olanak tanıyacak biçimde her dönem Genel Kurul ca yeniden belirlenir. TBMM Başkanlığı na sunulan kanun tasarı ve teklifleri Başkan tarafından ilgili komisyon ya da komisyonlara esas ve tali olarak gönderilir. Her iş için bir esas komisyon belirlenirken, bir iş birden fazla tali komisyona havale edilebilir. 74 75
Hangi komisyon hangi işi görüşür? Komisyonların görev alanları aşağıdaki gibidir: ANAYASA Anayasanın değiştirilmesi İçtüzük değişikliği teklifleri Meclisin seçimi ve faaliyetleri Meclis üyelerinin statüsü ve hakları Bakanlar Kurulunun ve bakanlıkların kuluş ve çalışma usülleri Siyasi partilerleilgili kanun tasarı ve teklifleri SANAYİ, TİCARET, ENERJİ, TABİ KAYNAKLAR, BİLGİ VE TEKNOLOJİ Sanayi, Enerji, Madencilik, Akaryakıt, İç ve dış ticaret, TEKEL ile ilgili kanun tasarı ve teklifleri PLAN VE BÜTÇE Uzun vadeli planla ilgili görülen, Kamu harcama veya gelirlerinde artış veya azalışı gerektiren, Vakıflar, milli emlak, vergi harç ve resimlerle ilgili, kanun tasarısı ve tekliflerini, Bütçe ve kesin hesap kanunu tasarıları, Sayıştay tarafından kanun gereğince verilen raporlar BAYINDIRLIK, İMAR, ULAŞTIRMA VE TURİZM Bayındırlık, Ulaştırma, Turizm işleriyle ilgili kanun tasarı ve teklifleri ADALET Adalet İşleri Ceza Kanunu Medeni Kanun Borçlar Kanunu gibi temel kanunlarla ilgili tasarı ve teklifleri TARIM, ORMAN VE KÖYİŞLERİ Tarım, Orman, Köy kalkınması işleriyle ilgili kanun tasarı ve teklifleri İÇİŞLERİ Genel olarak Merkezi idarenin, Mahalli idarelerin, Memurluk ve kamu görevliliği statülerinin düzenlenmesi, Emniyet, Sivil savunma ve İçişleri ile ilgili diğer kanun tasarı ve teklifleri SAĞLIK, AİLE, ÇALIŞMA VE SOSYAL İŞLER Çalışma, Sağlık, Sosyal güvenlik, Sosyal yardım işleriyle ilgili kanun tasarı ve teklifleri MİLLİ SAVUNMA Milli güvenlik, Savunma ve Askerlik ile ilgili kanun tasarı ve teklifleri ÇEVRE Çevrenin korunması ve geliştirilmesi ile ilgili kanun tasarı ve teklifleri DIŞİŞLERİ Uluslararası antlaşmaların onaylanmasının uygun bulunmasına ilişkin Türkiye Cumhuriyetinin dış ilişkilerinin teşkilatlandırılması ve idaresi hakkındaki kanun tasarı ve teklifleri Dış ilişkilerle ilgili diğer kanun tasarı ve teklifleri AVRUPA BİRLİĞİ UYUM Türkiye deki mevzuat ile Avrupa Birliği müktesebatı arasındaki uyumu sağlamaya çalışan kanun tasarı ve teklifleri MİLLİ EĞİTİM, KÜLTÜR, GENÇLİK VE SPOR Eğitim, Kültür, Sanat Gençlik ve spor işleriyle ilgili kanun tasarı ve teklifleri KADIN ERKEK FIRSAT EŞİTLİĞİ Kadın haklarının korunması ve geliştirilmesi Kadın erkek eşitliğinin sağlanması, Bu amaçlarla ülkemizde ve uluslararası alanda bu konudaki gelişmelerin izlenmesi, Bu gelişmeler konusunda TBMM nin bilgilendirilmesi İlgili kanun tasarı ve teklifleri 76 77
Komisyonlar yukarıda sayılan işleri yapmakla görevli olmakla birlikte, bu görevleri aktif hale getiren organ TBMM Başkanlığı dır. TBMM Başkanlığı yukarıdaki ölçütlerin yanısıra geliştirdiği başka ölçütlerle bir işin hangi komisyon ya da komisyonlarda görüşüleceğine karar vermektedir. Örneğin il ve ilçe kurulmasına ilişkin bir kanun tasarısı veya teklifi mülki idareyle ilgili olduğundan İçişleri Komisyonu na gönderilmektedir. Ancak il ya da ilçe kurmak bütçe dengelerini de etkilediğinden, teklif aynı zamanda Plan ve Bütçe Komisyonu na da havale edilmektedir. Kaynak olmadan il ya da ilçe kurmak olanaksız olduğundan Plan ve Bütçe Komisyonu esas komisyon, İçişleri Komisyonu tali komisyon olarak belirlenmektedir. Dolayısıyla hangi işin hangi komisyonda ya da komisyonlarda görüşüleceğine ve hangi komisyonun esas hangisinin/hangilerinin tali olacağına karar vermede tek bir ölçüt kullanılmadığından her somut havaleyi kendi içinde değerlendirmek gerekir. lar tasarı ya da tekliflerin hangi komisyonlara gönderildiği bilgisini TBMM internet sayfasından öğrenebilir. Bunun için internet üzerinden izlemeleri gereken adımlar şunlardır: http://www.tbmm.gov.tr adresinden YASAMA VE DENETİM bölümünden Tasarı ve Teklifler başlığına tıklanır. Gelen sayfada tasarı veya teklifin esas numarası ya da tarihi ya da konusu girilir ve sorguyu başlat düğmesine basılır. Gelen formda diğer bilgiler düğmesine basılır. Sayfanın en altında tasarı ya da teklifin hangi komisyonlarda olduğu, bunların hangisinin esas hangilerinin tali olduğu, komisyonlara ne zaman havale yapıldığı, komisyonların işi görüşüp görüşmedikleri, görüştülerse hangi tarihte görüştükleri ve karar tarihleri bilgileri yer alır. Aynı sayfadan tasarı ya da teklifin metnine ve komisyon raporlarına da ulaşılabilir. Bütçe ve kesinhesap kanunu tasarılarının lar açısından önemi nedir? Plan ve Bütçe Komisyonu, bütçe ve kesinhesap kanunu tasarıları dışında mali ve ekonomik hükümler içeren kanun tasarı ve tekliflerini de görüşür. Örneğin vergi düzenlemeleri, yatırım ve harcama gerektiren düzenlemeler, kamu personel rejimini ilgilendiren kanun tasarı ve teklifleri esas komisyon olarak Plan ve Bütçe Komisyonu nda rapora bağlanır. Plan ve Bütçe Komisyonu ayrıca Meclis adına mali denetim yapan Sayıştay ın hazırlayıp gönderdiği raporları görüşme, Sayıştay Başkan ve üyelerini seçme yetkilerine de sahiptir. Ayrıca ilgili yasaları gereği, Merkez Bankası ve Hazine Müsteşarlığı da istemi üzerine Komisyon a birifing vermek durumundadır. lar açısından özellikle bütçe ve kesinhesap kanunu tasarılarının görüşülme süreci çeşitli açılardan önemlidir. Kesinhesap kanun tasarısının görüşmelerinde, bütçeye konulan ödeneklerin nasıl harcandığı sorgulanabilir. Bütçe kanunu tasarısının görüşmelerinde ise lar kendilerini ilgilendiren kurumların ödeneklerinin artırılması için çalışma yapabilirler. Bütçe ve kesinhesap kanunu tasarılarının komisyonda görüşme süreci lar için bir denetim fırsatı olarak kullanılabilir. Komisyonları kim toplantıya çağırabilir, hangi konuların görüşüleceğini kim belirler? Komisyon toplantılarının yapılmasına karar vermek komisyon başkanlarının yetkisindedir. Toplantı başkan yoksa başkanvekili o da yoksa sözcü tarafından belirlenir ve yönetilir. Komisyon üye tamsayısının 1/3 ü oranındaki komisyon üyesi de belirli konuları görüşmek üzere komisyonun toplantıya çağrılmasını isteyebilir. Ancak bu durumda da komisyon toplantı çağrısı komisyon başkanı tarafından yapılır. Komisyon başkanları komisyon gündemlerini belirlerken genellikle hükümetten gelen tasarılara öncelik verirler. Bu nedenle tasarıların tekliflere göre görüşülme şanslarının daha yüksek oldu- 78 79
Komisyonun toplantıya çağrılması ve komisyon gündeminin belirlenmesi yetkisi komisyon başkanına aittir. Esas komisyonların kendilerine havale edilen tasarı ve teklifleri 45, tali komisyonların ise 10 gün içinde görüşmeleri gerekir. ğu söylenebilir. Ancak kimi acil durumlarda hükümet tasarı hazırlama yerine çoğunluğuna sahip olduğu siyasi parti grubu aracılığıyla kanun teklifi verdirmekte ve bu teklifler genellikle grup başkanvekilleri tarafından imzalanmaktadır. Bu tür teklifler, uygulamada diğer tekliflerden daha hızlı görüşülürler. Komisyon başkanlarının genellikle kanun tasarılarını ve bu nitelikteki teklifleri gündeme alıyor olmaları diğer tekliflerin gündeme alınamayacağı anlamına gelmez. Teklifler de tıpkı tasarılar gibi komisyon başkanları tarafından komisyon gündemine alınabilirler. lar komisyon gündeminde bulunan tasarı ve tekliflerin görüşülmesini sağlamak için komisyon üyeleri ya da başkanlarına gerekçelerini bildirebilirler; gündeme alınmış bir konuda görüş bildirmek için toplantıya davet edilme ya da gönderdikleri yazılı görüşlerin dikkate alınması isteminde bulunabilirler. Bu görüşler ya da gerekçeler internet üzerinden veya faksla gönderilebileceği gibi yüz yüze temaslarla da aktarılabilir. Komisyon başkan ve üyelerinin ların isteklerini dikkate alarak komisyon gündemi belirlemeleri ya da görüşülmekte olan tasarı ve teklife ların görüşünü yansıtmaları mümkündür. Bunun için ların ele alınmasını istedikleri konulara ilişkin güçlü gerekçeler ve argumanlar üretmeleri sonuç almaları açısından önemlidir. Komisyonlara gönderilen işler için bir görüşme süresi var mıdır, bu sürenin aşılması durumunda ne olur? Esas komisyonlara havale edilen işlerin görüşülmesi için bir asgari ve bir de azami süre bulunmaktadır. Komisyona havale edilen işin incelenebilmesi için komisyonda en az iki gün beklemesi ve görüşülmeden iki gün önce de komisyon üyelerine ve diğer ilgililere gönderilmesi gerekir. Ancak acil durumlarda bu iki sürenin de göz ardı edilmesi ve işin hemen görüşülmeye başlanması mümkündür. Komisyona havale edilen tasarı ve tekliflerin en çok 45 gün içinde esas komisyonlar tarafından sonuçlandırılması gerekir. Ancak 45 gün dolduktan sonra tasarı ya da teklif kendiliğinden Genel Kurul a inmez. Tasarı için hükümetin, teklif için teklif sahiplerinin bir dilekçeyle TBMM Başkanlığı na başvurması gerekir. Başvuruda tasarı veya teklifin azami süre olan 45 gün içinde komisyonda görüşülmemesi nedeniyle doğrudan Genel Kurul gündemine alınması istenir. Genel Kurul da yapılacak kısa bir görüşmeden sonra oylamayla işin Genel Kurul gündemine alınıp alınmamasına karar verilir. Ancak komisyonlarda görüşülmeden bu şekilde Genel Kurul gündemine doğrudan giren tekliflerin görüşülerek kanunlaşması çok nadir görülen bir durumdur. Burada anlatılanların tümü esas komisyonlar için geçerlidir. Tali komisyonlarda 10 günlük bir görüşme süresi vardır. Bu süre aşılırsa esas komisyon tali komisyonun görüşünü bekleyip beklememe konusunda takdir yetkisine sahiptir. Komisyon toplantılarına kimler katılabilir, lar toplantılara nasıl katılabilir? Komisyon toplantılarına sadece komisyon başkanı tarafından davet edilenler katılabilir. Komisyon başkanları, toplantılara komisyon üyelerini, Başbakanlık ve ilgili bakanlıklar ya da yetkilendirilmiş hükümet temsilcisini, siyasi parti gruplarını, ilgili komisyon başkanlıklarını ve kanun teklifinde imzası bulunan milletvekillerinden ilk imza sahibini davet etmek zorundadır. Komisyon üyesi olmayan diğer milletvekilleri de komisyon toplantılarına katılma hakkına sahiptirler. Komisyon üyesi olmayan milletvekilleri komisyonda söz alarak konuşabilirler ancak oy kullanamaz ve değişiklik önergesi veremezler. Konunun uzmanları da gerekli görülürse komisyon toplantılarına çağrılabilirler. Basın kuruluşları temsilcileriyle ilgili olarak bir kural bulunmamakla birlikte, uygulamada basına komisyon toplantısına davet yazısı gönderilmektedir. Farklı uygulamalar olmakla birlikte, genellikle görsel basının sadece toplantının başında görüntü almasına izin verilmekte ve yazılı basının başından sonuna toplantıyı izlemesine olanak tanınmaktadır. 80 81
lar konusunda İçtüzükte herhangi bir kural olmamakla birlikte, komisyon başkanlarının uygulamada ilgili ları da toplantılara davet ettikleri görülmektedir. Komisyon başkanları ilgili ları belirlerken kendilerine ulaşan istemleri de dikkate alırlar. Kuşkusuz konuyla ilgilenen bütün ların toplantıya davet edilmesi mümkün olmayabilir. Çünkü hem ilgili bütün ların oturacağı bir mekan hem de çağrılan ların tümünü dinlemeye yetecek zaman bulunmamaktadır. Dolayısıyla toplantıya davet edilecek lar belirlenirken daha çok diğer ları da temsil yeteneğine sahip, kamuoyunda da tanınan, belirli bir alanda yoğun bir etkinliği olan, komisyonu aydınlatmaya ve bilgilendirmeye yeterli olduğu düşünülen lar seçilmeye çalışılmaktadır. Yapılacak seçimin doğru bir seçim olabilmesi için ların da yapabilecekleri şeyler vardır. ların kendileriyle ilgili teklif ve tasarıları izlemeleri, ilgili komisyonlarla temasa geçerek toplantıya katılma isteğinde bulunmaları, hem ların amaçlarının gerçekleşmesi hem de komisyonların konuyla gerçekten ilgili olan ları belirlemesini sağlar. Böylelikle komisyonun daha güçlü bilgilere dayanarak daha doğru kararlar vermesi olanaklı hale gelir. lar, komisyon toplantılarına katılma isteminde bulunabilmek için komisyonların iletişim bilgilerine TBMM internet sayfası üzerinden ulaşabilirler. Gelen sayfada komisyonun telefon ve faks numaraları, e-posta adresi bulunur. Aynı sayfada komisyonda bulunan işlerin, komisyonun raporunu verdiği ve vermediği işlerin linkleri görünmektedir. Böylece lar ilgilendikleri tasarı ve teklifin komisyonda görüşülüp görüşülmediğini öğrenebilecekleri gibi, görüşülmemiş bir teklifle ilgili olarak yapılacak görüşmelere katılma isteklerini aynı sayfadaki telefon, faks veya e-postayla aracılığıyla bildirebilirler. ların komisyon toplantısına katılmadan önce nelere dikkat etmeleri gerekir? Komisyonlar genellikle haftanın bir günü sabah saatlerinde çalışmaktadırlar. Genel Kurul un çalışma saatlerinde komisyon toplantısı yapılamadığı için komisyon toplantıları en geç saat 15.00 te sona ermektedir. Bu süre içinde toplantıya davet edilen herkesin ve komisyon üyelerinin tümünün görüşlerini açıklaması mümkün olmayabilir. Toplantıya davet edilen ların birbirlerinden haberdar da olamayabileceği göz önünde bulundurularak davetli ların toplantıdan makul bir süre önce bir araya gelerek uzlaştıkları noktaları vurgulama konusunda bir strateji oluşturmaları yararlı olabilir. Bu yolla ortak noktalar değişik lar tarafından tekrarlanmamış olur ve ların herbiri diğer larla paylaşmadığı görüşleri açıklama olanağını elde etmiş olur. Komisyon toplantılarına sadece komisyon başkanı tarafından davet edilenler katılabilir. Bunun için izlenmesi gereken yol: http://www.tbmm.gov.tr adresinden KOMİSYONLAR İhtisas başlığına tıklanır. Gelen sayfada bütün ihtisas komisyonlarının adları görünür. İstenen komisyon üzerine tıklanır. Görüşlerin olabildiğince kısa sürede ve net biçimde açıklanması, zaman tasarrufu sağlayarak daha fazla görüşün dile getirilmesine olanak tanır. Bütün bunlar için iyi bir ön çalışma yapılmış olması ların sürece daha etkin katılımını sağlayacaktır. 82 83
Komisyon toplantıları komisyon başkanları tarafından yönetilir. Kimlerin söz alacağına komisyon başkanı karar verir. Komisyon toplantılarında kimler söz alabilir, toplantıya davet edilen lara söz verilmesi zorunlu mudur? Komisyon toplantıları komisyon başkanları tarafından yönetilir. Komisyon başkanları öncelikle komisyon üyeleri ile toplantıya çağırılan hükümet üyeleri ya da temsilcilerine söz verirler. Genellikle önce hükümet üyesi ya da temsilcisi veya teklifteki ilk imza sahibi görüşülmekte olan tasarı ya da teklifin gerekçesini açıklar. Görüşülmekte olan tasarı ise hükümet tarafından, kanun teklifi ise teklif sahibi tarafından gerekçenin açıklanmasından sonra komisyon üyeleri görüşlerini açıklarlar ve sorularını sorarlar. Bundan sonra toplantıya katılan komisyon üyesi olmayan milletvekillerine söz verilir. Toplantıya davet edilen lar ile uzmanlara komisyon başkanları tarafından söz verilir; söz verme zamanı komisyon başkanının takdirindedir. Komisyon başkanları genellikle komisyonun bilgilenme ihtiyacı içinde olduğunu düşündükleri yerlerde ilgili temsilcilerine ve uzmanlara söz verir. Ancak bazen zaman darlığı gibi nedenlerle toplantıya davet edilen herkese söz verilemediği de görülmektedir. Bu gibi durumlarda ların görüşlerini yazılı olarak komisyon başkanına, üyelerine ya da komisyon uzmanına iletmeleri yararlı olabilir. Bu görüşler yazılı halde değilse, daha sonra yazılı hale getirilerek e-posta ya da faksla komisyona iletilebilir. Komisyon görevlileri kimlerdir, komisyon uzmanları ne iş yaparlar? Komisyonların her birinde komisyon uzmanı, komisyon sekreteri ve komisyon memuru bulunur. Komisyon uzmanları, komisyon gündeminin hazırlanıp dağıtılmasından komisyon raporlarının yazılmasına kadar önemli görevlere sahiptirler. lar görüşlerini komisyonlara iletmek için komisyon uzmanlarından yardım alabilirler. Yine komisyon uzmanlarından komisyondaki işler ve toplantılar hakkında bilgi alınabilir. Komisyon uzmanlarının bulunmadığı ya da onlara ulaşılamadığı durumlarda komisyon memuru ya da sekreteri de bu konularda yardımcı olabilir. Özetle söylemek gerekirse, lar komisyonla diyalog kurmak istediklerinde başta uzmanlar olmak üzere komisyonun idari görevlileriyle temasa geçebilirler. Komisyonlarda tasarı ve teklif metinleri üzerinde değişiklik yapılabilir mi, yapılabilecek değişikliğin sınırı nedir? Kuşkusuz komisyonda yapılan görüşmeler metin üzerinde bir değişiklik yapılması gereğini doğurabilir. Bu durumda verilecek değişiklik önergeleriyle metin üzerinde değişiklik yapılabilir. Ancak komisyon tarafından yapılabilecek değişikliklerin bir sınırı olmalıdır. Aksine örneklerine rastlamak mümkünse de, ların değişiklik talebinde bulunurken bu sınırları dikkate alması yararlıdır. Birinci kural, komisyonda yapılacak değişikliğin sadece değiştirilmek istenen kanunla sınırlı olmasıdır. Örneğin Dernekler Kanunu nda değişiklik yapmak üzere hazırlanan bir tasarı üzerinde verilecek değişiklik önergelerinin sadece bu Kanun a ilişkin olması gerekir. Bu Kanun görüşülürken Belediye Kanunu üzerinde verilecek bir değişiklik önergesinin işleme alınmaması gerekir. İkinci kural, önerilen değişikliğin değiştirilen kanunun değiştirilen maddelerine ilişkin olmasıdır. Örneğin Dernekler Kanunu nun 5. ve 7. maddelerinde değişiklik Komisyonların her birinde komisyon uzmanı, komisyon sekreteri ve komisyon memuru bulunur. 84 85
Komisyonlarda komisyon üyelerince verilen değişiklik önergelerinin kabul edilmesiyle, tasarı ve teklif metinleri üzerinde değişiklik yapılabilir. öngören bir tasarı görüşülürken aynı Kanun un 9. maddesine yönelik bir değişiklik önergesi verilmemelidir. Bu kuralın istisnası değişiklik önergesiyle yapılmak istenen değişikliğin tasarı veya teklifle çok yakın bir ilgisinin bulunması halidir. Komisyonlarda değişiklik önergesini kimler verebilir, kimler oy kullanabilir ve ların bu tür bir hakları var mıdır? Komisyonlarda değişiklik önergesi verme ve oy kullanma hakkı yalnızca komisyon üyelerine aittir. Sadece lar değil, diğer milletvekilleri ve diğer katılımcılar da değişiklik önergesi veremezler ve oy kullanamaz. Ancak bu durum harcanan çabaların boşa gideceği anlamına gelmez. lar ya da diğer katılımcılar tarafından dile getirilen görüşlerin komisyon üyeleri tarafından benimsenmesi halinde her zaman önergeye dönüştürülmesi ve diğer üyelerin oylarıyla kabul edilmesi olasılığı vardır. Değişiklik önergelerinin belli bir formatı var mıdır? ların komisyonda görüş açıklamış olmaları ve bu görüşün haklılığının kabul edilmiş olması, sonuç almak için yeterli değildir. Bu nedenle bu görüşün bir değişiklik önergesi formatında hazırlanması gerekir. ların yukarıda belirtilen kurallar doğrultusunda değişiklik önergesi taslağı hazırlamış olmaları sonuç almaları için önemlidir. Komisyonun toplanması ve karar alması için belli bir çoğunluğu var mıdır? Komisyonların toplantı yetersayısı, üye tamsayısının 1/3 üdür. Örneğin 24 üyeli bir komisyonun toplanabilmesi için en az 8 üyesinin hazır bulunması gerekir. Komisyonlar toplantıya katılanların salt çoğunluğu ile karar alırlar. Örneğin 8 üye ile toplanan bir komisyonun en az 5 üyesinin aynı yönde oy kullanmış olması gerekir. Ancak toplantıya katılan üye sayısı arttıkça, karar alınabilmesi için gerekli olan sayı da yükselmektedir. Örneğin 20 üyenin katıldığı bir toplantıda karar alabilmek için en az 11 üyenin aynı yönde oy kullanmış olması gerekir. Komisyonlar alt komisyon kurabilirler mi, alt komisyonlar lar için ne ifade ederler? Komisyonların toplantı yetersayısı, komisyon üye tamsayısının 1/3 üdür. Değişiklik önergeleri ilgili komisyon başkanlığına yazılmış bir dilekçe biçimindedir. Önergenin komisyon üyelerinden en az birisi tarafından imzalanmış olması gerekir. Önergede ayrıca yapılmak istenen değişikliğin bir gerekçesi mutlaka bulunmalıdır. Bir önerge ile sadece bir maddede değişiklik yapılması istenebilir; bütün değişikliklerin tek önergede yapılması istenemez. Önergelerde bir maddenin çıkarılması, bütünüyle değiştirilmesi istenebileceği gibi maddede geçen belirli bir ibarenin cümlenin, bendin ya da fıkranın değiştirilmesi, çıkarılması ya da bunların eklenmesi istenebilir. Komisyonlar, özellikle inceleme ve araştırma gerektiren konularda alt komisyonlar kurar. Alt komisyon kurmak sıkı yöntem kurallarından uzaklaşmaya imkân tanıdığı için daha rahat bir uzmanlık çalışması yapılmasını sağlar. Komisyonlar ve Genel Kurul alt komisyonlara göre kalabalık kurullar olduğundan ve yöntem kurallarına bağlı olduklarından düşüncelerin ifade edilmesi çok kolay olmayabilir. Alt komisyonlar bu bakımdan büyük avantajlara sahiptirler. Çünkü az sayıda kişinin daha sık ve daha uzun zaman dilimleri için bir araya gelmeleri daha kolaydır. Basın mensupları, toplantılara girmediğinden milletvekillerinin düşüncelerini rahatça ifade etmeleri kolaylaşır. Alt komisyonlar daha çok kişiyi ve daha uzman kişileri dinleme şansına sahiptirler. Özetle söylemek ge- 86 87
rekirse alt komisyonlarda tam bir uzmanlık çalışması yapılabilir. Komisyonlar kararlarını Genel Kurul a nasıl bildirirler? Komisyonlar, daha fazla inceleme ve araştırma gerektiren konularda alt komisyonlar kurabilir. ların alt komisyonlarda görüşlerini aktarmaları çok daha kolaydır. Bu yüzden ların kendileriyle ilgili konularda kurulan alt komisyonları izlemeleri ve alt komisyon üyelerine bilgi ve belge sağlamaları önem taşır. lar bu amaçla alt komisyon üyeleriyle yüzyüze görüşme talebinde bulunabilecekleri gibi görüş ve önerilerini e-posta ortamında da alt komisyonlara iletebilirler. ların alt komisyon kurulup kurulmadığı, alt komisyon kurulduysa ne aşamada olduğu, alt komisyon toplantılarının ne zaman nerede yapılacağı gibi soruların cevaplarını alacağı görevliler komisyon uzmanlarıdır. Çünkü alt komisyon toplantılarıyla ilgili herhangi bir duyuru bulunmaz. Komisyonlara gönderilen tasarı ve teklifler görüşüldükten sonra bir rapora bağlanarak Genel Kurul a gönderilir. Komisyon raporu iki bölümden oluşur: Birinci bölüm, komisyonun gerekçelerini açıklayan rapor bölümüdür. Rapor bölümünde görüşülen tasarı veya teklifin adı, esas numarası, Başkanlığa geliş ve komisyonlara havale edilme tarihleri, havale edildiği komisyonlar, toplantının tarihi ve sayısı, toplantıya katılan temsilciler, tasarı veya teklif hakkında genel bilgiler, varsa alt komisyon raporu ve alt komisyonun çalışmaları hakkında bilgiler, tasarı veya teklif hakkında komisyonda ileri sürülen görüşler, komisyonca yapı- Komisyonlar tasarı ve teklifleri görüştükten sonra bir rapor ve bir metin hazırlayarak Genel Kurul a gönderir. Komisyonlarda görüşmeler hangi aşamalardan geçer? Komisyonlara havale edilen tasarı ve teklifler aşağıdaki süreci izler: lan değişiklikler ve gerekçeleri, hangi üyenin hangi yönde oy kullandığı gibi hususlar yer alır. Raporun sonunda muhalif kalan üyelerin muhalefet şerhleri de yer alabilir. Komisyona Havale Gündeme alma Tümü üzerinde görüşme Maddelere geçilmesinin oylanması İkinci bölüm, komisyonun kabul ettiği metinden oluşur. Komisyonca maddede hiçbir değişiklik yapmamışsa sadece maddenin Madde üzerinde konuşmalar ve soru cevaplar Her maddenin ayrı ayrı görüşülmesi Maddelere geçilmesinin kabulü Maddelere geçilmesinin reddi aynen kabul edildiği belirtilir. Değişiklik yapılan maddeler ise değişiklik yapıldığı şekliyle yeniden yazılır. Değişiklik önergeleri işlemi Maddenin önergeli ya da önergesiz kabulü Önergenin reddi Önergenin kabulü Bütün maddeler onaylandıktan sonra tasarının tümünü oylanması Alt komisyon kurulması ve alt komisyon raporu Tasarının kabulü Tasarının reddi RED RAPORU Yasa yapımı dışında görevleri olan komisyonlar hangileridir? Komisyonlar bölümünde şimdiye kadar kanun yapımı işiyle uğraşan komisyonlar ve komisyonlarda kanun yapım süreci anlatılmıştır. Ancak komisyonların bazıları kanun yapım sürecinde yer almazlar. Aslında denetim işlevi gören bu komisyonlar ların yoğun ilgisini çekebilecektir. 88 89
Yasa yapımı dışındaki işlerle ilgili komisyonlar şunlardır: Yasa yapımı dışında görevleri olan Komisyonlar TBMM de dilekçeler nereye sunulmalıdır? temsilcileri çeşitli taleplere ilişkin bireysel olarak dilekçe haklarını kullanarak Dilekçe Komisyonuna başvurabilirler. Dilekçe Komisyonu nun iletişim adresleri şöyledir: Dilekçe İnsan Haklarını İnceleme KİT Türkiye Büyük Millet Meclisi Dilekçe Komisyonu Kanun tasarı ve teklifi görüşebilmekle birlikte başka birtakım görevleri de bulunan, bir başka deyişle hem yasa yapımında rol alan hem de denetim işlevi gören veya farklı görevleri bulunan komisyonlara da ayrıca değinmekte yarar vardır. Bu komisyonlar, Avrupa Birliği Uyum Komisyonu ve Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu dur. Dilekçe Komisyonu nun görevi nedir? Dilekçe Komisyonu, kişilerin Anayasada tanımlanmış olan dilekçe hakkının kullanımını sağlayan bir komisyondur. Anayasaya göre vatandaşlar ve karşılıklılık esası gözetilmek kaydıyla Türkiye de ikamet eden yabancılar kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında, yetkili makamlara ve TBMM ye yazı ile başvurma hakkına sahiptir. Kendileriyle ilgili başvuru yapanlara sonuç gecikmeksizin yazılı olarak bildirilir. Dilekçe Komisyonu bu hüküm doğrultusunda kurulmuş olan ve TBMM ye sunulan dilekçeleri inceleyerek gerekli işlemleri yapan bir komisyondur. 06543 Bakanlıklar / ANKARA Telefon : 0(312) 420 62 96-420 62 97 Faks : 0(312) 420 53 65 Dilekçede aranacak şartlar nelerdir? 1 2 3 4 5 6 7 8 9 DİLEKÇEDE ARANACAK ŞARTLAR Dilekçinin adı, soyadı Dilekçinin imzası Tarih Adres Konu ve özet Öz veanlaşılır istek ve şikayet Resmi belgelerin fotokopisi İdari yolların tüketilmesi Yargı mercilerin görev alanına girmeme ya da bu merciler tarafından karar verilmiş olmaması 90 91