SOSYAL HAKLAR ULUSAL SEMPOZYUMU II BİLDİRİLER Yayına Hazırlayanlar: Mesut GÜLMEZ Nagihan DURUSOY ÖZTEPE Nergis MÜTEVELLİOĞLU Oğuz KARADENİZ Handan KUMAŞ Düzenleyen Pamukkale Üniversitesi İİBF ÇEEİ Bölümü 4-5-6 Kasım 2010 Petrol-İş Yayını-113 Ekim 2010, İstanbul
Petrol-İş Türkiye Petrol-Kimya Lastik İşçileri Sendikası Ekim 2010 Adres: Altunizade Mah. Kuşbakışı Cad. No:23 34662 Altunizade/Üsküdar, İSTANBUL Üsküdar- İstanbul Tel: 0216 474 98 70 (Pbx) Faks: 0216 474 98 67 E-mail: merkez@petrol-is.org.tr Web: www.petrol-is.org.tr Grafik Tasarım, ve Uygulama : Zeynep ALTUN Baskı: Can Matbaacılık Baskı Tarihi: Ekim 2010 Destekleyen Kuruluşlar PETROL-İŞ SENDİKASI TEKGIDA-İŞ SENDİKASI İŞ MÜFETTİŞLERİ DERNEĞİ ÖNEMLİ AÇIKLAMA: Bu kitapta yer alan bildirilerde dile getirilen görüşler, yazarların kişisel görüşleridir. PETROL-İŞ DERGİSİ nin ekidir. 2
ÖNSÖZ Sosyal Haklar Ulusal Sempozyumu, II, Bildiriler Kitabı ve Sempozyum; düzenleyenlerin, yazarların ve değerlendirenlerin bir yıllık ortak çabalarının ürünüdür. Bu Kitabın yayımlanması ve Sempozyumun da gerçekleştirilmesiyle sonuçlanan çalışmaların başlangıcının, Antalya da gerçekleştirilen Uluslararası Sosyal Haklar Sempozyumu nda o zaman Türk-İş Genel Sekreteri olan Mustafa Türkel in de açık ve kararlı desteğini vermesinin ardından * hemen Pamukkale Üniversitesi İİBF ÇEEİ Bölüm Başkanı Oğuz Karadeniz ile yaptığım telefon görüşmesi olduğunu belirtmeliyim. Birincisi henüz tamamlanmadan ikincisinin kararının alınmasının verdiği mutluluk ve coşkuyla, hiç gecikmeksizin, Sempozyumun amaç ve kapsamı ile disiplinlerarası yaklaşımı temel alarak çok geniş bir yelpaze içinde konularının belirlenmesi ve Düzenleme Kurulu ile Bilim Kurulu üyeleri olarak görev ve sorumluluk üstlenecek meslektaşlarımızın saptanması çalışmalarına girişildi. Süreç; Sempozyum Duyurusunun yapılması ve öngörülen bildiri özetleri ile tam metinlerin Düzenleme Kurulu na iletilmesi, uzmanlık alanları göz önüne alınarak belirlenen iki -ve gerektiğinde üç- hakemin kendilerine iletilen özetleri ve tam metinleri her iki aşamada belirlenen ve uygulanmasında titizlik gösterilen ilkeleri içeren hakem formuna uygun olarak değerlendirip Düzenleme Kuruluna geri göndermeleri, özet ve tam metinlere ilişkin sonuçların gecikmeli de olsa internet sayfasında açıklanması ve Sempozyum Kitabının yayımlanması için saptanan takvimin zorunlu süre uzatma değişiklikleri de yapılarak uygulanması ve sonunda kitabın Sempozyum öncesinde basımının gerçekleştirilmesi ile noktalandı. Kitapla somutlaşan bu ortak ürün, hiç olmazsa bir teşekkürün esirgenmemesi gereken çabaların birleştirilmesiyle ortaya çıktı. Bu nedenle: Sosyal haklara duyarlık gösterip çağrımıza olumlu yanıt veren, öngörülen ve açıklanan ilkeler çerçevesinde hakem raporları doğrultusunda gönderdikleri bildiri özetleri kabul edilmeyen, ilettikleri tam metinler hakemlerce kabule değer bulunmayan ve iki aşamalı değerlendirme sürecinden sonra çalışmaları kabul edilip bu kitapta yayımlanan, tüm meslektaşlarımıza; * Burada, Düzenleme Kurulu adına benim ve PAÜ İİBF ÇEEİ Bölüm Başkanı Oğuz Karadeniz in imzasıyla Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu na gönderdiğimiz 9 Nisan 2010 tarihli yazımıza yanıt verilmediğini -kendi adıma- belirtmeden geçemeyeceğim. Bu yazının son paragrafı aynen şöyle idi: Yetkili kurullarınızca uygun görüldüğü takdirde, Sempozyum katılımcılarının konaklama bedelinin yarısı oranında bir tutarın TÜRK-İŞ tarafından karşılanması hususunda gereğini takdirlerinize sunarız. 3
Bildirileriyle Sempozyuma farklı disiplinlerden katkılarını getiren davetli konuşmacı meslektaşlarımıza; Başka yoğunluklarının bulunduğunu yada yaz dinlencesinde olduklarını da düşünmeksizin, kimilerine görece daha fazla yüklendiğimiz ve hatır-gönül koyarak sıkıştırdığımız, Bilim Kurulu üyelerimize; Uluslararası düzeyde ilk Sempozyumu gerçekleştirmekle yetinmeyip deneyim ve emeğini bu Sempozyumda da sunmasının yanı sıra şimdiden gelecek Sempozyumların kaygısını taşıyan Nergis Mütevellioğlu na; PAÜ ÇEEİ den Düzenleme Kurulu nda görev üstlenen meslektaşlarımıza, Bölüm Başkanı Oğuz Karadeniz e ve Handan Kumaş a, özellikle neredeyse bebeğini kucağına alıncaya değin başladığı işi yarım bırakmayıp sorumluluk ve özveriyle desteğini sürdüren Nagihan Durusoy Öztepe ye; Kitabın basılmasında karşılaştığımız sorunlardan söz etmeye hazırlanırken, hiç duraksamadan biz basalım diyerek sendikasının katkısını sunan ve Sempozyumu onurlandıran Petrol-İş Genel Başkanı Mustafa Öztaşkın a; Sosyal haklar alanında ikinci Sempozyumu ulusal düzeyde gerçekleştirme istek ve irademizi Antalya dan başlayarak destekleyen ve Sempozyumda geniş bir katılımda bulunacaklarını belirten, sendikasının hazırladığı Tekel Direnişi konusundaki sergi ve video gösterisiyle toplantıya farklı bir renk katıp Sempozyumu onurlandıran Tekgıda-İş Genel Başkanı Mustafa Türkel e; Birincisinde olduğu gibi bu kez de katkısını eksik etmeyen İş Müfettişleri Derneği ne; Kitabın kısa sürede basılıp Sempozyuma yetiştirilmesinde kendi payına düşen katkı ve desteği esirgemeyen Mehmet Yılmaz a; Çalışma saatleri dışında da özenle gerçekleştirdiği dizgi ve düzenlemeyi zamana karşı yarışarak görev bilinciyle yapan Petrol-İş emekçisi Zeynep Altun a; Ve kuşkusuz, içten desteğiyle Sempozyumu Üniversitede öğrencilerimizle gerçekleştirmemize olanak sağlayan Pamukkale Üniversitesi Rektörü Fazıl Necdet Ardıç a, Katkı ve destek sunan, anamadığım herkese ve her kuruluşa; Düzenleme Kurulu adına içten teşekkürlerimi sunuyorum. Özet aşamasında, Düzenleme Kuruluna toplam 60 bildiri gönderildi. Bunlardan 37 si, hakem değerlendirmeleri sonucunda tam metinleri hazırlanmak üzere kabul edildi. Özetlerden 11 i, Sempozyumun amaç ve kapsamı ile konu başlıkları ve saptanan ilkeler yönlerinden Düzenleme Kurulunca uygun bulunmadığı için hakemlere gönderilmedi. Kitapta yer almamakla birlikte bildirinin Sempozyumda sunulması konusundaki bir öneri kabul edilmedi. Sonuç olarak, iletilen tam metinlerden 17 si hakemlerce kabule değer bulundu ve 1 inin yazarlarınca geri çekilmesi üzerine, iki aşamalı hakem denetiminden geçerek Sempozyumda sunulan 16 ve davetli konuşmacılarımızca sunulan 4 bildiri ile Sempozyum gerçekleştirildi. 4
Belirtmeliyim ki Sempozyum Kitabında; gerek yazım kuralları gerekse dil ve anlatım yönlerinden birçok kez yazarların denetiminden geçtiği ve belirlenen ilkeler ve hakem önerileri doğrultusunda gerekli düzenleme ve düzeltmeleri yapmaları amacıyla yazarlara geri dönüldüğü için, yazarlarının ilettiği İngilizce özetleri de kapsamak üzere tüm yönleriyle gerçek anlamda bir editörlük yapmadık. Bunun için yeterli zaman bulunmadığını da eklemek isterim. Bununla birlikte, bildirilerden kimilerinde saptanan eksiklikleri gidermek ve biçim yönünden birörneklik sağlamak için, dil ve anlatıma dokunmaksızın kimi değişiklik ve düzeltmeler yapılmasının kaçınılmaz olduğunu, bu son biçimiyle de basım öncesinde yazarlara gönderildiğini belirtmekte yarar görüyorum. Bir yıl içinde kısaca özetlediğim aşamalardan geçerek ortak çabayla üretilen Sosyal Haklar Ulusal Sempozyumu, II, Bildiriler kitabının, sosyal haklar alanında genelde bireysel araştırma ve yayınlarla sınırlı olan bilimsel çalışmalara ilgi ve duyarlılığı artırmanın ve sürekli kılmanın, bu Sempozyumda örneklerini gördüğümüz yeni alan araştırmalarını özendirmenin, kısacası sosyal haklar alanında kuşaklararası ve disiplinlerarası bilimsel etkileşimi, bilgi ve deneyim aktarım ve paylaşımını yoğunlaştırıp kurumsallaştırmanın geliştirilmesine katkıda bulunmasını diliyorum. Ankara, 10.10.2010 Mesut GÜLMEZ 5
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... 3 İÇİNDEKİLER... 7 SEMPOZYUM DUYURUSU... 9 Kapsam ve Amaç... 9 Sempozyum Konuları... 11 Bilim Kurulu... 13 Düzenleme Kurulu... 14 SEMPOZYUM PROGRAMI... 15 AÇILIŞ KONUŞMALARI... 21 Oğuz Karadeniz... 23 Mesut Gülmez... 25 Mustafa Türkel... 29 Mustafa Öztaşkın... 35 Fazıl Necdet Ardıç... 39 DAVETLİ KONUŞMACILARIN BİLDİRİLERİ... 41 Anayasa da Sosyal Haklar Alanı ve Sınırları İbrahim Ö. KABOĞLU... 43 4/C Mesut GÜLMEZ *... 61 Göçmenlerin Sağlık Sorunları: Ev Hizmetlerinde Bir Alan Araştırması Nilay ETİLER / Kuvvet LORDOĞLU... 93 HAKEM DEĞERLENDİRMESİNDEN GEÇEN BİLDİRİLER... 119 Sosyal Haklar Kapitalizmin Tek Taraflı Anlaşması mı? Umut OMAY... 121 Sosyal Haklar Mücadelesini Toplumsal Kurtuluşa Bağlamak Yusuf ÖZDEN... 139 Çalışan Yoksulların Haklar İronisi: Metalaştırılmış Çalışanlar Fatih KAHRAMAN... 153 * Davetli konuşmacı olan yazarın bildirisi hakem denetiminden geçmediği için bu bölüme alınmıştır. 7
21. Yüzyılda Sosyal Hak Mücadelesi: Tekel Direnişi Elif HACISALİHOĞLU / Göksu UĞURLU / Gamze YÜCESAN ÖZDEMİR... 171 Engellilere İlişkin Sivil Toplum Kuruluşlarının Sorunları: İzmir İli Bakımından Bir Değerlendirme Ergün YAZICI / Derya ALİMANOĞLU YEMİŞCİ... 187 Özürlülerin Sosyal Dışlanma Boyutları: Bursa ve Çanakkale Örneklerinden Yansıyanlar Serhat ÖZGÖKÇELER / Doğan BIÇKI... 217 Sosyal Haklar ve Özürlüler: Özürlülük Modelleri Bağlamında Tarihsel Bir Değerlendirme Nejla OKUR / Fatma ERBİL ERDUGAN... 245 Eşit Yurttaşlık Hakları Bağlamında Çingene Yurttaşların Sosyal ve Ekonomik Haklara Erişimi: Edirne Örneği Mustafa Kemal ÖKE / Senem KURT TOPUZ... 265 İşsizlik ve Sosyal Haklar: Bir Alan Araştırmasının Bulguları Nergis MÜTEVELLİOĞLU / Rabia BATO ÇİZEL... 279 Dezenformasyona Uğratılan Bir Sosyal Hak Olarak Sağlık E. Gültüvin GÜR... 299 Piyasa Odaklı Bir Uygulama Olarak Aile Hekimliği: Sağlık Hizmetinin Sunumunda Olası Kayıplar Songül SALLAN GÜL / Ayşe DERİCİOĞULLARI ERGUN... 317 Konut Hakkı ve İhlalleri: Kentli Haklarının Doğuşu Z. Gönül BALKIR... 339 Barınma Hakkının İhlal Edilme Sürecinde Kentsel Dönüşüm Projeleri, Cem ERGUN / Hüseyin GÜL... 359 ITUC Raporları Çerçevesinde 2000 lerde Sendikal Hak İhlalleri, Sevda KÖSE... 379 İnsan Haklarından Dışlanan İşçiler ya da Kapsam Dışı Personel Mevlüt CAN... 407 Çalışma İlişkilerinde Denetimin Gizilleşmesi Bağlamında Elektronik Gözetim Pratiklerinin Otoritesi Aslıcan KALFA / Hakan TOPATEŞ... 429 8
SEMPOZYUM DUYURUSU * II. SOSYAL HAKLAR ULUSAL SEMPOZYUMU (SHUS-II 2010) KAPSAM VE AMAÇ Birincisi 22-23 Ekim 2009 tarihleri arasında Akdeniz Üniversitesi Sosyal Hizmetler Eğitim, Araştırma ve Uygulama Merkezi (AKSUM) ile İİBF ÇEEİ Bölümü ve İş Müfettişleri Derneği tarafından uluslararası çapta düzenlenen Sosyal Haklar Sempozyumu nun ikincisi, Pamukkale Üniversitesi İİBF Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü tarafından 4-5-6 Kasım 2010 tarihlerinde Denizli de ulusal düzeyde gerçekleştirilecektir. Sosyal hakların niteliği, kapsamı, doğrudan uygulanabilirliği ve yargılanabilirliği, dünyada ve uluslararası düzeyde önceliğini koruyan başlıca tartışma konularıdır. Anayasamızın 2. maddesinde, temel amacı herkese insan onuruna yaraşan asgarî bir yaşam düzeyi sağlamak olan sosyal devlet ilkesi benimsenmiş; metne dahil edilen Başlangıç bölümünde de,... Anayasadaki temel hak ve hürriyetlerden eşitlik ve sosyal adalet gereklerince yararlanma ilkesi öngörülmüştür. Değiştirilemez nitelik taşıyan bu ilkelere paralel olarak 5. maddede, devletin temel amaç ve görevi; kişilerin ve toplumun refah, huzur ve mutluluğunu sağlamak; kişinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle bağdaşmayacak surette sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmaya, insanın maddî ve manevî varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlamaya çalışmak şeklinde belirtilmiştir. Bu çerçevede, Anayasa nın çeşitli maddelerinde insana yakışır yaşam düzeyinin asgari gerekleri olan ve aynı zamanda temel insan hakları arasında yer alan çeşitli sosyal haklar, önemli kısıtlama ve yasaklara da yer vererek tanınmıştır. Bunlar arasında; örneğin çalışma hakkı (m. 49), çalışma koşulları ve dinlenme hakkı; sendika, toplu iş sözleşmesi ve grev hakları (m. 51-54); adil ücret hakkı (m. 55), sosyal güvenlik hakkı (m. 60), sağlık hakkı (m. 56), konut hakkı (m. 57), eğitim hakkı (m. 42) bulunmaktadır. Sosyal haklar, Anayasa nın 90. maddesinin son fıkrasına uygun olarak onaylanan ve iç hukuk düzeninde ulusalüstü bir hukuksal değer ve etki kazandırılan uluslararası sözleşmelerle de, daha geniş bir çerçevede hukuksal güvenceye bağlanmıştır. Uluslararası Çalışma Örgütü nün sözleşmelerinin yanı sıra, özellikle Birleşmiş Milletler ce kabul edilen Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi ile Avrupa Konseyi nce kabul edilen Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı, bu hukuksal güvencenin sosyal haklar alanındaki en temel belgeleridir. Lizbon Antlaşması nın yürürlüğe girmesiyle Avrupa Birliği nin sosyal boyu- * http://sosyalhaklar.pau.edu.tr de, duyurusu yapılan metin. 9
tunu güçlendiren Temel Haklar Şartı da, ülkemizin tam üyelik süreci bağlamında sosyal haklar hukukunun ulusalüstü hukuka uyumunun sağlanmasında göz ardı edemeyeceği bir belgedir. İçeriği ve olmazsa olmaz nitelikteki araçları Anayasa ve özellikle ulusalüstü sözleşmelerle belirlenmiş olan etkin sosyal devletin, sosyal hakların eylemli olarak kullanımını ülkede yaşayan herkes için güvenceye alması ve somut biçimde yararlanılmasını sağlaması gerekir. Bu görevi yerine getirirken devletin mali sınırlılıkları yanında çeyrek yüzyılı aşkın bir zamandan beri tanık olunan ekonomik, ticari ve mali küreselleşme, neoliberal poitikalar, bilgi ve iletişim teknolojilerinin çalışma yaşamında kullanılması vb. siyasal ve sosyo-ekonomik gelişmeler, sosyal hakların tanımlanması ve insan haklarından sayılıp sayılmaması, devletin bu haklar karşısındaki konumu ve hak öznelerince kullanılması vb. konularda yeni tartışmalar ve yeni sorun alanları ortaya çıkarmıştır. Bu çerçevede, sosyal haklardan yararlanmayı olumsuz etkileyen kuralsızlaştırmanın, esnekleşmenin ve kayıt dışı çalışmanın yaygınlaşması, özelleştirmelerin yoğunlaşması, yoksulluk, toplumsal dışlanma ve işsizlik gibi sorunların genişlemesi, küresel kapitalistleşme olgusunun olumsuz çıktıları olarak tüm dünya halklarını olduğu gibi, ülkemizi ve tüm hak öznelerini de doğrudan etkilemeye ve tehdit etmeye başlamıştır. II. Sosyal Haklar Ulusal Sempozyumu nun öncelikli amaçları; kısaca belirtilen ulusal ve ulusalüstü hukuksal çerçevesi temelinde ve dar anlamda bağımlı çalışanlar ile sınırlı olmaksızın, sosyal hakların ülkemiz özelinde, aynı zamanda teorik ve pratik yönleri, haklar ve haksızlıklar (ihlaller), uygulamadaki sorunlar vb. boyutları ile ele alınması, düzenleme ve sorunların disiplinlerarası bir yaklaşımla incelenmesi, özellikle yeni sorunlara ilişkin alan araştırmalarının özendirilmesi, bilgi ve deneyimlerin paylaşılarak bilimsel düzeyde tartışılması, sosyal haklar alanındaki bilimsel bilgi birikiminin artırılması ve yazının zenginleştirilmesi, sosyal hakların kullanımı konusunda toplumda farkındalık oluşturulması ve hak öznelerinin bilgi ve bilinç düzeyinin artırılması için çaba gösterilmesi, sorunların çözümüne yönelik somut öneriler sunulması ve üretilen bilgiler ile önerilerin ilgili sivil ve resmi örgüt, kurum ve kuruluşlar ile paylaşılması, duyarlılıkların artırılmasıdır. Sempozyum; bu amaçların gerçekleştirilebilmesi yolunda, disiplinlerarası bir nitelik taşıyan sosyal haklar alanında sosyal politika, hukuk, siyaset bilimi, sosyoloji, iktisat, sosyal hizmetler, tıp, psikoloji, felsefe gibi farklı disiplinlerde çalışan akademisyen ve uygulamacıların bir araya gelerek bilgi ve birikimlerini paylaşmalarını ve sosyal hakların çeşitli boyutlarını farklı yaklaşımlarla tartışmalarını sağlamayı öngörmektedir. Ulusal bağlamda düzenlenmekle birlikte, olanaklar ölçüsünde, Sempozyuma sosyal haklar alanında uzman ve Türkiye nin sözleşmelerine taraf olduğu uluslararası kuruluşlardan ve ilgili birimlerinden davetli konuşmacılar çağrılması da planlanmaktadır. Sempozyum programında, sosyal haklarla ilgili çeşitli sosyal, kültürel, sanatsal vb. etkinliklerin yanı sıra, doğal olarak, Pamukkale gezisine de yer verilmesi düşünülmektedir. 10
Aşağıda sunulan ve ilkece öncelik sırasına göre oluşturulmaya çalışılan Sempozyum ana ve alt başlıkları çerçevesinde, konuya ilgi duyan akademisyen ve uygulamacıların özgün, yeni ve özellikle alan araştırması ürünü olan kuramsal ve uygulamaya dönük çalışmalarıyla, Sempozyuma katkıda bulunmalarını diliyoruz. Meslektaşlarımızın, kaynakça dışında en az 800 kelimeden oluşan bildiri özetlerini, ekteki yazım kurallarına uygun olarak ve takvimde öngörülen süre içinde Sempozyum sekreterliğine iletmelerini bekliyoruz. SEMPOZYUM KONULARI * 1. Kuramlar / Öğretiler / Düşünsel Akımlar ve Sosyal Haklar Genel olarak Türkiye de 2. Küreselleşme ve Türkiye de Sosyal Haklar ve İhlaller Sosyal haklardan yararlanmada eşitlik ve ayrımcılık yasağı İşsizler, çalışan yoksullar ve Türkiye de sosyal haklar Kayıtdışı istihdam ve Türkiye de sosyal haklar Özelleştirmeler ve Türkiye de sosyal haklar Gelir dağılımı ve Türkiye de sosyal haklar Mali politikalar (bütçe) ve sosyal haklar Sosyal harcamalar ve sosyal haklar Vergi politikaları ve sosyal haklar 3. Elverişsiz Durumdaki Gruplar ve Türkiye de Sosyal Haklar Göçmen işçiler / yabancılar Yaşlılar Çocuklar Engelliler Yoksullar vb. 4. Kadınlar ve Türkiye de Sosyal Haklar Sosyal haklardan yararlanmada toplumsal cinsiyet eşitliği ve ayrımcılık yasağı Ulusal hukuk ve uygulamadaki durum ve sorunlar Ulusalüstü hukuk ve Türkiye de durum ve sorunlar Kadın örgütleri ve sosyal haklar Sendikalar ve kadınların sosyal hakları * Ana ve alt başlıklarda yer almayan konulara ilişkin bildiri önerileri, Düzenleme ve gerektiğinde Bilim Kurullarınca değerlendirilecektir. 11
5. Öğretide ve Yargı Kararlarında Sosyal Hakların Doğrudan Uygulanabilirliği ve Yargılanabilirliği Sorunu Yabancı ve yerli kuramlardaki yaklaşımlar İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi kararları Avrupa Birliği Adalet Divanı kararları Türkiye de yargı kararları Karşılaştırmalı hukuktan bazı ülke örnekleri 6. Sosyal Hakların Uluslararası Korunması Yöntemleri ve Türkiye Uluslararası Çalışma Örgütü koruma yöntemleri ve Türkiye Birleşmiş Milletler koruma yöntemleri ve Türkiye Avrupa Konseyi koruma yöntemleri ve Türkiye İşçi sendikaları ve uluslararası koruma yöntemleri Kamu çalışanları sendikaları ve uluslararası koruma yöntemleri İşveren sendikaları ve uluslararası koruma yöntemleri 7. Sosyal Haklarda İnsan Hakları Eğitimi Genel olarak ve sosyal haklar açısından önemi İşçi sendikalarının etkinlikleri Kamu çalışanları sendikalarının etkinlikleri Kamu işveren(ler)inin etkinlikleri İşveren sendikalarının etkinlikleri Sivil toplum kuruluşlarının etkinlikleri 8. Uluslararası Sendikalar ve Türkiye de Sosyal Haklar ve İhlaller Uluslararası Sendikalar Konfederasyonu (ITUC / CSI) ve Türkiye de Sosyal Haklar ve İhlaller Avrupa Sendikalar Konfederasyonu /ETUC / CES) ve Türkiye de Sosyal Haklar ve İhlaller Kamu Hizmetleri Uluslararası Federasyonu (PSI / ISP) ve Türkiye de Sosyal Haklar ve İhlaller Eğitim Enternasyonali (IE / EI) ve Türkiye de Sosyal Haklar ve İhlaller 9. Bazı Sosyal Haklar ve Uygulamada Durum Çalışma hakkı ve ihlaller İşten çıkarmaya karşı korunma hakkı ve ihlaller Adil ücret ve çalışma koşulları hakları ve ihlaller Sendika, toplu sözleşme, grevi de kapsayan toplu eylem hakları ve ihlaller Eğitim ve mesleksel eğitim hakları ve ihlaller İşyerinde / işletmede bilgilenme ve danışılma hakkı ve ihlaller 12
Sosyal güvenlik hakkı ve ihlaller Sosyal yardım ve sosyal hizmetlerden yararlanma hakları ve ihlaller İş kazaları ve sosyal haklar Sağlık hakkı ve ihlaller İlaca erişme hakkı Konut hakkı ve ihlaller Yoksulluktan kurtulma hakkı ve ihlaller Denetim ve teftişlerden kaynaklanan sorunlar ve sosyal haklar 10. Panel (Olası Konular) Birinci Oturum: Denizli de ekonomik kriz ve sosyal haklara yansımaları İkinci Oturum: Güncel sorunlarıyla sendikalar, sosyal haklar ve ihlaller BİLİM KURULU 1. Prof. Dr. Ahmet Makal, Ankara Üniversitesi 2. Prof. Dr. Ahmet Selamoğlu, Kocaeli Üniversitesi 3. Prof. Dr. Ali Güzel, Kadir Has Üniversitesi 4. Prof. Dr. Ali Nazım Sözer, Dokuzeylül Üniversitesi 5. Prof. Dr. Aysen Tokol, Uludağ Üniversitesi 6. Doç. Dr. Banu Uçkan, Anadolu Üniversitesi 7. Prof. Dr. Doğan Özlem, Yeditepe Üniversitesi 8. Prof. Dr. Erinç Yeldan, Bilkent Üniversitesi 9. Prof. Dr. Engin Yıldırım, Sakarya Üniversitesi 10. Doç. Dr. S. Evinç Torlak, Pamukkale Üniversitesi 11. Prof. Dr. Fazıl Sağlam, Maltepe Üniversitesi 12. Prof. Dr. Gülay Toksöz, Ankara Üniversitesi 13. Doç. Dr. Hakkı Hakan Yılmaz, Ankara Üniversitesi 14. Prof. Dr. Harun Tepe, Hacettepe Üniversitesi 15. Prof. Dr. İnan Özer, Pamukkale Üniversitesi 16. Prof. Dr. İbrahim Ö. Kaboğlu, Marmara Üniversitesi 17. Doç. Dr. Kadriye Bakırcı, İstanbul Teknik Üniversitesi 18. Prof. Dr. Korkut Boratav, Ankara Üniversitesi 19. Prof. Dr. Kuvvet Lordoğlu, Marmara Üniversitesi 20. Doç. Dr. Kübra Doğan Yenisey, Bilgi Üniversitesi 21. Prof. Dr. Melda Sur, Dokuzeylül Üniversitesi 13
22. Prof. Dr. Meryem Koray, Yıldız Teknik Üniversitesi 23. Prof. Dr. Mesut Gülmez 24. Prof. Dr. Necati Dedeoğlu, Akdeniz Üniversitesi 25. Prof. Dr. Nergis Mütevellioğlu, Akdeniz Üniversitesi 26. Doç. Dr. Oğuz Karadeniz, Pamukkale Üniversitesi 27. Doç. Dr. Seyhan Erdoğdu, Ankara Üniversitesi 28. Prof. Dr. Tijen Erdut, Dokuzeylül Üniversitesi 29. Doç. Dr. Yasin Sezer, Pamukkale Üniversitesi 30. Prof. Dr. Yıldız Ecevit, Orta Doğu Teknik Üniversitesi 31. Prof. Dr. Yusuf Alper, Uludağ Üniversitesi 32. Prof. Dr. Zeki Erdut, Dokuzeylül Üniversitesi 33. Prof. Dr. Gülser Özturalı Kayır, Akdeniz Üniversitesi 34. Prof. Dr. İzzettin Önder, İstanbul Üniversitesi 35. Prof. Dr. Aziz Konukman, Gazi Üniversitesi 36. Prof. Dr. Sinan SÖNMEZ, Atılım Üniversitesi 37. Prof. Dr. Faruk SAPANCALI, Dokuzeylül Üniversitesi 38. Prof. Dr. Ömer Zühtü Altan, Anadolu Üniversitesi DÜZENLEME KURULU Prof. Dr. Mesut GÜLMEZ, Emekli Öğretim Üyesi; mstgulmez@yahoo.com Prof. Dr. Nergis MÜTEVELLİOĞLU Akdeniz Üniversitesi; mutevellioğlu@akdeniz.edu.tr Doç. Dr. Oğuz KARADENİZ, PamukkaleÜniversitesi; oguzkaradeniz@hotmail.com Yrd. Doç. Dr. Handan KUMAŞ, Pamukkale Üniversitesi; handankumas@yahoo.com Yrd. Doç. Dr. Kamil ORHAN, Pamukkale Üniversitesi; kamilorhan@hotmail.com Yrd. Doç. Dr. A. Can BAKKALCI, Pamukkale Üniversitesi; acbakkalci@pau.edu.tr Yrd. Doç. Dr. Mehmet YILMAZ, Pamukkale Üniversitesi; mehmetyilmaz@pau.edu.tr Yrd. Doç. Dr. Nesrin DEMİR, Pamukkale Üniversitesi; n.demir@pau.edu.tr Yrd. Doç. Dr. Şennur SEZGİN, Pamukkale Üniversitesi; sennurs@pamukkale.edu.tr Öğr. Gör. Şebnem BAKKALCI, Pamukkale Üniversitesi; sbakkalci@pau.edu.tr Ar. Gör. Nagihan DURUSOY ÖZTEPE, Pamukkale Üniversitesi; ndurusoy@pau.edu.tr Ar. Gör. Dr. Simay KARAALP, Pamukkale Üniversitesi; skaraalp@pau.edu.tr 14
SEMPOZYUM PROGRAMI T. C. PAMUKKALE ÜNİVERSİTESİ İKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER FAKÜLTESİ ÇALIŞMA EKONOMİSİ VE ENDÜSTRİ İLİŞKİLERİ BÖLÜMÜ SOSYAL HAKLAR ULUSAL SEMPOZYUMU, II PROGRAMI 4-5-6 Kasım 2010, Denizli 4 Kasım 2010, Perşembe Yer: Pamukkale Üniversitesi Kongre ve Kültür Merkezi, Ana Salon 12.30-13.00 Kayıt 13.00-13.05 Saygı Duruşu ve İstiklal Marşı 13.05-13.30 Açılış Seremonisi 13.30-14.30: Açılış Konuşmaları Doç. Dr. Oğuz KARADENİZ Pamukkale Üniversitesi, İİBF, ÇEEİ Bölüm Başkanı Prof. Dr. Mesut GÜLMEZ Emekli Öğretim Üyesi Mustafa TÜRKEL Tek Gıda-İş Genel Başkanı Mustafa ÖZTAŞKIN Petrol-İş Genel Başkanı Prof. Dr. Fazıl Necdet ARDIÇ Pamukkale Üniversitesi Rektörü 15
14.30-16.00: Birinci Oturum: Davetli Konuşmacılar Yer: Pamukkale Üniversitesi Kongre ve Kültür Merkezi, Ana Salon Oturum Başkanı Prof. Dr. Mesut GÜLMEZ, Emekli Öğretim Üyesi Anayasa da Sosyal Haklar Alanı ve Sınırları Prof. Dr. İbrahim KABOĞLU, Marmara Üniversitesi Bireyin Yükselişi Karşısında Sosyalin Yeniden Tanımlanması Doç. Dr. Nilgün TOKER KILINÇ, Ege Üniversitesi * Göçmenlerin Sağlık Sorunları: Ev Hizmetlerinde Bir Alan Araştırması Doç. Dr. Nilay ETİLER, Kocaeli Üniversitesi / Prof. Dr. Kuvvet LORDOĞLU, Kocaeli / Marmara Üniversitesi 15-45-16.00: Tartışma 16.00-16.15: Ara 16.15-17.45: İkinci Oturum: Kuramlar ve Sosyal Haklar Yer: Pamukkale Üniversitesi, İİBF, 1 Nolu Konferans Salonu, A Blok Oturum Başkanı Prof. Dr. Nergis MÜTEVELLİOĞLU, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Haklar Kapitalizmin Tek Taraflı Anlaşması mı? Yard. Doç. Dr. Umut OMAY, İstanbul Üniversitesi Sosyal Haklar Mücadelesini Toplumsal Kurtuluşa Bağlamak Yusuf ÖZDEN, Süleyman Demirel Huzurevi Müdürlüğü Çalışan Yoksulların Haklar İronisi: Metalaştırılmış Çalışanlar Fatih KAHRAMAN, Süleyman Demirel Üniversitesi 17.15-17.45: Tartışma 18.00-19.30: Açılış Kokteyli Yer: Pamukkale Üniversitesi Kongre ve Kültür Merkezi * Yazar yetiştiremediğinden bildirisi Kitapta yer almamıştır. 16
5 Kasım 2010, Cuma 09.00-11.00: Üçüncü Oturum: Sosyal Haksızlıklar ve Mücadele: TEKEL Direnişi Yer: Pamukkale Üniversitesi, İİBF, 1 Nolu Konferans Salonu, A Blok 10-30-11.00: Tartışma 11.00-11.15: Ara Oturum Başkanı Prof. Dr. Ahmet SELAMOĞLU, Kocaeli Üniversitesi 4/C Prof. Dr. Mesut GÜLMEZ, Emekli Öğretim Üyesi * 4/C ve Hukuk Gökhan CANDOĞAN, Avukat 78 Günlük Direnişten Kesitler Nuri YILMAZ, Tekel İşçisi TEKEL Direnişinden Sosyal Mücadele Dersleri Mustafa TÜRKEL, Tekgıda-İş Genel Başkanı 21. Yüzyılda Sosyal Hak Mücadelesi: Tekel Direnişi Arş. Gör. Elif HACISALİHOĞLU, Trakya Üniversitesi Arş. Gör. Göksu UĞURLU, Hacettepe Üniversitesi Prof. Dr. Gamze YÜCESAN ÖZDEMİR, Ankara Üniversitesi 11.15-13.15: Dördüncü Oturum: Elverişsiz Gruplar ve Sosyal Haklar Yer: Pamukkale Üniversitesi, İİBF, 1 Nolu Konferans Salonu, A Blok Oturum Başkanı Prof. Dr. Zeki ERDUT, Dokuz Eylül Üniversitesi Engellilere İlişkin Sivil Toplum Kuruluşlarının Sorunları: İzmir İli Bakımından Bir Değerlendirme Ergün YAZICI, Dokuz Eylül Üniversitesi, Doktora Öğrencisi Dr. Derya ALİMANOĞLU YEMİŞCİ, Dokuz Eylül Üniversitesi * Davetli konuşmacı olan yazarın bildirisi, konusu nedeniyle bu oturuma alınmıştır. 17
Özürlülerin Sosyal Dışlanma Boyutları: Bursa ve Çanakkale Örneklerinden Yansıyanlar Arş. Gör. Serhat ÖZGÖKÇELER, Uludağ Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Doğan BIÇKI, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Sosyal Haklar ve Özürlüler: Özürlülük Modelleri Bağlamında Tarihsel Bir Değerlendirme Nejla OKUR, Özürlüler İdaresi Başkanlığı Fatma ERBİL ERDUGAN, Özürlüler İdaresi Başkanlığı Eşit Yurttaşlık Hakları Bağlamında Çingene Yurttaşların Sosyal ve Ekonomik Haklara Erişimi: Edirne Örneği Prof. Dr. Mustafa Kemal ÖKE, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Arş. Gör. Senem KURT TOPUZ, Abant İzzet Baysal Üniversitesi 12.45-13.15: Tartışma 13.15-14.15: Öğle Yemeği 14.15-16.30: Beşinci Oturum: Çalışma, Sağlık ve Konut Hakları Yer: Yer: Pamukkale Üniversitesi, İİBF, 1 Nolu Konferans Salonu, A Blok Oturum Başkanı Prof. Dr. Ali GÜZEL, Kadir Has Üniversitesi İşsizlik ve Sosyal Haklar: Bir Alan Araştırmasının Bulguları Prof. Dr. Nergis MÜTEVELLİOĞLU, Akdeniz Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Rabia BATO ÇİZEL, Akdeniz Üniversitesi Dezenformasyona Uğratılan Bir Sosyal Hak Olarak Sağlık Dr. E. Gültüvin GÜR, İstanbul Üniversitesi Piyasa Odaklı Bir Uygulama Olarak Aile Hekimliği: Sağlık Hizmetinin Sunumunda Olası Kayıplar Prof. Dr. Songül SALLAN GÜL, Süleyman Demirel Üniversitesi Öğr. Gör. Ayşe DERİCİOĞULLARI ERGUN, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi 15.15-15.30: Ara 15.30-16.15: Beşinci Oturum (devam) Konut Hakkı ve İhlalleri: Kentli Haklarının Doğuşu Prof. Dr. Z. Gönül BALKIR, Kocaeli Üniversitesi 18
Barınma Hakkının İhlal Edilme Sürecinde Kentsel Dönüşüm Projeleri Arş. Gör. Cem ERGUN, Süleyman Demirel Üniversitesi Prof. Dr. Hüseyin GÜL, Süleyman Demirel Üniversitesi 16.15-17.00: Tartışma 6 Kasım 2010, Cumartesi 09.00-10.30: Altıncı Oturum: Sosyal Hak İhlallerinden Örnekler Yer: Pamukkale Üniversitesi, İİBF, 1 Nolu Konferans Salonu, A Blok 10.00-10.30: Tartışma 10.30-10.45: Ara Oturum Başkanı Prof. Dr. Ufuk AYDIN, Anadolu Üniversitesi ITUC Raporları Çerçevesinde 2000 lerde Sendikal Hak İhlalleri Arş. Gör. Sevda KÖSE, Kocaeli Üniversitesi İnsan Haklarından Dışlanan İşçiler ya da Kapsam Dışı Personel Mevlüt CAN, Endüstri İlişkileri Uzmanı / İş Başmüfettişi Çalışma İlişkilerinde Denetimin Gizilleşmesi Bağlamında Elektronik Gözetim Pratiklerinin Otoritesi Arş. Gör. Aslıcan KALFA, Ankara Üniversitesi Ar. Gör. Hakan TOPATEŞ, Ankara Üniversitesi 10.45-13.00: Yedinci Oturum: Genel Tartışma: Türkiye de Sosyal ve Sendikal Hak İhlalleri Yer: Yer: Pamukkale Üniversitesi, İİBF, 1 Nolu Konferans Salonu, A Blok Oturum Başkanı: Prof. Dr. Mesut GÜLMEZ Öğretim Üyeleri Sendikacılar Katılımcılar 12.30-13.00: 2011 Sempozyumu: Düzenleyecek Üniversitenin Belirlenmesi İlkeler Öneriler Dilekler 13.00-14.00: Öğle Yemeği 14.00-17.00: Pamukkale Gezisi 19
AÇILIŞ KONUŞMALARI 21
AÇILIŞ KONUŞMASI Doç. Dr. Oğuz KARADENİZ Pamukkale Üniversitesi, İİBF, ÇEEİ Bölüm Başkanı Bireylerin doğumdan ölüme kadar olan süreç içerisinde insan onuruna yaraşır şekilde yaşaması, hayatı boyunca karşılaştığı sosyal risklerin bertaraf edilmesi ile mümkündür. İstenilen bu yaşam tarzı ancak Anayasa, uluslararası sözleşmeler, yasalar ile garanti altına alınmış sosyal haklar ın kullanılmasıyla olanaklı hale gelmektedir. Eğitim, sağlık, sosyal güvenlik, konut, çalışma ve sendika hakkı gibi temel sosyal haklar, bireylerin refah içinde yaşamlarını sürdürmelerinde ana faktörler olarak yerlerini alırlar. Sosyal haklar, aynı zamanda devletin sosyal niteliğinin gücünü de yansıtırlar. Bu haklar, temel insan hakları arasındadır ve insan olmaktan kaynaklanan nedenle tüm yaşam boyunca bireyin ayrılmaz birer parçasıdır. Söz konusu haklar, süreklilik arz ederler. Kişiye, zamana ve mekâna göre değiştirilemezler. Hak temelli olmayan, insanoğlunun vicdanına bırakılmış, geleneksel refah rejimi içindeki hayırsever uygulamalar, zamana ya da mekâna göre değişebilen öznel davranışa dayanmaktadır. Bu durum insanı insana muhtaç etmekte ve insanın hür davranmasını engelleyebilmektedir. Oysa, sosyal haklar sadece insan olmaktan kaynaklanan nedenle, çerçevesi Anayasa, uluslararası sözleşmeler ve yasalarla çizilmiş, nesnel uygulamalara dayanmaktadır. Söz konusu haklar, insanın hayatı boyunca özgür bir birey olarak kendini gerçekleştirebilmesini teminat altına almaktadır. Ekonomik ve sosyal açıdan özgürlük, bir başka anlatımla bir başkasına muhtaç olmama, bireyin hayatının her aşamasında hür iradesi ile karar verebilmesini sağlar. Bu durum aynı zamanda demokrasinin sağlıklı biçimde işlemesine de katkıda bulunur. Sosyal hakların yoksunluğu ya da var olan bu haklara erişememe, yoksulluğu ve sosyal dışlanmayı beraberinde getirmektedir. Mevcut sosyal hakların kullanılamamasında pek çok faktör rol oynar. Bu faktörler, eğitim seviyesinin düşüklüğü ya da yokluğu, hakların farkında olmama, yoksul olarak damgalanma korkusu, toplumdan dışlanma endişesi, sosyal politika kurumlarının kurumsal kapasite yetersizlikleri olarak sıralanabilir. Dolayısıyla, sosyal haklara ilişkin yasal düzenlemeler ne kadar mükemmel olurlarsa olsunlar ancak uygulanabildikleri ölçüde anlam ifade ederler. Bu noktada, mevcut hakların kullanılmamasının önündeki engeller kaldırılmalı ve bu haklara erişim kolaylaştırılmalıdır. Türkiye İstatistik Kurumu Hane Halkı İşgücü Anketleri ne göre ülkemizde işsizlik oranı son aylarda gerilemesine karşın, Temmuz 2010 itibariyle %10,6 gibi yüksek bir seviyededir. Aynı çalışmaya göre istihdam edilenlerin % 45 i sosyal güvencesiz çalışmaktadır. Aynı Ku- 23