Ç NDEK LER Giri...5 Önsöz...6 I.BÖLÜM 1) Dünyanın En Eski ehri...7 2) Antep in Kimlik Kartı.8 2.1.Gaziantep in Co rafi Özellikleri..8 2.2 Do al Ya am...8 2.3. lçeleri ve Köyleri...9-10 2.4.Antep adının anlamı 11 2.5.Antep ile ilgili söylenmi sözler..12-13 2.6.Antep ile ilgili ilginç bilgiler..12-13 II.BÖLÜM 1)Tarih Öncesi ve ilk ça larda Antep 13-14 1.1. Dülük Antik Kenti...13 1. 2.Tilmen Höyük 14 1.3.Yesemek Heykel Atölyesi ve Açık Hava Müzesi...14 1.4.Halfeti ve Rumkale...14 1.5.Tarih Öncesi ve Gaziantep Kalesi.15 1. 6.Zeugma(Belkıs Harabeleri) 15 1
2) slam ve Osmanlı Yönetiminde Antep 16-17 2.1.Antep te Hüküm Süren Uygarlıklar 16-17 2.2.Tarihi Antep Evleri ve Etnografya Müzesi 18-19 2.3.Hanlar ve Bedestenler 19 2.4.Dini Yapılar...20 2.5.Tarihi Tahmis Kahvesi.21 2. 6.Osmanlı Yönetiminde Antep.21 3) Kurtulu Sava ı nda Antep...22 3. 1.Antep in ngiliz ve Fransızlar Tarafından gali 22 3. 2. gale U rayan Bölge Halkının Tepkileri.23 3. 3.Antep Savunması..24 3. 3.1.Karabıyıklı Olayı.24 3.3.2. Karayılan...25 3.3.3. ahin Bey in Antep-Kilis Yolundaki faaliyetleri ve ehit dü mesi 26 3.3.4.Antep Çok zor dayanıyor.27 3.3.5.Kefen Bayraklı kale...28 3.3.6. Antep in Gazilik Kanunu.29 3.3.7. Atatürk ve Antep.30-31 III.BÖLÜM 1)Antep Kültürü 32 1.1.Antep de el sanatları 32 1.1.1. Dokumacılık.. 32 1.1.2.Sedef Kakmacılık...33 2
1.1.3.Yemenicilik 33 1.1.4.Bakırcılık...34 1.1.5.Antep El i...34 1.1.6.Kuyumculuk...35 1.2.Aba Güre leri ve Aba Dokumacılı ı 35 1.3.Sahre Alemleri..35 1.4. Antep in Dü ün adetleri 36 1.4.1 Dü ür Gezme..36 1.4.2 Beklik Takma..36 1.4.3. Ba lık ve Kalın 37 1.4.4. Yatak Biçme 37 1.4.5. Çehiz( Çeyiz ).38 1.4.6. Gelinci ve Dü ün Günü 38 1.4.7. Masta.39 2)Antep Mutfa ı.39 2.1.Me hur Yemekler...39 2. 2.Antep Fıstı ı...40 3) Günümüzde Gaziantep..41 3.1. Gaziantep in Ekonomisi.41 3.1.1. Sanayi Dalları.42 3.1.2. Ticaret Yapısı..43 3.1.3. Maden Kaynakları..44 3.2. Gaziantepte E itim..45 3.2.1. Gaziantep ili E itim Durumu..45 3
3.2.2. Gaziantepte Halk E itimi 45 3.2.3. Gaziantep Üniversitesi 46-47 3.3. Gaziantep te Festivaller ve Turizm statistikleri 48 3.3.1.Festivaller ve Fuarlar 48 3.3.2. Kültür statistikleri 49 3.3.3 Turizm statistikleri 50 3.4. Gaziantep ve Do al Çevre 51 3.4.1. A açlandırma 51 3.4.2. Hava Kirlili i 51-52 3.4.3. Su Kirlili i..52 SONUÇ 53 Ekler..54-57 Resimler...58-61 Kaynakça 62 4
Bu projeyi hazırlarken bize büyük destek olan tarih ö retmenimiz Pınar Sözer Tonga ya, Gaziantep Valili i ne,gaziantep Turizm l Müdürlü ü ne, Gaziantep Arkeoloji ve Hasan Süzer Etnografya Müzesi ne, Gaziantep Büyük ehir Belediye Ba kanlı ı na,okulumuz idari ve personel birimlerine çok te ekkür ederiz 5
, Önsöz; Devletler zaferlerle kurulur fakat zengin bir kültür ve sa lam bir ekonomiyle devam eder. Bu nedenle Atatürk Türkiye Cumhuriyeti nin temeli kültürdür. demi tir. te Antep, Türk kültürünün en güzel örneklerinden biridir. 5600 yıllık geçmi i ile dünyanın en eski kenti olan Gaziantep, tarih boyunca 11 medeniyete ev sahipli i yapmı ve önemli bir kültür, ticaret merkezi olmu tur. Ba ımsızlı ın simgesi olan bu kent, Fransız i galine kar ı canıyla, kanıyla mücadele ederek, teslim olmamı, 6317 ehit, 18000 dul ve yetimiyle ba ımsızlı ın bedelini a ır bir ekilde ödemi tir. Türk kültürünü günümüze ta ıyan, Türk ün vatan ve özgürlük sevgisinin en güzel örne i olan bu kent, Kurtulu Sava ı mızın me alesini yakmı tır. Tüm bu güzellikleri ve kahramanlıkları ö renip payla mak için Gaziantep i proje konusu olarak seçtik. Mustafa Kemal Atatürk 27 Ocak 1933 te Antep e bir geli inde, bölge halkına olan sevgisini ve takdirini göstermek adına nüfus kütügüne kendisini hem ehri olarak kayıt ettirmi tir. Gaziantep in kültürünü ya atan ve ba ımsızlık u runa ömrünü feda eden herkesi saygıyla anıyoruz. 6
I.BÖLÜM: 1) DÜNYANIN EN ESK EHR : Gaziantep/Turkey Jerusalem/Israel Kerkuk/Iraq Zurich/Switzerland Konya/Turkey Giza/Egypt Sian/China Asyut/Egypt Luxor/Egypt Lisbon/Portugal 5600 years 5000 years 5000 years 5000 years 4600 years 4568 years 4200 years 4160 years 4160 years 4000 years The New Book of World Rankings adlı George Thomas Kurlan ın eserinde 419. Sayfada ehirlerin ya ları adlı bölümde Gaziantep in dünyanın en eski ehri oldu u yer almaktadır. Bu bilgiye yalnızca Mehmet Barlas ın gazete haberi yaptı ı bu Amerika lı yazarın kitabında de il daha pek çok yerde rastlanmaktadır. 7
2) ANTEP N K ML K KARTI 2.1. Gazi Antep in Co rafi özellikleri : Co rafi konum olarak Gaziantep Akdeniz ile Güneydo u Anadolu Bölgesinin birle ti i noktada yer alır.do u da anlı Urfa, Kuzeydo u da Adıyaman, Kuzeybatı da Kahramanmara, Batı da Osmaniye, Güneybatı da Hatay,Güney de Kilis ve Suriye ile sınır kom usudur. Yüzölçümü 6222 km² ile Türkiye topraklarının %1 ini kaplar. % 52 sini da lar, % 27 sini ovalar kaplar.güneydo u Anadolu nun 1. Türkiye nin 6. Büyük kentidir. 2.2. Do al ya am: Çok eski ça lardan beri dut ve kavak a açlarının bollu u ile me hur olan Antep in bu özelli ini canlı tutmak için ehrin birçok yerinde do al ya am parkları düzenlenmi tir.100.yıl Atatürk Kültür Parkı, yapımı tamamlandı ında Ortado u ve Balkanların en büyük kültür parkı olacaktır.3.500.000 m² alan üzerine kurulmakta olan parkın bir kısmı tamamlanmı tır.parkın içinde ; be yıldızlı oteller, olimpik spor tesisleri, 450.000 m² lik kavaklık mesire alanında ; anfitiyatrolar,araçlı açık hava sinemaları, yüzme havuzları, çay bahçeleri ve çocuk uçurtma tepeleri bulunmaktadır. Kavak a açları ile kaplı olan mesire alanında bisiklet ve ko u parkurları bulunmakla beraber tarihi kır kahvesi de parkın en önemli yapısıdır.fransız i gali sırasında tesis olarak kullanılan kahve, Cumhuriyetten sonra kır kahvesi olarak tekrar açılmı tır. 40 km² lik alana sahip Dülükbaba Orman Korulu u da 5000 ki ilik kamp ve piknik kapasitesiyle ülkemizin en büyük koruluklarındandır. 350 hektarlık Burç Ormanı piknik alanı, izcilik kampları ve a aç müzesinin bulundu u bir dinlenme yeridir.burç Göleti ise hafta sonu yüzmek ve balık tutmak isteyenlerin gözde mekanıdır.bir ba ka do al ya am alanı ise ; dört yılda yapımı tamamlanan ve 2002 de hizmete giren Türkiye nin en büyük hayvanat bahçesidir.250tür ve 4000 canlıyı barındıran hayvanat bahçesini yılda yakla ık 650.000 ki i gezmektedir.tamamı ancak tren turlarıyla 8
gezilebilen alandaki 400 m² ve 30 m yüksekli ndeki dev ku kafesinin Türkiye de benzeri yoktur. Eskiden beri ipek dokumacılı ının merkezi olan Antep te en çok görülen a açlardan olan dutun sıkça görüldü ü dinlenme alanlarına da raslanmaktadır. Hızızr Yaylası ve Sof Da ı dinlenme alanları da ehrin en güzel do aya sahip yerlerindendir. 2.3. lçeleri ve Köyleri : Gaziantep in 9 ilçesi vardır Her ilçe mutlaka tarihi, kültürel ya da do al bir yönüyle Antep in çok özel bir parçasını olu turur. lçeleri: ahin Bey : Adını Gaziantep savunmasındaki kahramandan alır. ehit Kamil : Adını Gaziantep savunmasındaki kahramandan alır. Araban : Araban Kalesi, Septimus Severus Köprüsü. slahiye : Yasemek Heykel Atölyesi, Tilman Höyük, Sakçagözü Nizip : Zeugma (Belkıs Harabeleri) Karkamı : Karkamı Harabeleri ve Barajı Yavuzeli : Halfeti ve Rumkale Nurda ı : Yamaç para ütü ile ünlüdür. O uzeli: 9
Köyleri: Antep in köyleri ikiye ayrılır.dereci köyler (Fıstıkçılar), Pekmezci köyler (Tahçiler) Nizip-Kilis karayolunun kuzeyinde kalan köylere pekmezci köyleri denir.bu bölgede üzüm çok yeti tirilir.sayıları 60 tanedir..üzüm pekmezi üretirler.(cevizli,göllüce, Körüm, Çörekli, Gülpınar,Erikli bunlardan bazılarıdır.) Nizip-Kilis karayolunun güneyinde kalan köyler ise dere yatklarında bulundu u için bolca fıstık yeti tirilen bölgelerdir.50 köyden olu ur.(kızılcakent, Yeniyazı, Altında Sö ütlü, Arıl, Kurtulu bunlardan bazılarıdır.) 10
LÇE ADI BELED YE* SAYISI KÖY SAYISI KÖY BA LANTISI SAYISI LÇE MERKEZ ve BELDE MAH.SAYILARI AH NBEY 4 76 7 103 EH TKAM L 3 71 17 57 ARABAN 2 39 9 12 SLAH YE 5 48 11 28 KARKAMI 1 35 5 3 N Z P 6 79 31 33 NURDA I 3 32 22 14 O UZEL 2 76 53 9 YAVUZEL 1 38 17 5 T O P L A M 28 494 171 264 2.4.Antep Adının Anlamı: Antep in yeti tirdi i bilim adamı, tarihçi Bedrüddin Ayni ; Antep in asıl adının Kala-ı Füsus (Yüzük Kalesi) oldu unu söyler.yüzük kalesi denen Antep in zalim hükümdarı Ayni halka kötü davranı larından dolayı tövbe etmi halk a zında Ayni tövbe etti diye söylenerek Ayıntap a dönü mü tür.antep in eski adı Ayıntap tır.ba ka bir rivayete göre ; adını suyun güzelli inden ve bollu undan almı tır.ayın : Kaynak, suyun çıktı ı yer. Tap : Parlak ve güzel demektir.bu nedenle Ayıntap : Güzel pınar anlamına gelir.ayıntap adı M.Ö. 1136 ilk kez Urfa lı Mateor un yazılarında geçer.ba ka bir rivayete göre eski adı Hantab Ayıntap a dönü mü tür.han, Hitit dilinde hükümdar, Tab ise toprak demektir.hükümdar topra ı demek oldu u söylenir. 11
2.5.Antep le lgili Söylenmi Sözler: Evliya Çelebi ; Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Antep için öyle der : Bu ehri anlatmaya ne dil ne de kalem yeter.dünya yüzünden geni bir ili, göz alıcı büyük yapıları, her yerde aranan e yası,birçok mezrası, bolluk ve verimlili i,bitimsiz yiyecek ve içecek pınarları, ırmaklarıyla burası Dünyanın Gözbebe i ehridir. Yunus Emre ; Emri mür it ile oldum am a revane ne mümkündür gide am a böyle divane, murat olan Ayıntap imi çıktı beyane smet nönü ; Gaziantep in kahramanlı ı kadar kibarlık ve nezaketi de me hurdur M. Kemal Atatürk ; Ben Gazianteplileri gözlerinden nasıl öpmem ki ; onlar yalnız Gaziantep i de il Türkiyeyi de kurtardılar M. Kemal Atatürk ; Türküm diyen her ehir, her kasaba ve en küçük Türk köyü, Gazianteplileri kahramanlık misali olarak alabilirler 2.6.Antep le lgili lginç Bilgiler: * Her yıl Uluslar arası Antep Fıstı ı kültür ve sanat festivali düzenlenmektedir. * Selçuklulardan beri Antep te düzenlenen Aba güre leri kesintilere u ramakla beraber Antep in kurtulu u olan 25 Aralık ta geleneksel olarak düzenlenmeye devam etmektedir. *Antep savunmasında 21.000 ki ilik Fransız ordusunu 2000 ki ilik Antepli vatansever 11 ay boyunca oyalayarak, dü manın ilerleyi ine izin vermemi lerdir. 12
*Antep te Kuva-ı Milliye Çınarlı, Musullu, Magaraba ı, Aydınbaba,Balıklı cephelerini açarak Fransızlara kar ı direnmi tir. * ahinbey Anıtı 1935 de tamamlanmı, Antep te bulunan ehit kemikleri otuz tabuta doldurularak, halkın omuzlarında törenlerle bu anıtın altına gömülmü tür. *Antep teki kebapçılarda günde toplam 35 ton odun kullanılır. *1955 e kadar Antep te 77 çe it üzüm türü vardı, ancak bu tarihte ABD den gelen tarım ilaçlarıyla ba lar yok oldu. *Antep in geleneksel el sanatlarının sürdü ü kapalı çar ıları vardır. Takunya üretenlere kavaf, tahtadan yapılan kap üretenlere külekçi, at ko um takımlarının yapılıp satıldı ı yere saraciye denir.bu isimlerle anılan çar ılar bulunur. *Antep in hamamları me hurdu.türkülere bile konu olmu tur.her ailenin kil le eni vardı.hamam kapısında kil satılırdı.kadınlar ıslak saçlarına kik sürerek yumu atır sonra sabun ve liflerle temizlerlerdi. *Kadife siyah gül Türkiye de bir tek yerde yeti ir, Halfeti deki kumlu toprakta.peyzaj kataloglarına da Halfeti Siyah Gülü olarak geçmi tir. *Menengiç do ada kendili inden çıkan yabani fıstık a acıdır.türkiye de yalnızca Antepte bu fıstıklar ö ütülerek menengiç kahvesi denilen özel bir içecek yapılır. *100.000 mühür baskısı ile Gaziantep Arkeoloji Müzesi dünyanın en büyük mühür baskısı koleksiyonuna sahiptir. II.BÖLÜM 1) TAR H ÖNCES ve LKÇA LARDA ANTEP 1.1.Dülük Antik Kenti : Dülük, Antik dönemde kuzey, güney do u ve batı dan uzanan ticaret yollarının ke isti i kav ak noktasında bulunur.dülük M.Ö. 600.000 yıllık tarihi ile dünyanın en eski 13
yerle imlerinden biridir.dünyada bilinen yer altına in a edilen Mitras Tapınaklarının en büyü ü Dülükte bulunmu tur.antik Kent ve kutsal alan olarak ikiye ayrılır. Hititler döneminde Tanrı Te up a Roma Döneminde Zeus ve Jüpiter e ait tapınak alanı olan bölge Bizans zamanında ba piskoposluk merkezi olmu, Türk yönetiminde ise Evliya Davut Ejder in türbesiyle günümüze kadar kutsallı ı devam etmi tir.gaziantep in 10 km. kuzeyinde bulunur.zamanla Ayıntap büyümü ve Dülük ona ba lı bir köy haline gelmi tir. 1.2.Tilmen Höyük : Islahiye ilçesinde 50 yi geçen höyüklerin en büyüklerinden biridir.hattu a tan sonra en görkemli ve geli mi ehirlerindendir.yüksek surlarla çevrili olan bu kentten bir çok arkeolojik bulgu elde edilmi tir. 1.3.Yesemek Heykel Atölyesi: M.Ö. II. Binin dördüncü çeyre i ile M.S. 8. Yy. arasında yakın do unun en büyük ta oca ı ve heykel i leme atölyesidir.3500 yıllık bu atölyede 300 heykel tasla ı bulunmu tur.hitit mparatoru I. uppililuma tarafından M.Ö. 1375 de i letmeye açılmı kent Asurlular tarafından yıkılınca atölye özelli ini kaybetmi tir. Ocaklardaki kaya bloklarının kesilmek istenen kenarına oyuklar açılıyor, buralara kuru odun sıkı tırılıp üzerine bol su dökülüyor.suyu emen a aç i ip dinamit gibi patlayınca o kocaman kayalar çatlıyor, çatlayan yerler balyozla ana kayadan ayrılıyordu.heykellerin genel ekli verildikten sonra nakliye yapılıyor, ince i çilikleri gittikleri yerde tamamlanıyordu.nemrut Da ındaki Kommegena Krallı ına ait dev heykeller burada üretilmi bu açık hava müzesinde 1000 heykel kalıntısına rastlanmı tır.hititlere ait bu atölye 1890 da günı ı ına çıkarıldı. 1.4.Halfeti ve Rumkale : Halfeti Urfa ile Antep arasında yer almakta olup bir kısım topra ı Antep in Yavuzeli ilçe sınırlarının içinde kalmaktadır.2000 yılında topraklarının büyük kısmı Birecik Barajının suları altında kalmı tır. Fıstık tarlaları, camileri elektrik trafoları suyun altında kalmı olur.tekneyle Baraj gölünde dola ırken suyun yüzeyinde camii minareleri ve trafoların tepeleri görülmektedir.m.ö. 885 de 14
Asurluların egemen oldu u kent sonra Arap, Bizans, Mısır, Sasani, Ermeni ve Abbasi egemenli ine girmi Osmanlılar ise Mercidabık Sava ıyla Halfeti yi ele geçirmi lerdir.ermeni ustaların ta i çili iyle yapılmı evlerden olu ur.modern yapı yoktur.fırat Nehri ile Merzimen Çayının birle ti i noktadaki bir kaya üzerine oyulan Rumkale ye ancak tekne ile ula ılabilir.roma Döneminde sa nın havarilerinden St.John Rumkale de bir odaya kapanarak ncil in müsveddelerini burada yazmı tır. 1.5.Tarih Öncesi ve Gaziantep Kalesi : Antep tarih öncesi dönemlerden Yontma Ta, Cilalı Ta ve Bakır-Ta devrini ya amı bir kenttir.bakırta Ça ına ait, günümüzde aydınlatılan yerler arasında Sakçagözü ve Coba Höyük ile Tunç Ça ının ya andı ı Gedikli ve Tilmen Höyük en önemli Yerle imlerdir.yapılan çalı malar bölgede 20 küçük krallı ın olu turdu u büyük bir devletin varlı ını ortaya koymu tur.hititler yıkıldıktan sonra ortaya çıkan ehir devletlerinin en güçlüsü Karkamı Krallı ıdır.bölge günümüzde askeri alan içinde kaldı ı için kazı çalı maları yapılamamaktadır. Tunç Ça ına kadar uzanan bir höyük üzerinde kurulmu olan Gaziantep Kalesi, Evliya Çelebiye göre 36 burçludur ancak günümüzde 12 tanesi ayaktadır.kalenin çevresi hendekle kaplı olup kaleye bir köprüyle ula ılır.roma döneminde yapılmı olup, Bizans Memlük Dulkadiro lu Beyli i ve Osmanlılar zamanında onarılmı tır.antep savunmasında da kullanılımı tır. 1.6.Zeugma (Belkıs Harabeleri) : Belkıs Köyünün yakınında 7 tepe üzerinde kurulmu antik kent M.Ö.3000 yıllık geçmi e sahiptir.zeugma ilk kez, M.Ö. 300 de Makedonya Kralı B. skender in komutanlarından Selevkos tarafından Fırat Nehri nin kıyısına kurulmu tur.general, kendi adı ile Fırat ın adını birle tirerek Selevkeia Euphrates ismini vermi tir.nehrin kar ısına da e i Apama adına Apameia kentini kurarak her iki kentin ba lantısını sa lamak için bir köprü yaptırmı tır. M.Ö.100 de Selevkos un kızı Laodikeia Kommegene Kralı I.Mithrades ile evlenince, bu kent Kommegene Krallı ına çeyiz olarak verilmi ve krallı ın dört büyük kentinden biri olmu tur.nemrut Da ındaki heykeller bu kentin geliriyle yapılmı tır.40 yıl bu devlete ait olduktan sonra M.Ö.64 de Romalılar kenti i gal ettiler.köprüba ı anlamına gelen Zeugma adını Romalılar verdiler. 15
Roma nın 4. Lejyonu aileleriyle birlikte üst düzey komutanlar bu kente yerle tiler.hem askeri hem de ticari bir merkez olan Zeugma gittikçe zenginle ti.fırat kenarında lüks villalar yapılmaya ba landı.kent kendi bronz sikkelerini bastı.ticaret çok geli ince noter belgelerinin mektupların, gümrük mallarının onaylanması için mühürler yapıldı.zeugma da bulunan 100.000 çe it mühür kentin geli mi lik düzeyini göstermektedir. 2000 de Gap projesinin bir parçası olan Birecik Barajı nın suları altında kaldı. çleri çok de erli mozaiklerle kaplı villalar suya gömüldü.günümüzde Dionysos villası restorasyonu yapılmakta ve görülebilmektedir.bu villada temiz su boruları ve kanalizasyon sistemi bulunmu tur.bu ileri uygarlık Sasani saldırıları ve artarda gelen depremlerle yıkılmı tır.1993 den beri sular altında kalaca ı belli olan Zeugma o tarihten 2000 yılına kadar bütçe olmadı ı gerekçesiyle yalnızca yılda 1 ay kazı yapılarak çok az eser kurtarılmı tır.bölgeden çıkarılan mozaikler restore edilmi ancak sergilenecek salon bulunamadı ı için Gaziantep müzesinin bahçe ve depolarına yerle tirilmi tir.1/3 i hala sular altında olan Zeugma dan çıkarılan 884 m² mozaik depoda beklemektedir. Poseidon,Oceanus ve Tethys Mozai i ; Poseidon villasının sı havuzunun tabanında bulunmu olup M.S. 2. 3. yy. aittir.deniz tanrısı poseidon un elinde üçlü zıpkını tutarak gümü renkli, ön tarafı at, arkası balık olan yaratı ın çekti i altın araba ile deniz üzerinde yol alı ını gösterir. Antep in simgesi haline gelen Çingene Kızı (Gaia) mozai i dünyaca ünlüdür.m.s. 2. yy da yapılmı tır.bazı arkeologlara göre toprak ana Gaia dır.1998 yılı kazılarında bulunmu tur. 2) SLAM ve OSMANLI YÖNET M NDE ANTEP: 2.1.Antep te Hüküm Süren Uygarlıklar : Gaziantep in geçirdi i tarihi devirler öyledir; 1-Tarih öncesi 2- lk ça lar a-hititler b-asurlular c-helenistik Dönem d) Romalılar 3-Ortaça 16
a- slam Arap Ça ı (Dört Halife-Emeviler-Abbasiler) b-türk slam Ça ı(selçuklular- Memlükller) 4-Osmanlı Dönemi 5-Cumhuriyet dönemi Eski dünyanın ekonomik merkezi Mezopotamya idi.çünkü ön Asya ve Mısır dan,hindistan a giden büyük yol Gaziantep üzerinden Mezopotamya ya gidiyordu.fırat Nehri,Basra Körfezi ni Toroslar a ba lıyordu.hind,basra ve Fırat Nehri boyunca gidip gelen su araçları ile ta ınan ticaret e yaları Sümer,Babil ve Asur dan,antep yöresine getiriliyordu.do u Akdeniz kıyılarında kurulan ticaret ehirleri ile Fırat Nehri yolu arasındaki en kısa ba lantıyı Antep ten geçen ana kara yolu sa lıyordu. M.Ö. : 1200 ile 700 arasında Antep te,hitit ehir Devletleri kuruldu. M.Ö. : 2000 ile 1800 arasında Asur ticaret kolonileri,mezopotamya dan Kayseri ye geldiklerinde Antep bölgesinde de ticaret merkezleri kurmu lardı. M.Ö. : 850 de Asurlular Gaziantep te hüküm süren Eti ehir Devleti ni hakimiyetleri altına aldılar. M.Ö. : 717-612 yılları arasında Antep te Asur kültürü hüküm sürdü. M.Ö. : 545 de ran da kurulan Pers mparatorlu u,anadolu daki Lidya Krallı ı na son verince Gaziantep yöresinde ranlı ehir devletleri kuruldu. M.Ö. : 333 de Asya seferine çıkan Makedonya Kralı B. skender,anadolu ve ran üzerine yürüyerek Pers mparatorlu u nu ortadan kaldırdı. skender in ölümüyle fethetti i topraklar komutanları arasında payla ıldı ve Selevkas,Gaziantep ve çevresini ele geçirerek Helenistik Krallı ı nı kurdu.64 yıl bölgeyi idare etti. M.Ö. : 64 M.S. 395 yılları arasında Roma mparatoru Pompeyüs,Antep ve çevresini ele geçirdi. sa nın 12 havarisinden biri olan Johannes Run kaleyi merkez yaparak ncil in nüshalarını derleyip temize geçirdi ve Gaziantep yöresinde slamiyet in yayılmasını sa ladı.m.s. 636 ya kadar Do u Roma(Bizans) nın bir parçası olarak ya adı.dört Halife den Hz. Ömer zamanında fethedildi.dört Halife den sonra gelen Emevi ve Abbasi dönemlerinde de Antep,Arap yönetiminde kaldı.(634-964)abbasiler döneminde Bizans sınırında Avasım denilen özel sınır eyaletleri kurularak sava çı Türkmenler bu bölgelere yerle tirilmeye ba ladılar.arap sevleti böylece sınır güvenli ini sa lamı olacaktı.antep te bu Avasım 17
eyaletlerden biri yapıldı.ancak 964 te Bizans,Avasım bölgelerini,araplardan geri aldı.1084 te Selçuklu ailesinden Süleyman ah,bizans tan,antep ve çevresini aldı.üçüncü Haçlı Seferleri,Gaziantep bölgesinde de gerçekle ti ve birçok Antep Türkü,Memlük Devleti ordusuna katılarak mücadele ettiler.mo ollar Anadolu topraklarını ya maladıkları dönemde Mısır daki,memlük Devleti ne ba landılar.1516 da Osmanlıların,Mısır ı almasına de in,antep,memlük egemenli inde kaldı.yavuz Sultan Selim in,mısır seferiyle,antep ve çevresi,osmanlıların eline geçti ve Antep Türk a iretleri,devlete en ba lı topluluklar arasında sayılmaya ba ladılar.bu a iretler,isimlerini,antep ve çevresindeki köy,da ve ovalara verdiler. Osmanlı topra ı olan Antep,15 Ocak 1919 da ngilizler,29 Ekim 1919 da Fransızlar ve Fransız ordusundaki Ermeni birlikler tarafından i gal edildi.antep halkının kahramanca direni i sonucunda 25 Aralık 1921 de Türk ordusunun Antep e girmesiyle i galden kurtuldu.8 ubat 1921 de TBMM nin çıkardı ı kanun ile Antep e Gazilik ünvanı verildi. 2.2.Tarihi Antep Evleri ve Etnografya Müzesi : Resim (1)-Etno rafya Müzesi Tarihi Antep Evleri : Tarihi XVII.yy a kadar uzanan Osmanlı mparatorlu u nun bize miras bıraktı ı evlere Türk evi denir.türk evlerinin en önemli özelli i ana yapı malzemesinin ah ap olması ve çatılarının dört yana e imli olmasıdır.antep evleri de bazı küçük farklarla klasik Türk evini yansıtır.yüksek duvarlı,iki katlı,çok odalı,avlulu evlerdir.avlulara;ya antının büyük bölümünün burada geçmesi nedeniyle hayat denir.avlu kenarlarında yapılmı su kuyuları ve avluların 18
ortasında gane denilen küçük bir havuz bulunur.ana yapı malzemesinin ta olması ve havuz detayı ile klasik Türk evlerinden biraz farklılık gösterir.onun dı ında özellikler aynıdır. Dayı Ahmet A a Kona ı,antep evlerinin en güzel örneklerinden biridir.bu konak,kurtulu Sava ı sırasında Kuva-i Milliye nin toplantılarına ev sahipli i yapmı,sahibi Dayı Ahmet,Antep Savunması nda kumandanlık yapmı,tüm maddi imkanlarını kurtulu için harcamı bir vatanseverdir. Antep evlerinin bir özelli i de ev sahibinin dini,mezhebi,sevdi i hayvan ve bitki figürlerinin,evin duvarlarına resmedilmi olmasıdır. Resim(2)-Tarihi Antep Evleri Etnografya(Hasan Süzer) Müzesi: 1900 de yapılmı,ana kaya üzerine oyulmu,üç kattan olu an klasik bir Antep evidir.restore edilerek müze haline getirilmi tir.bir Ermeniye ait oldu ı söylentileri vardır.altı mahzen olup,ev sahiplerinin hayvanlarının barındı ı su kuyusunun bulundu u ve erzaklarının saklandı ı yerdir.antep ev ve aile ya antısının maketlerle ve mankenlerle canlandırıldı ı müze evin bodrum katı,antep Savunması nda sı ınak olarak kullanılmı tır. 2.3.Hanlar ve Bedestenler : Orta Ça da, pek Yolu,Antakya ve Gaziantep ten geçerek ran ve Afaganistan ın kuzeyindeki Pamir Ovası na kadar uzanırdı.bu nedenle Antep tepek çok han ve bedesten bulunmaktadır. 19
Bedestenler,ince,uzun,üstü kapalı çar ılar olup Zincirli Bedesten ve Mecidiye Bedesten günümüze kadar ticari fonksiyonunu devam ettirenlerdir. Kentlerdeki alı veri ve konaklama merkezlerine han,yol üstünde bulunanlara da kervansaray denirdi.hanlarda hem yolcular konaklar hem ambar olarak kullanılır hem de mal satılırdı.hanların giri i ahır,üst katlar odalardan olu urdu.anadolu Hanı,Yeni Han,Millet Hanı,Tuz Hanı,Beyaz Han,Kürkçü Han,Antep teki birçok handan bazılarıdır. 2.4.Dini Yapılar : Gaziantep te Antik Dönem inançlarının yanısıra Musevilik,Hıristiyanlık ve Müslümanlı a ait önemli dini yapılar günümüze kadar varlı ını sürdürmü tür.filistin de, srail devletinin kuruldu u 1948 e kadar Yahudi lerin yo un olarak ya adı ı bölge Antep ti.dü meci Mahallesi,Yahudi Havrası nda ibadet ederlerdi.ayrıca Hz. Musa nın ye eni Hz. Yu a peygamberin türbesi de burada bulunmaktadır. Kadirli,Fevkani,Valide Meryem Kilisesi de Hıristiyanların önemli ibadet yerleriydi.ali Nacar Camii,Boyacı Camii, irvani Camii,Kurtulu Camii de Müslümanların en önemli camilerindendir.boyaç Camii nin minberindeki ah ap i çili i Antep in en eski ah ap i çili i örne ine sahiptir.bu camiilerden Ali Nacar Camisi nin bir hikayesi vardır; Antep te Ali Nacar adında bir marangoz varmı.çok yetenekli bir adammı,onun yaptı ı i lemeleri,oymaları,civarda yapan yokmu.yıllarca u ra mı ve bu i ten çok zengin olmu.bir gün Allah a ükretmek,te ekkür etmek için bir camii yaptırmaya karar vermi.ama bu in aat için bütün paranın helal para olması gerekiyormu.öyle olup olmadı ını anlamak için özel kilitli bir kutu yapmı,parayı içine koyarak dereye atmı.e er kutu bana geri dönerse paranın helal oldu unu anlayaca ım demi. Aylar sonra kutuyu bir köylü bulmu,açmaya çalı mı ancak kutu açılmamı.antep teki marangozlara götürmü ancak hiçbiri açamamı.marangozlardan biri,ali Nacar adlı bir usta vardır,hepimizden daha yeteneklidir bir de ona götür deyince köylü kutuyu götürmü.ali Nacar kendi kutusunu görünce öçok sevinmi,hemen açmı ve o parayla camii yaptırmı. Derenin camiiye ula abilmesi için de bir su benti yaptırmı ve Ali bendi,zamanla Allaben adına dönü mü.böylece Antep in me hur deresi Alleben ortay çıkmı. 20
Resim(3)-400 Yıllık Tahmis Kahvesi 2.5.Tarihi Tahmis Kahvesi : 1640 da IV. Murat ın emriyle Sancakbeyi Mustafa A a tarafından yaptırılmı tır.bu kahve ve etrafındaki dükkanların yapım amacı Mevlevihane ye gelir getirmektir. 1901-1903 arasında iki kez yanan kahveyi,mevlevihane nin postni lik yapan eyh Memmet i 33 dükkanıyla birlikte onartmı tır.tahmis,kahvenin dövüldü ü yer anlamına gelir.kahve,cevizden yapılan büyük dübeklerde dövülürmü,400 yıllık bu kahvehane hala kahvehane olarak hizmet vermekte,yanındaki Tekke Mevlevihanesi ise müze olarak görülebilmektdir.türk kahvesi dı ında,antep e özgü menengiç kahvesi de yapılmaktadır.menengiç,da larda kendili inden yeti en, birçok rahatsızlı a iyi gelen,hem zevk için hem de ilaç niyetine çilen yabani bir çe it fıstıktır.ö ütülüp sütle pi irilerek servis edilir. 2.6.Osmanlı Yönetiminde Antep: Osmanlı Devleti,Mercidabık Sava ı ndan sonra aldı ı Antep bölgesine,arapların ya adı ı kısımlara O uzların Çepni,Boyat,Yazır ve Alayuntlu boylarını yerle tirerek bölgede Türkle meyi hızlandırdı.tarım,hayvancılık,kuyumculuk ba lıca geçim kaynaklarıydı. ehrin nüfusu 201.000 di.bunun 199.000 i Türk,2000 i Yahudi,Ermeni ve Kürt tü.erkekler,uzun palto,belde uzun bir al,ba larında fes ile dola ırlardı.kadınlar,bol miktarda gerdanlık takarlardı. II. Mahmut zamanında,mısır valisi Kavalalı Mehmet Ali Pa a,mora syanı nın bastırılması için padi aha yardım etmi ve Mora ve Suriye valiliklerinin kendisine verilmesini 21
istemi ti.devlet,bu konudaki iste i yerine getirmeyince Kavalalı,o lu brahim Pa a yı silahlandırarak Suriye ye gönderdi. brahim in ordusu,suriye yi i gal edip,antep e girdi.antep halkı i galcilere direndi. brahim,ii.mamhut u yenerek Kütahya ya kadar ilerledi. ngiliz ve Fransızların arabuluculu u ile brahim Pa a ile padi ah arasında Kütahya Antla ması imzalandı.mehmet Ali Pa a ya,mısır ın yanında Adana,Halep, am,cidde valilkleri verildi. Mısır hakimi Kavalalı ile Osmanlı arasındaki sınır Antep in ortasından geçirildi.kütahya Antla ması ile ikiye bölünen Antep halkı,1833 den 1840 a kadar Osmanlı-Mısır arasındaki sava hazırlıklarına ve çatı malara ahit oldu.ii.mahmut,nizip Sava ı nda brahim Pa a ya yenilince halk korkuya kapıldı.çünkü sava tan önce brahim Pa a Anteplilerin hepsini öldürüp Antep i yakaca ım,yerine de arpa ekece im diye yemin etmi ti.halkın bir kısmı korkudan Mara a göç etti.daha sonra 120 medrese hocası toplanarak brahim Pa a yı, Antep in giri inde kar ıladılar.heyetin ba ındaki Hafız Mustafa Efendi, brahim Pa a yı ikna etti. brahim Pa a halkın dönmesine izin verdi.ona gösterilen alana da arpa ekecekti. brahim Pa a,antep te baskıcı bir yönetim kurdu.vergileri arttırdı ve Türkleri Mısır ordusuna asker yaptı.fransız yazar Moltke nin Anadolu,Suriye ve Filistin e Seayahat kitabında,antep halkının, brahim Pa a nın yönetiminden memnun olmadı ını anlatmaktadır. 3) KURTULU SAVA I NDA ANTEP: 3.1.Antep in ngilizler Tarafından gali ve Fransızlara Devri : Halep'te bulunan ngilizler, Mondros Mütarekesinin 7. maddesine dayanarak 15 Ocak 1919'da bir süvari livası (tugayı) ve beraberindeki kuvvetle Antep'i i gal ettiler. Amerikan Kolejini ve çevresindeki Ermeni evlerini kı la ve karargâh edindiler. Antepliler bu i gali, mütareke hükümlerine uyulmadı ı gerekçesiyle protesto ettiler. Sözde ngilizler kı ı geçirmek ve hayvanlara yem temin etmek amacıyla Antep' i i gal ettiklerini açıkladılarsa da, bir ay sonra Mara ve Urfa yı da i gal etmekle bu iddialarını fiilen yalanladılar. ngilizler ehre girdiklerinde halkın elindeki silahların 24 saat içinde toplanmasını istediler ve on dört araba silah topladılar. 1.Dünya Sava ında Suriye ye gönderilen Ermeniler de fırsattan istifade ederek ngilizlerle birlikte Antep'e döndüler. Dönenler arasında Antepli olmayan ve asayi sizlikten dolayı memleketlerine gidemeyen Sivas, Erzurum ve di er Anadolu ehirlerinden gelen Ermeniler de bulunmaktaydı. Türklere kar ı büyük bir hırs, kin ve nefretle dolu olan bu Ermeniler, ngiliz makamlarını etkileyerek, sert ve zalim bir idare kurulmasına çalı tılar. Türklerin satı a 22
çıkardıkları ta ınabilir mallarını Ermeni Malıdır diye gasbettiler. Silah arama bahanesi ile ehir günlerce baskı altında tutuldu, bütün evler arandı, soka a çıkma yasa ı ilan edildi. Türkler; ekmek bıçaklarına kadar ellerindeki kesici ve patlayıcı silahlarını ngiliz makamlarına teslim etmek zorunda kaldılar. 3.2. gale U rayan Bölge Halkının Tepkileri ngiltere nin i gali altında tuttu u bölgeyi, Suriye tilâf namesi ile Fransızlara devretmesi üzerine, 2000 ki ilik Fransız birli i ve bir Ermeni taburu 29 Ekim 1919 da ehre girdi.bu haksız i gallere kar ı bölge ehirlerinde çe itli protestolar ve tepkiler meydana gelmi tir. 5 Kasım 1919 Cuma günü, yani Antep'in Fransızlar tarafından i galinin birinci günü, bir Ermeni tercümanla ehre inen bir Fransız subayının, Akyol Camiinde asılı Türk Bayra ı'nı, orada bulunan bir Türk polisine zorla indirtmesi, ehirde büyük tepki yarattı halk toplanarak hükümet Kona ına yürüdü ve bayra ı tekrar çektirdi. Uyandırdı. halk galeyana geldi. Zorla da olsa Türk Bayra ını indiren polisin derhal görevinden atılması sa lanmı tır. Bu hareket Fransızlar nezdinde protesto edilmi tir. 5 Kasım 1919 da Türklerin birkaç kez vaki olan protestoları kar ısında Fransız Komutanlı ı, Ermeni Alayına mensup kıta'ları Antep'ten çekilmeye ikna etmi tir. Fransızlara ve Ermeni askerlere güvenen yerli Ermeniler güçlendikçe ta kınlıklarını artırdılar. Ermeniler semtlerinde rastladıkları Türkleri tehdit ediyor ve dövüyorlardı. Türkler Ermenilerin ço unlukta oldu u semtlerde dola amaz olmu lardı. 10 Kasım 1919'da Ermeni askerleriyle Türk Polisleri arasında bir kavga çıktı ında, Cemiyet-i slamiye bu fırsattan istifade ederek Antep'in Fransızlar tarafından i galini protesto etmi tir. 23 Kasım 1919'da Antep'te büyük bir miting yapılmı tır. Bu arada bizzat Mustafa Kemal Pa a, 1 Aralık 1919'da Kazım Karabekir'e "son derece gizli tutulması" gereken bir telgraf göndermi tir. Buna göre Kilikya, Urfa, Mara ve Ayıntap i galinin ve Ermenilerin yaptıkları cinayetlerin iddetle protesto edilmesini ve maneviye ile mücadelenin ilanını bildiriyordu. Padi ahın i galler kar ısında sessiz kalmasına kar ın M. Kemal Samsuna çıkmı ve bir yandan kongreler toplayarak direni bilincini uyandırmaya çalı ıyordu.halkın iki seçene i vardı. Ya padi ahın dedi i gibi sessizce bekleyip kadere razı olacaklardı.ya da M. Kemal in dedi i gibi ulusun ba ımsızlı ını yine ulusun azim ve kararı kurtaracaktı.onlar ikinciyi seçtiler.sonuna kadar direneceklerdi.kısa zamanda Sivas tan bir haber geldi.sivas kongresi kararlarına göre herkesin direnmesi ve ehirlerde Müdafa_i Hukuk derneklerinin olu ması isteniyordu.1919 Kasımında Müdafaa-i Hukuk Derne i Antep ubesi kuruldu.kom u illerden silahlar alındı. ehir 27 semte ayrıldı.her bölgeye o yörenin 23