tmmob makina mühendisleri odası 21. YÜZYILA DOĞRU DENİZLİ SANAYİİ SEMPOZYUMU 17-18-19 EKİM 1997 BİLDİRİLER Bildiriler kitabında yer alan her türlü görüş, fikir, bilimsel sav ve alıntılar, tablo ve şekiller bildiri yazar / yolarlarına aittir. Bunlardan ötürü düzenleme kurulu sorumlu tutulamaz. Bu kitaptan yapılacak alıntılarda kaynak göstermek zorunludur. EDİTÖR Cemalettin Çağdaş Yılmaz Arslan YAPIM Deha Ajans Ltd. Şti. Tel: 263 14 84 BASKI Deha Mat Ltd. Şti. mmo yayın no: 199 ISBN 975-395-243-0
DÜZENLEME KURULU YÜRÜTME KURULU ÖmerGÜLEKEN Remzi ERİŞLER Süleyman EVCİLMEN Tarık DEMİRAY Cemal GENCER Uğurcan NAZLI T.Hikmet KARAKOÇ Turhan ONGEN Hasan CEBİROĞLU Dinçer METE Metin ALBEYOĞLU Selahattin SAPMAZ Hakkı ÖZÜTOK Prof.Dr. Mehmet ATILGAN Faruk İNCEOĞLU Fatih YAŞA Ö. Faruk YÜKSEL Servet TETİK Yaşar YIKICI Ahmet SİNKİL MMO Başkan Vekili MMO Bursa Şube Sekreteri MMO Antalya Şube Başkanı MMO Ankara Şube Sekreteri MMO Ankara Şube Y.K.Ü. MMO Adana Şube Y.K.Ü. MMO Eskişehir Şube Y.K.Ü. MMO İzmir Şube Y.K.Ü. MMO İstanbul Şube Bşk. Vekili MMO Edirne Şube Bşk. Vekili MMO Aydın İl Temsilcisi MMO Muğla İl Temsilcisi MMO Fethiye İlçe Temsilcisi MMO Denizli Şube Y.K.Ü. MMO Denizli: SubeY.K.U. MMO Denizli i >ube Sekreteri MMO Denizli i >ube Saymanı MMO Denizli Şube Y.K.Ü. MMO Denizli Şube Y.K.Ü. MMO Denizli jube Üyesi Ufuk ABALIOĞLU M.Gülşen GÜNGÖR İsmail ÇELİK İnci İLGAZ MevlütÇELİKBİLEK Erdoğan KİRİŞ Ali DENİZ Mehmet SARICA Fatih DİLBAZ Ali Rıza YAZGAN İskender ERBİL SEMPOZYUM SEKRETERYASI Fatih YAŞA Erkin PALAMUTÇU SEMPOZYUM YERİ Çatalçeşme Oda Tiyatrosu Denizli Belediyesi Meclis Salonu DANIŞMANLAR KURULU ABALIOĞLU Ali ABALIOĞLU İsmet ACAR Mehmet ADA H. Tekin AKŞAHİN Yalçın AKŞİTProf.Dr.M.Arif AKYÜREK Faruk ALTUNTAŞ Turgay ALYANAK Prof. Dr. İbrahim ASLANOĞLU Doç.Dr. Mehmet ATICI Sait ATMACA Mehmet AYDEMİR Mehmet AYDINLI Osman BAŞÇİFTÇİ Feyzullah BAYSAL Ali BEŞTAŞ Tanju CEYLAN Yrd.Doç.Dr. Tülay CONTAY Gürol ÇELİKOK Bülent ÇETİŞLİ Prof. Dr. Halil ÇİZMECİ Hasan ÇOPUR Süleyman DEĞİRMENCİ İsmail DEMİREREN İbrahim DEVELİ Hilmi DOĞUAltan DURMAZ Prof. Dr.Ali DUYSAL Ömer DÜLGEROĞLU Prof. Dr. Ercan ECE İsmail EDEM Ali EMİR Cahit ERDUYAN Tamer EREN Prof. Dr. Aslan ERGUN Yaşar Oğuz ERHAN Ramazan ERTÜRK Necati ESEN Hasan EVRAN Vedat GERELİOĞLU İ. Hakkı GÖKALP Prof. Dr. Hüsnü Yusuf GÖKSU Yusuf Ziya GÖKŞİN Ahmet GÜLSÖZ Doç. Dr. Alper GÜN Yücel GÜNALP Sezai GÜRGÜN Ertan GÜVENALAli HAZER Şeref İLGERİ Süleyman KALEMCİ Nail KARABACAK Doç. Dr. Rasim KARAMANLI A. İhsan KASAPOĞLU Kemal KATRANCI Zafer KAYA Ramazan KAYNAK Mustafa KEÇECİ Müjdat KIVANÇ Behçet KOCABAĞ Durali KOCAMAZ Hasan KONYALIOĞLU Hilmi KÖSEOĞLU Cevdet KUTLU R. Erhan MARIMAli NİZAMOĞLU İsmail OKTİK Prof. Dr. Şener ÖNCEL Abdi ÖZDEMİR Mehmet ÖZEK Doç Dr. Ziya ÖZEKMEKÇİ Nejdet ÖZPINAR Doç. Dr. Yahya PANAYIR İlter RENDE Prof. Dr. Hikmet SALGAR Gültekin Okay SARAÇOĞLU Önder ŞENEL Yavuz SİVRİ Esat SÖZKESEN Nuri SÜZÜK Lerzan TAŞKIRAN Cihan TERZİBAŞOĞLUAli TOSUN İsmail TOKER Emin TÜRKÖZ Hüseyin ÜLKÜ Turhan ULUKAYA Halil URGANLIOĞLU Bekir USLU M. Abdulkadir YALÇIN Cengiz YAVUZ Mehmet YILDIRIM Veli YUSUMUT Şah İsmail YÜKSEL Prof. Dr. Mehmet ZEYTİNCİ Cüneyt İRTİBAT BÜROSU TMMOB Makimi Mühendisleri hanı Kat:2 DENİZLİ Tel & Fa\ sı Deni/li Şııbes 5 S) 263 3638 -.
DENİZLİ GIDA SANAYİNİN GENEL DURUMU VE 21. YÜZYIL BEKLENTİLERİ Ramazan GÖKÇE ve Hüsnü Yusuf GÖKALP PAÜ Mühendislik Fakültesi, Gıda Mühendisliği Bölümü O2ET Sağlıklı, dengeli ve çeşitli ihtiyaçları karşılamaya ıönelik beslenme, insanoğlunun en temel ihtiyaçlarındandır. Dolayısıyla, tarih boyunca daha iyi bir beslenme seviyesine ulaşma çabası, insanlık için önemli bir uğraşı alanı olagelmiştir. Aynı olgu ülkemiz ve Denizli halkı için de geçerlidir. Ancak, ilimizde gıda sanayii, diğer bir kısım sanayii kollarında olduğu gibi olması gereken gelişmeyi gösterememiştir. Uygun coğrafi ve fiziki şartları, gıda hammadde zenginliği ve insanlarının müteşebbis yapısı bu alanda istikrarlı bir gelişme sağlayamamıştır. Dengeli ve tatmin edici beslenmenin önemli bir dalı olan hayvansal gıda sanayiinde bu durum, daha da belirgin bir şekilde görülmektedir. Denizli'de gıda sanayinin genelindeki bu yetersiz görüntüye rağmen, bazı alanlarda başarılı çalışmalar da mevcuttur. Bunların başında başarısını çeşitli ülkelere yaptığı ihracatla kanıtlayan; leblebi başta olmak üzere kuruyemiş ve baharat işleme ve ambalajlama, meşrubat, konsantre meyve suyu, şarap, turşu, sofralık zeytin, pekmez, tahin helvası, un sanayii ve makarna gibi sanayii kollarını saymak mümkündür. Güçlü sanayisi, turistik özelliği ve hızla artan nüfusuyla Denizli, 21. yüzyılda Türkiye'nin önemli cazibe merkezlerinden birisi olacaktır. Bununla beraber gerek nüfustaki hızlı artış ve gerekse fertlerin alım gücünün yükselmesi, gelecek yüzyılda Denizli'yi önemli bir gıda sanayii merkezi ve pazarı konumuna da getirecektir. Bu gerçeklerden hareketle makalede, Denizli için öncelikli gıda sanayii yatırımlarının neler olması gerektiği, mevcut imkanlar ve sorunlar ele alınarak incelenmiştir. 1. GİRİŞ Denizli, Türkiye'nin son yıllarda hızla sanayileşen sayılı birkaç ilinden biridir. Özellikle son 15 yıl içerisinde tekstil alanında yaşanan gelişmeler, haklı olarak Denizli'nin "Anadolu Kaplanları içerisinde Türkiye'nin parlayan yıldızı" olarak isimlendirilmesine neden olmuştur. Tekstilin yanısıra mutfak malzemeleri, çeşitli makina, deri işleme, ayakkabıcılık, kablo, cam, oto camı, yem, gibi sanayi dallarında da önemli gelişmeler yaşanmaktadır. Bir kısım sanayii dallarındaki bu gelişmelere rağmen, gıda sanayinde ciddi gelişmeler olmamıştır. Oysa imalat sektörü içerisinde gıda sektörü, istihdam hacmi de oldukça yüksek olan temel sanayii dallarından biridir. Özellikle, Denizli gibi uygun fiziki ve coğrafi yapısı, hammadde zenginliği, yerli ve yabancı turist potansiyeli ve hızla artan nüfusun bulunduğu yerlerde, gıda sanayinin gelişmemiş olması önemli bir eksikliktir. Denizli'nin iktisadi geçmişine bakıldığında en önemli uğraşı alanının dokumacılık olduğu görülmektedir. 1927 yılında yapılan sanayi sayımı sonucuna göre Denizli'de, küçük sanayi kuruluşlarından meydana gelen toplam 1581 tesis bulunmaktadır. Bunların % 43-1'ini tarıma dayalı sanayii, % 26.8'ini dokuma sanayii, % 17.6'sını maden işletmesi ve metal eşya sanayii, % 5.7'sini inşaat ve % 5.2'sini orman 340
ürünleri işletmeciliği oluşturmuştur. Bu işletmelerin büyük bir bölümü bir veya birkaç kişinin çalıştığı aile işletmeleri şeklinde olup, 1581 işletmeden ancak 28 işletme 10 ve daha fazla işçi çalıştırma kapasitesine sahiptir (Mutluer, 1995). Cumhuriyetin ilk yıllarında yapılan bu sayımda, tarıma dayalı sanayinin en önemli uğraşı alanını değirmencilik oluşturmuştur. Nitekim Mutluer'in (1995) bildirdiğine göre, 1927 yılında Denizli hakkında bir kitap yazan Dr. Kemal şakir, o yıllarda Denizli'de (muhtemelen sadece şehir merkezinde) 13 un değirmeninin bulunduğunu bildirmektedir. Yine aynı kaynakta (Mutluer, 1995), 1933 yılında yayınlanan T.C. Denizli Ticaret ve Sanayii Odası adlı broşürde, "Denizli'de 14 un değirmeninin bulunduğu, bunun 4'ünün çalışmadığı, 6'sının da yeni sistemle üretim yaptığının" yazılı olduğu kaydedilmektedir. Günümüzde de Denizli'de gıda sanayinin bazı dallarında başarılı yatırımlar mevcuttur. Fakat bu başarı mevcut imkanlara göre çok yetersizdir. Nitekim, Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından 1993 yılında hazırlanan 10'dan fazla çalışanı olan gıda işletmeleri sıralamasında (Anon., 1996) Denizli 52. sırada yer almaktadır. Bu sayı Denizli'de gıda yatırımlarının ne derece ihmal edildiğinin bir göstergesidir. 2. GIDA SANAYİ YATIRIMLARININ ÖNEMİ İnsanoğlu yaşamak için beslenmeye, beslenmek için de gıdaya muhtaçtır. Dünya nüfusunun hızla arttığı, çevre kirliliğinin tehlikeli boyutlara ulaştığı, fakat gıda kaynaklarının sınırlı olduğu dünyamızda, 21. yüzyılın en önemli sorunlarından birisinin beslenme sorunu olacağı çok açıktır. Bu yüzden, daha şimdiden birçok gelişmiş ülkede alışılmış gıda kaynaklarının dışında (tek hücre proteini, deniz yosunlarının insan gıdası olarak değerlendirilmesi...vb.) gıda üretim imkanları araştırılmaktadır. Ülkemizde tarım ve hayvancılığın önemli boyutlarda yapılıyor olması, bugün ve gelecekte ortaya çıkacak beslen-me sorunlarının önlenmesi açısından büyük bir avantajdır. Ayrıca, ülkemize özgü bazı gıdalar ile dünya pazarında söz sahibi olmamız da, ülkemiz için bir diğer sevindirici durumdur. Gıda üretimi ve sanayisini Denizli açısından ele aldığımızda; aynı sevindirici tabloyu görmemiz pek mümkün olamamaktadır. Çünkü, Denizli'de gıda yatırımları yeterli değildir ve ihmal edilmiştir. Mevcut gıda işletmelerinden ihracata yönelik olarak çalışmayanların üretim teknolojileri de oldukça eskidir. Oysa Denizli gıda sanayii yatırımları açısından oldukça müsait bir konumdadır. Bu uygun şartlar aşağıdaki gibi sıralanabilir. 2.1. Zengin Hammadde Üretimi Denizli gerek hayvansal ve gerekse bitkisel üretimin oldukça iyi seviyede yapıldığı zengin bir ilimizdir. Bütün ilçelerde hayvancılık, sebze, meyve ve tahıl üretimi oldukça yüksek miktarlarda yapılmaktadır. Ayrıca, üreticilerin ülke geneline kıyasla daha bilinçli olmaları da kaliteli hammadde üretimi açısından önemli bir avantajdır. Bütün bu olumlu faktörlere rağmen ilimizde üretilen gıda hammaddelerinin büyük bir çoğunluğu buradan taşınarak başka illerde mamul gıdaya çevrilmekte veya ilkel yöntemlerle işlenmektedir. Buna en çarpıcı örnek olarak; Denizli'de üretilen ve diğer illere sevkedilen süt miktarı verilebilir (Tablo. 1). 341
Tablo 1. Denizli'den Diğer İllere Sevkedilen Günlük Süt Miktarı (Anon., 1997 b). İller Afyon Aydın Balıkesir İzmir Manisa Toplam Denizli'deki işletmeler toplamı Süt miktarı (ton) 2 3 22 50.5 5 82.5 79.5 2.2. Yüksek Tüketici Potansiyeli Denizli, sanayide çalışacak kişiler ve yatırımcılar için cazibe merkezi olması nedeniyle, son yıllarda en fazla göç alan iller arasında yer almıştır. Bunun sonucunda nüfus hızlı bir şekilde artmıştır. Bu yüzden ilk sanayi hamlesinin başladığı 1970'lerdeki il nüfusu 500 000'lerde İken 1990'da bu sayı 751 000'e yükselmiştir. 1997 genel il nüfusu 1 100 000, yerli ve yabancı turist yoğunluğuna göre değişebilen şehir merkezinin günlük nüfusu ise 400 000 civarında olabilmektedir (Anon., 1997 a). Bu nüfusun önemli bir bölümünün gelir seviyesi Türkiye ortalamasının üzerindedir (Kalemci, 1997). 2.3. Turistik Özelliği ve Turizm Bölgelerine Yakınlığı Dünyaca meşhur doğa harikası Pamukkale'yi her yıl yüzbinlerce yerli ve yabancı turist ziyaret etmekte ve şifalı sıcak sularından faydalanmaktadır. Nitekim, 1996 yılında Pamukkale'yi 394 092'si yerli, 947 529'u yabancı olmak üzere toplam 1 341 621 kişi ziyaret etmiştir (Anon., 1997 a). Bu kişilerin beğenisine sunabileceğimiz özel bir gıdamız olmadığı gibi, normal ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri gıda sanayii kuruluşlarına da ilde pek mevcut değildir. Denizli, Kuşadası'ndan başlayıp Antalya'ya kadar uzanan en yoğun turizm faaliyetlerinin yaşandığı sahil şeridine de çok yakın bir konumda bulunmaktadır. Bu sahil şeridindeki otel ve tatil köylerinin birtakım gıda ihtiyaçları da kolaylıkla Denizli'de kurulacak gıda sanayii tesislerinden karşılanabilmelidir. Bu bölgelere ulaşabilen karayolu bağlantıları mevcuttur, ama geliştirilmesi gereklidir. 3. GELECEK İÇİN YAPILMASI GEREKENLER Gıda yatırımları açısından oldukça uygun konumda bulunmasına rağmen Denizli, adeta varlık içerisinde yokluk çekmektedir. Mevcut imkanlar yatırıma dönüştürülemediğinden, Denizli gıda piyasası büyük oranda yetersiz teknoloji ile üretilen ürünlerle doldurulmaktadır. Bu da, halkın sağlıklı beslenebilmesi açısından önemli bir dezavantaj ve ekonomik açıdan da büyük bir kayıptır. Gıda sanayiindeki bu olumsuzlukların giderilebilmesi için yapılması gerekenleri şöyle sıralayabiliriz : 3.1. Geleneksel Gıda Ürünleri Teknolojilerinin Geliştirilmesi Denizli'ye özgü çeşitli süt ürünleri, bazı peynirler ve özellikle torba yoğurdu, leblebi, pekmez, tahin ve tahin helvası,turşu, sofralık zeytin, yufka ve unlu mamuller gibi pek çok geleneksel gıdanın üretim teknolojileri geliştirilmeli, yaıgınlaştırılmalı ve ekonomik anlamda Standard ürünler üretilmesi yoluna gidilmelidir. Üretilecek kaliteli ürünlerle daha geniş bir pazara hitap edebilme şansı ortaya çıkacaktır. Böy- 342
21.YÜZYILA DOĞRU DENİZLİ SANAYİİ SEMPOZYUMU lelikle, hem bu alanda üretim yapanların, hem de sektöre hammadde temin eden üreticilerin gelir seviyeleri yükselecektir. 3-2. Mevcut Hammaddelerin Değerlendirilebildiği Tesislerin Kurulması Denizli'de oldukça fazla miktarda üretilen tarımsal hammaddenin yerinde değerlendirilebildiği tesisler kurulmalıdır. Bu açıdan, Menderes havzasında ve Çal-Bekilli yörelerinde hızla gelişen üzüm üretimini, Çivril'de elma üretimini, Acıpayam'da kavun-karpuz üretimini, Tavas ve diğer ovalardaki tahıl üretimini, Sarayköy-Nazilli ovalarındaki çeşitli sebze üretimini, il genelindeki süt ve et üretimini işleyebilecek sanayi tesisleri kurulmalıdır. 3.3- ilimize Özgü Gıdaların Daha Uygun şartlarda Üretilip Turistik Bölgelere Pazarlanması Bu açıdan özellikle turistlere hitap edecek tarzda çeşitli unlu mamuller, kahvaltılık tahıl ürünleri, ekmek çeşitleri, turşu-zeytin, reçel, marmelat, meyve suları, süt, et ve su ürünlerinin daha uygun şartlarda üretilmesi ve pazarlanmasının büyük önemi vardır. Turistlerin beğenisini kazanan pek çok geleneksel ürünümüz ilkel şartlarda üretilmekte ve uygun olmayan ortamlarda müşterilere sunulmaktadır. Aynı şekilde, Denizli'ye yakın konumda bulunan turistik otellerin bazı gıda ihtiyaçlarını giderecek yatırımlara da yönelinmelidir. Çünkü özellikle yabancı turistler, gezdikleri yörelere özgü ürünleri tercih etmektedirler. 3.4. Yemek Üretim Tesislerinin (Hazır Yemek Fabrikalarının) Kurulması Sanayide çalışan nüfus arttıkça, toplu beslenme yapılması zorunluluğu da artmaktadır. Bu durumda daha ekonomik yemek üretimi ve servisi yapabilecek yemek fabrikalarının kurulması gereklidir. Bu tür işletmeler sanayide çalışanlara yönelik olarak faaliyet gösterebilecekleri gibi, tam gün eğitim yapılan öğretim kurumlarının beslenme ihtiyaçlarını karşılayabilecek şekilde de planlanmalıdır. 3.5. Yöjresel Doğal Gıda Maddelerinin Değerlendirilmesi Denizli, coğrafi ve iklim özellikleri nedeniyle oldukça zengin bir bitki potansiyeline sahiptir. Özellikle kekik, gebere, dağ çayı ve benzerleri bu açıdan önemlidir. Bu bitkilerin gıda ve farmakolojik amaçlı olarak değerlendirilebildiği tesisler kurulmalı, mevcutlar da geliştirilmelidir. 4. SONUÇ Denizli'nin gerek sanayisi ve gerekse hızla artan nüfusuyla, 21. yüzyılda ülkemizin önemli cazibe merkezlerinden birisi olacağı şüphesizdir. Bu beklentilerin sağlıklı bir şekilde karşılanabilmesi için, şimdiden tekstile alternatif bazı yatırımların yapılması gerekmektedir. Bunların başında, halkın sağlıklı bir şekilde beslenmesine ve yöreden elde edilen gıda hammaddelerinin değerlendirilmesine yönelik gıda sanayii yatırımları gelmektedir. Gıda sanayii yatırımları, anılan bu faydalarının yanısıra, Denizli sanayisinde bir çeşitlilik meydana getirmesi ve daha fazla istihdam oluşturması açısından da son derece önemlidir. Gıda ve beslenme konusunun bugünkünden çok daha önemli olacağı 21. yüzyılda Denizli sanayii içerisinde gıda sanayii yatırımlarının oranı arttırılmalıdır. Bunun, yörede üretilen hammaddenin değerlendirilmesi ve halkın yerinde istihdamının sağlanması açısından da önemi büyüktür. Ayrıca, geleceğin sağlıklı nesilleri için de bu sanayii koluna daha fazla önem verilmesi ve yatırım yapılması gerekmektedir. Bunun için Denizli ve yöresinde her türlü altyapı, hammadde, organizasyon ve pazar bulunmaktadır. 343
KAYNAKLAR 1. ANONYMOUS, 1996. Gıda dosyası, Ekonomik Forum. 3 (12), 28-29, TOBB, Ankara 2. ANONYMOUS, 1997 a. Ekonomik Yönü ile Denizli 1997. Denizli Ticaret Odası yayınları No: 24, 107 s., Denizli. 3. ANONYMOUS, 1997 b. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Denizli İl Müdürlüğü Tarım İstatistikleri (Yayınlanmamış istatistik bilgileri), Denizli. 4. Kalemci, N., 1997. şahsi görüşme. 5. Mutluer, M., 1995. Gelişimi, Yapısı ve Sorunlarıyla Denizli Sanayii. Denizli Sanayi Odası Yayınları, 303s., İzmir. 344