Tekstil Teknolojileri Elektronik Dergisi Cilt: 4, No: 2, 2010 (59-64) Electronic Journal of Textile Technologies Vol: 4, No: 2, 2010 (59-64) TEKNOLOJĐK ARAŞTIRMALAR www.teknolojikarastirmalar.com e-issn: 1309-3991 (Derleme) (Review) Askeri Teknik Tekstillerin Tedarikinde Kullanılan Muayene Gülçin ORAL**, Yahya CAN * * Pamukkale Üniversitesi Denizli Meslek Yüksekokulu Tekstil Teknolojisi Böl., Denizli/TÜRKĐYE ** Pamukkale Üniversitesi Tekstil Müh. Böl., Denizli/TÜRKĐYE gulcinoral79@gmail.com Özet Kullanımları ihtiyaç haline gelen teknik tekstillerin üretimleri giderek yaygınlaşmaktadır. Teknik tekstiller içerisinde yer alan askeri giyim ve teçhizatının tedarik edilmesi özellikle koruyucu özellikleri açısından büyük önem taşır. Bu makalede, ülkemizde kullanılan askeri teknik tekstil giyim ve teçhizatının tedariği için hazırlanan teknik şartnameler, bu ürünlerin muayenelerinde kullanılan örnekleme yöntemleri ve test metotları hakkında bilgi verilmektedir. Anahtar Kelimeler: Askeri Teknik Tekstiller, Teknik Şartname, Örnekleme, Kalite seviyesi, Test Metotları. Inspection Methods Of Military Technical Textile Used In Procurement Abstract Production of technical textiles which are used crucial becomes increasingly common. Procurement of military garment and equipment among the technical textiles carries weight with protective properties. This article presents information about prepared technical specifications for procurement of our country's military technical textiles clothing and equipment, sampling and test methods used in examination of these products. Keywords : Military Technical Textiles, Technical Specification, Sampling Methods, Quality Level, Test Methods. 1. GĐRĐŞ Teknik tekstiller, yüksek teknik ve kalite gerekliliklerini karşılayan (mekaniksel, ısıl, elektriksel, dayanıklılık vs.) ve teknik fonksiyonları olan materyallerdir [1]. Bu tanıma uygun olan askeri teknik tekstiller, çoğunlukla koruyucu amaçlı olarak kullanılmaktadır. Bunlar: insan hayatı için tehdit oluşturan zararlı maddeler ve kötü çevre koşullarına karşı koruma amaçlı giysiler, örtüler, çadırlar ve ekipmanlardır. Bu ürünlerin kullanım amaçları: balistik koruma, bıçak darbelerine karşı koruma, düşük hızlı etkilere karşı koruma, alevden koruma, atıklardan koruma, nükleer etkilerden koruma, biyolojik ve kimyasal zararlılardan koruma, kamuflaj, yüksek voltajdan koruma ve statik elektriklenmeden korumadır [2]. Bu makaleye atıf yapmak için Orai G. **, Can Y. *, Askeri Teknik Tekstillerin Tedariğinde Kullanılan Muayene Tekstil Teknolojileri Elektronik Dergisi 200X, X(X) X-X How to cite this article Orai G. **, Can Y. *, Inspection Methods of Military Technical Textile Used In Procurement Electronic Journal of Textile Technologies, 200X, X (X) X-X
Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (2) 59-64 Askeri Teknik Tekstillerin Tedariğinde Kullanılan Muayene Kalite, bir ürünün kullanım amaçları doğrultusunda istenilen kullanım özelliklerine uygun olarak üretilme derecesidir [3]. Müşteri isteklerine uygunluk olarak kısaca tanımlanabilen kalitenin sağlanabilmesi için müşteri açısından tedarik edilecek ürünü yeterince tanımlayan teknik şartnamelerin hazırlanması gereklidir. 2. TEKNĐK ŞARTNAME HAZIRLANMASI Teknik şartname; ihtiyacı karşılayan mal veya hizmetin verimlilik ve fonksiyonelliğini sağlayacak şekilde taktik, teknik ve her türlü diğer özelliklerini tereddüte yer bırakmayacak, açık ve anlaşılır şekilde kesin hükümler ile tarif eden, numune alma, denetim ve muayene yöntemlerini, ret ve kabul kriterlerini ve varsa ürüne ait kalite güvence ile ilgili hususları, kullanım şartlarını, işletme ve bakım özelliklerini, ambalajlama, etiketleme, taşıma ve depolama gereksinimlerini, garanti ile ilgili hususları içeren, tedarikte serbest rekabeti engellemeyecek ve bütün istekliler için fırsat eşitliği sağlayacak biçimde hazırlanan, tedarik işlemlerine esas ve temel teşkil eden bir teknik dokümandır [4]. Askeri teknik tekstil, giyim ve teçhizatının tedariği için hazırlanan teknik şartnamelerde ürünün gerekliliklerini tanımlayan istek ve özellikler yer alır. Bu kısımda ürünün ölçüm yerleri ve ölçü tablolarıyla birlikte dikim detayları; konfeksiyon özelliklerinde belirtilen giysiyi oluşturan tüm malzemelerin (kumaş, fermuar ve kordon gibi aksesuarların) istenen minimum performans değerleri verilir. Teknik şartnamede sayılar ile ifade edilen teknik kriterlere mutlaka tolerans verilmelidir. Tolerans; en az..., en çok... veya +/-... şeklinde, kullanım amacına etkisi de düşünülerek o özelliğin gerektirdiği hassasiyeti sağlayacak miktar tespit edilerek verilmelidir. Ayrıca üründe istenmeyen hatalar verilerek ve bunların küçük, büyük ve kritik hata olarak sınıflandırılması yapılır. Teknik şartnamede fiziksel muayeneye arz olunan parti büyüklüklerine göre alınacak örnekleme miktarları ve kabul edilebilir hata sayıları ile laboratuar muayenesi için alınacak numune miktarları belirtilir. Teknik şartnamede üründen istenen performans özelliklerinin hangi metotlara göre muayene edileceği, kumaşın istek ve özellikleri tanımlanmış tüm performans kriterlerine ait uygulanacak test standartları verilir. Teknik şartname hazırlığında dikkat edilecek önemli noktalardan biri de atıf yapılan standartların kolay ulaşılabilmesi için güncelliğinin kontrol edilmesidir. 3. MUAYENELER ĐÇĐN NUMUNE ALMA Tedarik edilecek mamulde muayene işlemleri örneklem muayenesi veya %100 muayene ile yapılabilir. Tekstilde örneklem muayenesi daha çok kullanıldığı için sadece örneklem muayenesi hakkında bilgi verilecek olup, % 100 muayene yöntemine değinilmeyecektir. 3.1. Örneklem Muayenesi Ana kütle hakkında en doğru kararın ancak tüm elemanların tek tek muayene edilmesi sonunda verilebileceği düşünülür. Fakat ilk bakışta mantığa çok uygun gelen bu yargının, imalat ve muayene teknolojisi ile maliyet faktörleri açısından irdelenmesi halinde her zaman geçerli olmadığı anlaşılır. Kalite kontrolün önemli faaliyetlerinden biri olan muayenede örnekleme ana kütlenin uygunluk kalitesini belirleme amacına yönelmiştir. Örneklem; hakkında bilgi toplanması gereken birim topluluğundan, başka bir deyişle ana kütleden, sadece bir kısmını inceleyerek yapılan araştırmadır. Örneklem ile muayenenin %100 muayeneye göre avantajlı olmasına yol açan faktörler şunlardır: Maliyetler: Ana kütlenin tümünü muayene etmekle küçük bir kısmının muayeneden geçirilmesi arasında büyük maliyet farkı vardır. Ancak bu kıyaslamada sadece muayene işlemlerinden doğan 60
maliyetleri göz önüne almak doğru değildir. Hatalı bir parçayı gözden kaçırmanın maliyetini ve bilinen veya tahmin edilen hatalı parça yüzdesini de hesaba katan bir kıyaslama yapmak gerekir. %100 muayenenin verdiği aşırı güven: Muayenelerde kalite spesifikasyonlarının tümünün gözden geçirilmesi mümkün değildir. Özellikle %100 muayenede spesifikasyonlardan ancak bir kısmı üzerinde durulabilir. Uygulamada, yüksek kaliteyi veya çok titiz muayene yapıldığını kanıtlamak için %100 muayeneden geçmiştir ifadesinin sık sık kullanılması bu gerçeğin anlaşılamadığını göstermektedir. Aslında, örneklemede daha çok sayıda spesifikasyonun kontrolü mümkün olduğu gibi, bazı istatistik göstergeler yardımı ile aşırı sapmalara neden olan hata kaynaklarını zamanında bulma olasılığı yüksektir. %100 muayenede ayıklamaya önem verilmesi: Geleneksel olarak %100 muayenede iyi-kötü ayırımı yapılmakla amaca ulaşıldığı varsayılır. Sağlam parçaları ayıklamanın ötesinde hata tipleri ve bunların nedenleri üzerinde pek durulmaz. Bu tutum kalite kontrolün temel tanımı ve amaçları ile bağdaşmamaktadır. Muayene işlem sayısının çokluğu: %100 muayenede ölçme işlemlerinin sürekli ve çok olması hatalı karar olasılığını arttırır. Monotonluğun yol açtığı bıkkınlık yanlışlıkla sağlam kabul edilmesi sonucunu doğurur. Sağlam parçaların reddedilme olasılığı: Kusurlu parça oranının çok düşük olduğu %100 muayenelerde işlemleri yapan kişi aşırı titizlik göstererek bazı sağlam parçaları da reddetme eğilimi gösterebilir. Bunun nedeni çevreye karşı işinin önemini göstermek veya amirlerinde dikkatli çalışıyor izlenimi yaratmak olabilir. Kabul edilebilir nitelikteki parçaların reddi sürtüşmelere, üretim programlarının aksamasına ve maliyetlerin artmasına yol açar. Tahrip edici muayeneler: Mukavemet testleri gibi birçok laboratuar muayenesinde mamul kullanılmaz hale gelecek şekilde tahrip edilmesi gerekir. Bu gibi durumlarda kesinlikle örnekleme muayenesine gitme zorunluluğu vardır [5]. 3.2. Örnekleme Örnekleme muayenesinde ana kütlenin özelliklerine ve saptanan amaçlara göre başlıca üç yöntemle örnek numune seçimi yapılır. 1. Rastgele (tesadüfi, random) Örnekleme: Muayene olacak yığından örnek büyüklüğü kadar numunenin rastgele biçimde seçilmesi veya partideki birimlere numara verip, örneklem grubuna gireceklerin rastgele sayılar tablosu aracılığıyla seçilmesi şeklinde gerçekleştirilir. Homojen yapıdaki yığınlar için bu yöntem en uygun olanıdır. Tekstilde yükleme öncesi final kontrollerinde bu yöntem kullanılmaktadır. 2. Sistematik Örnekleme: Yığından belli zaman, mekân ya da tekrarlamalarla birimlerin seçilmesi yoluyla yürütülen bu yöntemde genellikle rastgele sayılar tablosu kullanılarak örnek birimleri seçilir. 3. Bilinçli (iradi) Örnekleme: Örnek grubuna girecek birimler bilinçli seçilir. Örneğin; yığındaki birinci, üçüncü, beşinci birimlerin seçilmesi gibi [6]. 3.2. Örnek Hacminin ve Kalite Seviyesinin Saptanması Örnek hacminin ve kalite seviyesinin saptanması için istatistiksel ve matematiksel teorilere dayanılarak hazırlanmış geniş çapta kabul görmüş MIL-STD-105, ISO 2859, DIN 40.080, BS 6001 ve NFK 06-021/022 gibi örnekleme metotlarına başvurulmaktadır. Örnekleme muayenesinde örnek hacminin saptanması için parti ya da yığın büyüklüğü esas alınır. Örnek hacmini belirlemek için ise önceden muayene seviyesinin saptanmış olması gerekir. Aksi ilgili şartname veya alıcı tarafından belirtilmedikçe yaygın olarak II. Seviye Normal Denetim Örnekleme Planı kullanılır. Tablo 1 de özel ve normal denetim seviyelerine göre belirlenecek örnek büyüklüğü kod harfleri verilmiştir. Tablo 2 de ise seçilen kod harfinin yanlarında alınacak örnek büyüklükleri ve izin verilen en fazla hatalı sayıları yer almaktadır [7]. 61
Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (2) 59-64 Askeri Teknik Tekstillerin Tedariğinde Kullanılan Muayene Tablo 1. Yığın/parti büyüklüğüne göre uygulanacak denetim seviyeleri Yığın/Parti Özel Denetim Seviyeleri Normal Denetim Seviyeleri Büyüklüğü S-1 S-2 S-3 S-4 I II III 02-08 A A A A A A B 09-15 A A A A A B C 16-25 A A B B B C D 26-50 A B B C C D E 51-90 B B C C C E F 91-150 B B C D D F G 151-280 B C D E E G H 281-500 B C D E F H J 501-1200 C C E F G J K 1201-3200 C D E G H K L 3201-10000 C D F G J L M 10001-35000 C D F H K M N 35001-150000 D E G J L N P 150001-500000 D E G J M P Q 500001 ve üstü D E H K N Q R Tablo 2. Örnek büyüklüğüne göre uygulanacak kabul edilebilir kalite seviyeleri Kabul edilebilir kalite seviyesi (AQL, Acceptable Quality Level), örnekleme muayenenin amaçlarına hizmet eden ve proses ortalamasını temsilen tatmin edici olan maksimum kusurlu yüzdesidir. Bu seviyeler alıcı ve satıcı arasında belirlenmiş olmalıdır. Müşteri isteğine bağlı olarak da küçük, büyük ve kritik hatalar için ayrı kabul edilebilir kalite seviyeleri belirlenebilmektedir. Yaygın olarak muayenelerde küçük hatalar için AQL 4,0 büyük hatalar için AQL 2,5 olarak belirlenirken kritik hata kabul edilmez. Genellikle tek aşamalı olarak gerçekleştirilen bu görsel muayeneler sonucunda bulunan hatalar kabul 62
edilebilir hata sayılarını aşarsa parti reddedilir. Üretici tarafından yeniden %100 kontrole tabi tutulan parti, alıcı ile anlaşılan uygun bir zamanda ikinci kez kontrol muayenesine sunulur. 4. TEST METOTLARI Teknik şartnamede istenen ürüne ait malzemelerin performans kriterlerinin hangi standart metotlara göre muayene edileceği önemlidir. Örneğin; yırtılma mukavemeti performans değeri istenmiş bir kumaşın hangi metoda göre test edilmesi gerektiği verilmelidir. Çünkü yırtılma mukavemeti 4 farklı yönteme göre ölçülebilmektedir. Bunlar; TS EN ISO 13937-1: Balistik sarkaç metodu ile yırtılma dayanımı tayini, TS EN ISO 13937-2: Pantolon şeklindeki deney parçalarının yırtılma dayanımı tayini (Tek yırtma metodu), TS EN ISO 13937-3: Kanat şeklindeki deney parçalarının yırtılma dayanımı tayini (Tek yırtma metodu), TS EN ISO 13937-4: Dil şeklindeki deney parçalarının yırtılma dayanımı tayini (Çift yırtma metodu). Uygulanan test yöntemlerinin adlarından da anlaşılacağı gibi, ölçümde kullanılacak numune şekilleri ve boyutları farklıdır ve elde edilen sonuçlarda birbirinden farklıdır. Kullanım yerine göre değişen askeri teknik tekstiller için yaygın olarak istenen performans kriterlerine göre standart test metotları şöyledir: Malzeme Cinsi: TS 4739 a ve/veya Đkili Tekstil Karışımlarının Kantitatif Analiz Hakkında Yönetmelik (96/73/AT) e göre yapılacaktır. (96/73/AT) e göre karışım oranı hesabında; b değeri ihmal edilecek ve pamuklu karışımların analizinde a değeri pamuk için 8,50 olarak alınacaktır. Doku Tipi: Bir büyüteç vasıtası ile ve/veya elle sökülerek yapılacaktır. Metrekare Ağırlığı: TS 251 Madde-6 ya göre yapılacaktır. Đplik Sıklığı: TS 250 EN 1049-2 Metot-A ya göre yapılacaktır. Kopma Mukavemeti: Kaplamasız kumaşlarda TS EN ISO 13934-1 e göre, kaplamalı kumaşlarda TS 2008 EN ISO 1421 Metot-1 e göre yapılacaktır. Yırtılma Mukavemeti: Kaplamasız kumaşlarda TS EN ISO 13937-4 e göre, kaplamalı kumaşlarda TS 3241-2 EN ISO 4674-2 ye göre yapılacaktır. Yıkamadan Sonra Boyut Değişimi: TS EN ISO 3759 a göre hazırlanan kumaş numuneleri TS 5720 EN ISO 6330 Çizelge-1 Đşlem No:5A ya göre muameleye tabi tutulacaktır. TS 5720 EN ISO 6330 Madde 8.1 e (Đşlem-A-Doğru Boyunca Askılı Kurutma) göre kurutulacaktır. Boyutlardaki değişme TS EN ISO 5077 ye göre hesaplanacaktır. Su Geçirmezlik: TS 257 EN 20811 e göre yapılacaktır. Deneydeki su basıncındaki artış oranı 60±3 cm H 2 O/dakika şartlarına göre ölçüm yapılacaktır. Değerlendirmede; deney TS 1974 EN 1734 de belirtilen ıslak noktalar veya nemlenme belirtisi gözlendiğinde sonlandırılacaktır. Su Đticilik: TS 259 EN 24920 ye göre yapılacaktır. Su Buharı Geçirgenliği: TS EN 31092 ye göre yapılacaktır. Hava Geçirgenliği: TS 391 EN ISO 9237 ye göre deney alanı 5±%2 cm 2, basınç düşüşü 1±%2 mbar esas alınarak yapılacaktır. Yağ Đticilik: TS EN ISO 14419 a göre yapılacaktır. Aşınma Direnci: TS EN 530 a göre 9 kpa basınçta Metot-2 ye göre aşındırıcı kumaş kullanılarak yapılacaktır. Boncuklanma Direnci: TS 10258 e göre yapılacaktır. ph Değeri: TS EN ISO 3071 e göre yapılacaktır. 63
Teknolojik Araştırmalar: TTED 2010 (2) 59-64 Askeri Teknik Tekstillerin Tedariğinde Kullanılan Muayene Ticari Ev Tipi Yıkamaya Karşı Renk Haslığı: TS EN ISO 105-C06 Çizelge-2 A-1-S deney şartına göre çok lifli refakat bezi kullanılarak yapılacaktır. Tere Karşı Renk Haslığı: TS EN ISO 105-E04 e göre çok lifli refakat bezi kullanılarak yapılacaktır. Kuru ve Yaş Sürtmeye Karşı Renk Haslığı: TS EN ISO 105-X12 ye göre yapılacaktır. Kuru Temizlemeye Karşı Renk Haslığı: TS 473 EN ISO 105-D01 e göre yapılacaktır. Ütülemeye Karşı Renk Haslığı: TS 472 EN ISO 105-X11 de belirtilen nemli ütüleme (150±2 0 C deney şartında) yapılacaktır. Hava Şartlarına Karşı Renk Haslığı: TS 4460 EN ISO 105-B04 Metot-2 ye göre yapılacaktır. 6 numaralı mavi yün referans bezi, gri skalaya göre 4 seviyesine kadar solduğunda deney sonlandırılacaktır. Renk Farkı: TS 423-2 EN 20105-A02 Madde 2.5 e göre D65 standart ışık kaynağı altında bakılarak yapılacaktır. Bu performans kriterlerine ek olarak kullanım yerine göre yanmazlık, infrared yansıtma özelliği, balistik koruma gibi özellikler de teknik tekstillerden istenen performans kriterlerine eklenebilmektedir. 5. SONUÇ Ülkemizde tekstil sektörünün rekabet gücünün korunması için katma değeri yüksek ürünlerin üretimi ve ihracatı bir zorunluluk haline gelmiştir. Sektörün teknik tekstillere yönelmesi, tekstil sanayisinin devamlılığını sağlamak açısından avantaj sağlamakla beraber askeri teknik tekstillerin kullanımını da yaygınlaştıracaktır. Klasik tekstillerde sağlanan bilgi birikiminin üzerine yapılacak bu alandaki gelişmelerle özellikle koruyucu amaçlı yeni askeri teknik tekstil giyim ve teçhizatının üretilmesi de yaygınlaşacaktır. 6. KAYNAKLAR 1. http://www.technica.net/tessilitecnici/rel20011107/nemoz.pdf (2010). 2. Mecit D., Ilgaz S., Duran D., Teknik Tekstiller ve Kullanım Alanları, Tekstil ve Konfeksiyon, 2/2007, s79-82. 3. Bek G.A., Bir Konfeksiyon Đşletmesinde Proses ve Kalite Kontrol Yüksek Lisans Tezi, Adana, 2008, s10. 4. http://www.msb.mil.tr/birimler/tekhiz/doc/tekniksartnamehizmetleri.pdf (2010). 5. http://www.eylem.com/tqm/wtqm08.htm (2010). 6. Aslan D., Kalite Kontrol (Proses Kontrol ve Toplam Kalite), D.E.Ü. Müh. Fak. Yayınları, Đzmir, 2003, s24. 7. http://www.kiraz.com/index.php?option=com_content&task=view&id=17&itemid=22 (2010). 64