İçindekiler Kısaltmalar 9 Önsöz 11 Giriş Metodolojik Çerçeve I. Araştırmanın Konusu ve Önemi 17 II. Araştırmanın Amacı ve Yöntemi 21 III. Araştırmanın Kaynakları 27 Birinci Bölüm EBÛ İSHAK es-saffâr IN SOSYOKÜLTÜREL ÇEVRESİ: BATI KARAHANLILAR DÖNEMİNDE MÂVERÂÜNNEHİR I. Siyasî Ortam 43 II. Sosyoekonomik ve Kültürel Durum 51 III. Dinî ve Felsefî Hayat 63 A. Dinler 63 B. Fıkhî Mezhepler 68 C. İtikadî Fırkalar 78 1. Mâtürîdîlik 79 2. Eş arîlik 103 3. Mu tezile 107 4. Şîa 109 D. Tasavvufî Zümreler 119 E. Felsefî Akımlar 125
6 EBÛ İSHAK ES-SAFFÂR IN KELÂM YÖNTEMI İkinci Bölüm EBÛ İSHAK es-saffâr IN HAYATI ve İLMÎ KIŞILIĞI I. Kimliği 135 II. Hayatı 145 III. İlmî Kişiliği 159 A. Hocaları 159 B. Kaynakları 163 C. İslâmî İlimlere Vukufiyeti ve Etkisi 184 D. Mezhebî Eğilimi 199 E. Farklı İnançlara ve Fikirlere Karşı Tutumu 202 1. Dinlere Bakışı 204 2. Felsefî Akımlara Bakışı 214 3. Sünnî ve Şiî Akımlara Bakışı 216 a. Kaderiyye 220 b. Râfizîler 232 c. Eş ariyye 240 d. Mücessime-i Horasan (Kerrâmiyye ve Mübeyyiza) 242 e. Cehmiyye 245 f. Hâricîler 246 g. Neccâriyye 247 h. Cebriyye 247 i. Gulât-ı Mürcie 247 F. Eserleri 249 G. Öğrencileri 261 Üçüncü Bölüm KELÂM YÖNTEMİ I. Kelâm İlmine Bakışı 273 A. Kelâm Tanımı 273 B. Kelâm İsminin Oluşumu ve Saffâr ın Yorumu 278
IÇINDEKILER 7 C. Kelâm İlminin Değeri 286 D. Kelâm Müdafaası 291 1. Kur an dan Deliller 304 2. Sünnet ten ve Selef-i Sâlihînden Deliller 310 II. Bilgi Teorisi 331 A. Bilginin Tanımı 331 B. Bilginin İmkânı 345 C. Bilgi Kaynakları 353 1. Akıl 354 a. Aklın Tanımı ve Mahiyeti 354 b. Aklın Bedendeki Yeri 359 c. Aklın İşlevi 362 2. Duyular 363 3. Haber 365 D. Bilgi Türleri 369 1. Kadim Bilgi 369 2. Muhdes Bilgi 370 a. Zaruri Bilgi 371 b. Müktesep Bilgi 372 E. Saffâr ın Eleştirdiği Bilgi Anlayışları 381 III. Akıl-Nakil İlişkisi 387 A. Aklın Bilgi Değeri ve Sınırı 387 B. Naklin Kapsamı ve Bilgi Değeri 393 1. Kur an ın Anlaşılması 394 a. Tefsir ve Tevil Ayırımı 396 b. Muhkem ve Müteşâbih Konusu 399 c. Nesih Problemi 404 d. Âm ve Hâs Lafızların Anlaşılması 408 e. Kıraat Farklılıkları ve Yedi Harf Meselesi 412 2. Hadisin İtikadî Alanda Bilgi Değeri 414 C. Aklın ve Naklin Bilgi Alanlarının Farklılığı 419 D. Akıl-Nakil İlişkisinde Öncelik-Sonralık Tartışması 426
8 EBÛ İSHAK ES-SAFFÂR IN KELÂM YÖNTEMI 1. Fetret Ehlinin Durumu 436 2. Mümeyyiz Çocuğun İnanma Yükümlülüğü 441 3. Hüsün-Kubuh Meselesi 443 IV. İstidlâl ve Türleri 447 A. İstidlâlin Kavramsal Çerçevesi 448 B. Kıyas ve İstidlâlin Farklılığı 451 C. İstidlâl Türleri 453 1. Naklî İstidlâl 455 a. Âyetle İstidlâl 455 b. Hadisle İstidlâl 456 c. İcmâ ile İstidlâl 459 d. Mûcize ile İstidlâl 463 2. Aklî İstidlâl 464 a. İstidlâl bi ş-şâhid ale l-gāib 466 b. Sebr ve Taksim 473 3. Lugavî (Semantik) İstidlâl 475 Sonuç 491 a. Anlamsal Tespit 480 b. Bağlamsal Tespit 486 c. Kur ânî Bütünsellik 489 Ek 1: Mâtürîdî Mezhebinin Ekolleşme Süreci Kronolojisi 503 Ek 2: Saffâr ın Soy Ağacı 521 Ek 3: Saffâr ın Kaynakları 523 Ek 4: Saffâr a Atıf Yapan Âlimler 525 Ek 5: Karahanlılar Döneminde Mâverâünnehir 527 Kaynakça 529 Dizin 563
Önsöz Bu kitapta, daha çok Zâhid es-saffâr şeklinde tanınan ünlü Mâtürîdî âlimi Ebû İshak İbrâhim b. İsmâil es-saffâr el-buhâ rî nin kelâm yöntemi konu edilmektedir. Ebû İshak es-saffâr, bir Türk devleti olan Batı Karahanlılar ın hâkimiyet döneminde (433-608/1041-1212) Buhara şehrinde takriben 450 (1058) yılında doğdu, öğrenimini burada tamamladı, Merv şehrinde geçirdiği sürgün hayatı dışında Buhara da ilme hizmet ederek 536 da (1141) vefat etti. Kitabın giriş bölümünde Metodolojik Çerçeve başlığı altında araştırmanın konusu, önemi, amacı, yöntemi ve kaynakları hakkında bilgi verildi. Birinci bölümde Mâtürîdî mezhebinin teşekkül ettiği Mâverâünnehir bölgesinin V ve VI. (XI-XII.) yüzyıllardaki siyasî, sosyoekonomik ve ilmî durumu ile bölgede varlık gösteren din, mezhep ve felsefî akımların etkinlikleri tespit edildi. Bu sayede, yaşadığı siyasî ve sosyokültürel çevrenin; inanç, düşünce, üslûp ve yöntem açısından Saffâr ın düşünce dünyasına ve onun kelâm yöntemine etkileri değerlendirildi. Akla, nakle ve duyuma dayalı bilgilerin kendi alanlarında belirleyici olduğunu düşünen Saffâr, bu kaynaklara dayalı olarak kelâmî görüşlerini oldukça sistematik şekilde ele alıp temellendirir. Bu açıdan o, klasik kaynaklarda görüşlerine atıf
12 EBÛ İSHAK ES-SAFFÂR IN KELÂM YÖNTEMI yapılan ve değer verilen önemli bir Mâtürîdî mütekellimidir. Buna karşılık Saffâr ın hayatı, ilmî kişiliği, eserleri, kaynakları ve yönteminin bugüne kadar kapsamlı bir araştırmaya konu edilmediği görülmektedir. Bu sebeple, çalışmamızın ikinci bölümünde onun hayatı ve ilmî kişiliği, temel kaynaklara dayalı olarak ele alındı. Üçüncü bölümde ise onun kelâm yönteminin belirlenmesine ve belli bir sistematik içinde aktarılmasına çalışıldı. Bunun için Saffâr ın günümüze ulaşan Telhîsü l-edille li-kavâidi t-tevhîd ve Risâle fi l-kelâm adlı eserleri merkeze alınarak dönemin Hanefî-Mâtürîdî kelâm ve fıkıh literatürü ile karşılaştırmalı bir okumaya tâbi tutuldu. Bütün bunların sonunda ulaşılan sonuçlar siyasî ve sosyokültürel şartlar dikkate alınarak yorumlandı ve yazıya geçirildi. Bu kapsamda çalışmamızın son bölümünde öncelikle Saffâr ın kelâm ilmine verdiği değer ve kelâm müdafaasının ortaya konulmasına gayret edildi. Zira bir İslâm âliminin kelâm ilmine bakışı ve itikadî meselelerde aklî bilgiye açtığı alan, onun metodolojisindeki belirleyici unsurlar arasında yer alır. Bu konunun akabinde Saffâr ın bilgi teorisi ele alındı. Bu başlık altında onun bilginin tanımı, imkânı, kaynakları ve bilgi türleri hakkındaki görüşü ile savunduğu ve eleştirdiği bilgi anlayışları belirlendi. Saffâr ın kullandığı yöntemi doğru tespit edebilmek ve yansıtabilmek amacıyla ona göre aklın ve naklin bilgi değerinin ne olduğu ile bunların kapsam ve sınırlarının keyfiyeti ele alındı. İtikadî ekollerin ve bunların müntesiplerinin birbirlerinden farklılaştığı ve yöntemlerinde belirleyici olan hususlardan biri de bu konudur. Ayrıca fetret ehlinin inanma yükümlülüğü ve hüsün-kubuh meselesine bu açıdan değinildi. Üçüncü bölümün sonunda ise kullandığı yönteme bağlı olarak Saffâr ın ulaştığı dinî-kelâmî görüşleri hangi istidlâl türleri ile temellendirdiği ve savunduğu hususu ele alındı.
Önsöz 13 Bu çalışma, 2014 yılında Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nde tamamladığımız Ebû İshâk Zâhid es-saffâr ın Kelâm Yöntemi isimli doktora tezimize dayanmaktadır. Eserin ortaya çıkmasında birçok kişinin katkıları ve destekleri oldu. Başta tez danışmanım Prof.Dr. Metin Özdemir olmak üzere Prof.Dr. Mehmet Baktır, Prof.Dr. Cağfer Karadaş, Prof.Dr. Metin Bozkuş ve Doç.Dr. Hasan Özalp hocalarıma teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca bu sürecin ağır şartlarına benimle birlikte sabırla katlanan ve mânevî desteklerini her zaman hissettiğim eşim Derya Hanım ile kızım Seher ve oğlum Berat a da şükranlarımı bir defa daha dile getirmek isterim. Son olarak bu kitabı yayımlayan Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM) yönetimine, yayın kuruluna ve yayında emeği geçen bütün görevlilerine teşekkür ederim. Hanefî-Mâtürîdî ilim geleneğimizin bir halkasının tanınmasına katkıda bulunması ve daha başka çalışmalara vesile olması dileğiyle Abdullah Demir Nottingham, 2016