Đskenderun Bölgesinde Kurvaziyer Turizminin Pazar Potansiyeli Yrd.Doç.Dr. Soner ESMER (1), Handan BĐLĐCĐ ALTUNKAYALIER (2), Gülsüm TÜTÜNCÜ ESMER (2,3) (1) Dokuz Eylül Üniversitesi, Denizcilik Fakültesi, Tınaztepe Kampüsü Buca Đzmir Tel: 0 232 301 88 21 Faks: 0 232 301 88 48 E-posta: soneresmer@gmail.com (2) Dokuz Eylül Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Tınaztepe Kampüsü Buca Đzmir E-posta: handan.bilici@deu.edu.tr (3) E-posta: gulsumesmer@gmail.com Özet Bir bölgede kurvaziyer turizminin gelişmesi, kurvaziyer gemi işletmelerine bir cazibe yaratılmasının yanı sıra bir kıyı tesisine, başka bir deyişle kurvaziyer liman tesislerine bağlıdır. Son yıllarda Akdeniz de limanlar arasında yaşanan rekabette, Antakya nın kurvaziyer turizmindeki payını arttıracak bir potansiyeli bulunmaktadır. Tarih boyunca önemli transit yollar üzerinde bulunan ve Anadolu yu Filistin ve Suriye topraklarına bağladığı gibi Mezopotamya yı da Doğu Akdeniz e bağlayan Antakya, Hitit lerden Roma ve Bizans a, Selçuklu ve Osmanlılara kadar kendisine hükmeden bu uygarlıkların hepsinden bir parça barındırmakta, Medeniyetler Beşiği tabirinin kullanılabildiği yerlerden biri olmaktadır. Kentin Hıristiyanlık için taşıdığı önem Antakya yı Kudüs ten sonra ayrı bir yere konumlandırmaktadır. Roma ve Hıristiyanlar arasındaki mücadelede Antakya

önemli mücadele alanlarından biri olmuştur. Konstantin in Hıristiyanlığı benimsemesi ile de Antakya Hıristiyanlığın önemli merkezlerinden biri haline gelmiştir. Bütün bunlar Antakya nın günümüzde inanç turizminin önemli merkezlerinden biri olmasına ve çok önemli tarihi eserleri bünyesinde barındırarak insanlık tarihine tanıklık etmesine neden olmuştur. Bu çalışmada öncelikle Antakya daki kurvaziyer turizminin mevcut durumu, kentin tarihsel önemi ve mevcut kıyı tesisleri göz önüne alınarak incelenmiş, kentin kurvaziyer turizmi için pazar potansiyeli değerlendirilmiştir. Anahtar Sözcükler Kurvaziyer turizmi, Antakya, Đnanç turizmi, kurvaziyer gemisi, liman tesisi. Giriş Kurvaziyer Turizmi dünyada hızla gelişen bir turizm şeklidir. Pazarlama stratejisi gereği kurvaziyer destinasyonlarında yeni güzergâhlar yaratılmakta, bu sayede çeşitlilik sağlanmaktadır. Kurvaziyer destinasyonlar içerisinde, son yıllara kadar Kuzey Amerika, Güney Amerika ve tropik adalar ön planda iken, günümüzde Uzak Doğu, Kutuplar, Baltık Denizi Bölgesi, Arap Yarımadası, Kızıldeniz, Karadeniz ve özellikle Akdeniz Bölgesi giderek daha çok ilgi çekmektedir. 2010 yılında dünyada 18.8 milyon insan kurvaziyer turizmi kapsamında seyahat ederken bu rakamın 11.1 i Kuzey Amerika, 5.54 ü Avrupa ve 2.25 i ise dünyanın diğer bölgelerini tercih etmiştir (ECC, 2012; 12). Akdeniz kurvaziyer destinasyonları içinde önemini giderek arttırmaktadır. Yolcu sayılarına bakıldığında Kuzey Amerika destinasyonundan sonra ikinci sıraya yükselen Akdeniz ağırlıklı Avrupa destinasyonları son yıllarda kurvaziyer turizminde tercih edilir bir hale gelmiştir. Artış oranlarına bakıldığında 2008-2010 yılları arasında Kuzey Amerika bölgesinde sırayla % -2, % 0.5 ve % 6 lık oranlar görülürken, Avrupa da bu oranlar % 10, 12 ve 2010 da % 10 olarak gerçekleşmiştir (ECC, 2012; 13). Kurvaziyer turizmin iki önemli bileşeni gemi ve geminin ziyaret ettiği limanlardır ve dünyada 400 e yakın kurvaziyer gemisi halen faal durumdadır. 20 milyona ulaşan yolcu sayısı ile kurvaziyer turizm pazarı yıllık ortalama % 8.5 büyüme hızına sahiptir. Kurvaziyer turizmi kapsamında Doğu Akdeniz dikkate alındığında son yıllarda Mısır dan sonra gerek sefer gerekse yolcu sayısı bakımından en hızlı artışı Türkiye gerçekleştirmiştir. Kurvaziyer turizmin gelişiminin ilk şartı gemiyi yanaştıracak bir limanın mevcut olmasıdır. Hizmet alacağı limanın kapasitesi, altyapı ve üstyapı özellikleri ile kurvaziyer gemilerine elverişli olması, liman yeri olarak seçilen bölgenin turizm açısından ilgi çeken bir yer olması sektörde başarılı olmanın anahtarıdır (Oral, 2009). Doğu Akdeniz ve yakın çevresindeki kurvaziyer gemilerinin uğrak yaptığı başlıca limanlar Çizelge 1 de verilmiştir. Kurvaziyer limanlar genellikle turizm yerleşim alanlarına yakın yerde konuşlanmıştır. Sınırlı süre limanda kalan gemi

yolcularının zaman kaybetmeden ilgi alanlarına giren yerleri gezmeleri temel hedeftir. Turizm yerleşim alanları kimi zaman tarihi bir kent kimi zaman ise tanınmış büyük bir şehirdir (Oral ve Esmer, 2009). Çizelge 1: Doğu Akdeniz ve Yakın Çevresindeki Kurvaziyer Gemilerinin Uğrak Yaptığı Başlıca Limanlar Ülke Liman Ülke Liman Đstanbul (Salıpazarı) Mykonos Türkiye Kuşadası Corfu Đzmir Pire Marmaris Patmos Yunanistan Messina Sicily Rodos Milan Katakolon Naples, Capri Selanik Cagliari Sardinia Santorini Palermo (Sicily) Alexandria Đtalya Portofino Mısır Safaga Venedik Port Said Bari Dubrovnik Hırvatistan Ancona Split Corigliano, Calabro Girit Iraklion (Heraklion) Catania Malta Valltta Trieste Kıbrıs Limassol Romanya Köstence Ukrayna Odessa Yalta Kaynak: Özerden ve Oral, 2007 Doğu Akdeniz de en uzun kıyılara sahip ülke olan Türkiye nin kurvaziyer turizminden aldığı pay sürekli artmaktadır. Bu gelişmeler Türkiye yi kurvaziyer turizmi açısından önemli bir noktaya getirmiştir. Çizelge 2: Türkiye de Kurvaziyer Turizminin Gelişimi Yolcu Artış Yıllar Gemi (Adet) Yolcu (Adet) Oranı (%) 2006 1,317 1,016,314 25.5 2007 1,421 1,368,400 25.7 2008 1,612 1,605,372 14.8 2009 1,328 1,484,194-8.2 2010 1,368 1,719,098 13.7 2011 1,623 2,191,420 21.6 Kaynak: www.denizcilik.gov.tr

2011 yılı itibariyle Türkiye de kurvaziyer yolcu sayısı % 21 artış göstererek 2,2 milyon yolcuya ulaşmıştır. Avrupa Kurvaziyer Konseyi ne göre her bir yolcunun ziyaret ettiği limanlarda ortalama 100 Euro bıraktığı göz önüne alındığında pazarın önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Ancak kurvaziyer gemi hatlarının bir bölgeyi gezi programına alabilmesi için kurvaziyer limanı alt yapısının yanında bölgenin cazibe merkezi olması gerekmektedir. Bu noktada özellikle tarihsel ve kültürel varlıklar belirleyici olmaktadır. Örneğin Türkiye de Đstanbul, Đzmir ve Kuşadası nı ziyaret eden yolcu sayısı 2011 yılında toplam kurvaziyer sayısının % 81 ini oluşturmaktadır. Bu durumun en önemli nedeni bu kentlerdeki tarihsel ve kültürel varlıkların ilgi yaratmasıdır. Antakya/Đskenderun bölgesi özellikle inanç turizmi kapsamında bir potansiyel oluşturmaktadır. Çalışmada öncelikle Đskenderun ve Antakya nın tarihsel önemine değinilecek daha sonra bölgenin liman alt yapısı değerlendirilecektir. Antakya nın Tarihsel Önemi Antakya şehri kendi adıyla M.Ö. 300 civarında Makedonyalı Đskender in komutanlarından Seleucus Nicator tarafından kurulmakla birlikte bölge; tarihi Kalkolitik Çağa (M.Ö. 5000-4000) dayanan eski bir yerleşim yeridir. Bunun nedeni önemli transit yollar üzerinde bulunmasıdır. Bu bölge Anadolu yu Filistin ve Suriye topraklarına bağladığı gibi Mezopotamya yı da Doğu Akdeniz e bağlar. Antiocheia, Orontes (Asi) nehri kıyısında Seleukos hanedanlığından Nikator I. in Đ.Ö. 300 de Đpsos savaşı sonrasında, babası Antiokhos adına kurmuş olduğu antik kenttir (Reid, 1924, Metzger, 1948 ve Traidler, 1979). Kentin Orontes nehrinin dağları aşarak aktığı bir kıvrımın içinde Akdeniz in 20 mil batısında, Kudüs un 300 mil kuzeyinde yer aldığı belirtilir (Metzger, 1948). Kent hakkında bilgi verirken, Orontes nehri kıyısında olduğunu özellikle belirtmek gerekir; çünkü antik dönemde Küçükasya da dahil olmak üzere Antiocheia olarak isimlendirilmiş başka kentlerde bulunmaktadır (Metzger, 1948). Suriye sınırlarına çok yakın bir yerde konumlanmış olması, kentten Suriye Antokheiası olarak da bahsedilmesine neden olur. Kazılarda ele geçen buluntulardan ve Strabon nun anlatımlarından kentin Antiokheia olarak da isimlendirildiği bilinir (Reid, 1924, Metzger, 1948 ve Traidler, 1979). Söz konusu isim kentte bulunan bir defne ağacı korusundan gelmektedir (Traidler, 1979).

Çizim 1: Büyük Đskender in Đpsos Savaşını anlatan mozaik Kentin Strabon tarafından Tetrapolis olarak da adlandırılmasının nedeni, dört ortak sur içinde kendi duvarları tarafından çevrili olan dört mahalleden oluşması olarak gösterilir ki kent sonraki dönemlerde de genişletilmeğe devam edilmiştir (Reid, 1924). Roma devri antik yol güzergâhları hakkında bilgi veren yolları ve avantajlı konumu ile Antiocheia ticari ilişkiler açısından önemli bir yere sahipti. Bir kervan kenti olan Antiocheia, ona bağlı limanı Seleukia (Silifke) ile batı arasında bir bağlantı oluşturmuş ve böylelikle büyümeye devam etmiştir. Suriye kentlerinin karakteristik özelliği olarak görülen sütunlu geniş caddenin Antiokhos Epiphanes döneminde yaptırıldığı aktarılır. Antiocheia nın Seleukoslar döneminde gelişimini gören insanların onun olağan üstü güzelliği karşısında kenti Doğunun Kraliçesi, Büyük Antiocheia ve Güzel olarak isimlendirdikleri aktarılır (Metzger, 1948). Đskenderiye nin kuruluşu, Byzantium hatta Roma ile rekabet edebilecek kapasiteye sahip olan kentin Seleukoslar devrinin en önemli icraatı olduğu ileri sürülür (Reid, 1924, Metzger, 1948 ve Traidler, 1979). Küçükasya da Roma Đmparatorluğunun önemli merkezlerinden biri olarak bilinen Antiocheia on sekiz deme ye (bölgesel yerel örgütleniş) (Şenel, 1970) ayrıldığı ve her birinin iç yönetiminin önemli güçleri olduğu vurgulanır (Reid, 1924). Kentin nüfusu ile ile ilgili verilen bilgilerde, kentin büyüklüğünün onu yöneten kişi sayısının 200 olarak verilmesiyle ölçülebileceği, bu durumda kadınlar, köleler ve bebekler sayılmasa, Đ.S. 4yy ın sonunda yarım milyonluk bir nüfusa sahip olması gerektiği aktarılır (Metzger, 1948). Kent özellikle Hıristiyanlık tarihinde ayrı bir yere sahipti. Kentin Hıristiyanlık için taşıdığı önem Antakya yı Kudüs ten sonra ayrı bir yere oturtmaktadır. Hz. Đsa nın havarilerinden Aziz Petrus, Kudüs ten sonra Antakya da Hıristiyanlığı yaymaya başlamıştır. Aziz Barnaba ve Hıristiyanlığa

yeni bir boyut kazandıran Pavlus ta misyon faaliyetlerini burada yürütmüşlerdir. Roma ve Hıristiyanlar arasındaki mücadelede Antakya önemli mücadele alanlarından biri olmuştur. Konstantin in Hıristiyanlığı benimsemesi ile de Antakya Hıristiyanlığın önemli merkezlerinden biri haline gelmiştir. Bütün bunlar Antakya nın günümüzde inanç turizminin önemli merkezlerinden biri olmasına ve çok önemli tarihi eserleri bünyesinde barındırarak insanlık tarihine tanıklık etmesine neden olmuştur. Hıristiyan kelimesinin bu kentte ortaya çıktığı, Aziz Paulus ve Aziz Petrus un burada bulunduğu belirtilir (Traidler, 1979). Kent, Roma ve Đskenderiye nin sahip olduğu hakların eşit değerindeki haklarla piskoposluk merkezi olmuştur. Hıristiyanlığın ilk zamanlarında dini anlamak adına inzivaya çekildikleri bilinen keşişlerin en önemlilerinden biri Antiocheialı Çoban Simeon Stylite olarak aktarılır (Texier, 2002). Savaşlar ve depremlerle (Texier, 2002) sarsılmış olsa da Roma hâkimiyeti boyunca özgürlüğünü büyük ölçüde koruyan kent, Sassaniler devrinde Đ.S. 540 yılında fethedilmesiyle kaderi değişmiş Doğu Roma imparatorlarından Iustinianus devrinde Theupolis (tanrını kenti) olarak tekrar ayağa kaldırılmış olsa da eski gücünü tekrar kazanamamıştır (Reid, 1924, Metzger, 1948 ve Traidler, 1979). Đ.S. 637 de Đslam hâkimiyetine giren kent, Doğu Roma Đmparatoru Nikephorus Phocas tarafından ele geçirilen kent, 1098 yılında ise haçlılar tarafından zapt edilmiştir Traidler, 1979). 1268 de Memlukluların olan ve içinde bir prenslik kurulan kent, 1516 dan itibaren Türklerin eline geçmiştir. Tarih, döneminin pek çok parlak kentinin kayıp gitmesine tanıklık etmiştir. Ancak Antakya, bu kentlerden biri değildir. Kent in hâkimiyeti el değiştirse de Antakya, içinde bulunduğu coğrafyanın dışarıya açılan kapısı olarak ticaret kenti olma özelliğini korumuştur. Coğrafi yolların kesiştiği ve dışarıya açıldığı bu kent, üzerinde kurulan uygarlıkların mirasını günümüze taşımaktadır. Antakya nın tarihsel olarak barındırdığı mirası, özellikle batı uygarlığının temellerini şekillendiren Hıristiyanlık mirası, kentin bir cazibe merkezi olarak önemini arttırmaktadır. Kentin tanınırlığı daha geniş kitlelere yayıldıkça pek çok insan insanlık tarihinin bu önemli coğrafyasını görmek isteyecektir. Bu nedenle Antakya nın turizm potansiyeli dikkatle değerlendirilmeli ve gerekli alt yapı sağlanmalıdır. Bölgedeki Liman Altyapısının Değerlendirilmesi Günümüzde kurvaziyer limanları sadece gemilerin yanaşıp yolcu indirip bindirdikleri ve yolculara sınırlı hizmet veren yapısından çıkması lazımdır. Limanların klasik yolcu limanı formu yerine birer turizm kompleksi olarak planlanması gerekmektedir (Özerden ve Oral, 2007). Đskenderun liman başkanlığı verilerine göre bölgede 2008 yılında 819, 2009 da 1884, 2010 da 106 ve 2011 de 1308 yolcu Đskenderun limanından kurvaziyer turizmi kapsamında bölgeye giriş

yapmıştır. Rakamlar diğer limanlarımızla karşılaştırıldığında çok düşük seyretmektedir. Diğer yandan Đskenderun limanı 2012 yılı başında TCDD den özel sektöre özelleştirme yoluyla devredilmiştir. Devredilme sonrasında yeniden yapılandırılan limanda stratejik olarak dökme, RO-RO ve genel kargoya hizmet vermekte, konteyner elleçlemek için de yatırımlarını sürdürmektedir. Limanın Đskenderun un merkezinde olması ve geri saha bağlantı yolları üzerinde uygun konumu, liman sahasının genişliği gibi özellikleri kurvaziyer turizmi için elverişlidir. Kurvaziyer turizminin artması durumunda liman, sahası içinde birkaç düzenleme ve yatırımla kurvaziyer turizmine uygun hale gelecek potansiyele sahiptir. Buradaki en önemli sorun kurvaziyer gemi işletmelerinin bölgeyi seyahat planına almasıdır. Tarihsel ve kültürel birikime sahip kentin kurvaziyer destinasyonlarına girmesi için bölgedeki ilgili kamu otoriteleri, liman işletmesi ve Ticaret Odaları nın birlikte hareket etmesi bölge potansiyelinin iyi anlatılarak kurvaziyer gemi hatları için bir cazibe yaratılması gerekmektedir. Sonuçlar Doğu Akdeniz bölgesi, kurvaziyer turizmi için önemi her geçen yıl artan bir bölgedir. Bir potansiyele sahip olmasına rağmen Đskenderun ve Antakya bölgesi kurvaziyer turizminden bir pay almamaktadır. Bunun en önemli nedeni kurvaziyer gemi hatlarının bölgeye uğrak yapmamasıdır. Gemi hatlarının gelebilmesi için bölgenin tarihsel, kültürel ve sosyal öğelere sahip olması yanında liman altyapısına da sahip olması gerekmektedir. Bu çalışmada öncelikle Đskenderun ve Antakya kentlerinin tarihsel önemi ve mevcut kıyı tesisleri göz önüne alınarak incelenmiş, kentin kurvaziyer turizmi için pazar potansiyeli ortaya konulmuştur. Bölgede hem liman hem de tarihi/kültürel varlıklar açısından bir kurvaziyer turizmi potansiyeli vardır. Ancak bu potansiyeli kurvaziyer gemi hatlarının keşfetmesini beklemek yerine ilgili kurum ve kuruluşların örgütlenerek kurvaziyer gemi hatlarının bölgeye gelmesine yönelik pazarlama faaliyetlerinin yapılması, bir cazibe yaratılması gerekmektedir. Kaynaklar Braudel, F. (2007) Bellek ve Akdeniz, Tarihöncesi ve Antikçağ, Metis Yayınları, Đstanbul, 2007, s. 348. E.C.C. (2012), European Cruise Consil Report. Metzger, B. M. (1948) Anrioch on the Orontes, The Biblical Archeologist VOl. 11 No: 4, 1948, s. 72-74. Oral E., Z., (2009), Kruvaziyer Limanı Yer Seçim Çalışması Raporu. Oral E., Z., ve Esmer S., (2009), Đzmir Üçkuyular Kruvaziyer Limanı Modelleme Çalışması., ĐTO.

Özdaş, A. H. (1995) Antikçağ da Liman Olgusu, Đ. Metin Akyurt-Bahattin Devam Anı Kitabı, Eski Yakındoğu Kültürleri Üzerine Đncelemeler, Yayımlayan Nezih Başgelen, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, Đstanbul, 1995, s. 259. Özerden, M.,A. ve Oral E., Z., (2007), Đzmir Üçkuyular Kruvaziyer Limanı Projesi Reid, J. S. (1924) Some Aspects of Local Autonomy in the Roman Empire, Cambridge Historiacal Journal Vol. 1 No: 2, 1924, s. 124-125 (tüm sayfa aralığı121-125); Şenel, A. (1970) Eski Yunanda Eşitlik ve Eşitsizlik Üstüne, Ankara üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Yayınları, Ankara, 1970, s. 223-224. Tanıtım Raporu, Đzmir. Texier, Ch., (2002) Küçük Asya, Çoğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi III, Çev: Ali Suat, Enformasyon ve Dökümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara, 2002, s. 40 Traidler, H. (1979) Antiocheia, KIP I, 1979, s. 386-387 (KIP ın açılımı Der Kleine Pauly, Ed:K. Ziegler, W. Sontheimer, München, Deutscher Taschenbuch Verlag) www.denizcilik.gov.tr