Dicle Bölgesi Ulaştırma Raporu T.C. Dicle Kalkınma Ajansı Araştırma Strateji Geliştirme ve Programlama Birimi 2010
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
TÜRKİYE ve DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU İçindekiler İçindekiler A. ŞEKİLLER...5 B. TABLOLAR...6 C. HARİTALAR...7 D. FOTOĞRAFLAR...7 GİRİŞ...9 1. TÜRKİYE DE GENEL DURUM...10 2. ERİŞEBİLİRLİK...12 3. ULAŞTIRMA SEKTÖRÜ KAMU YATIRIMLARI...14 4. KARAYOLU ULAŞIMI...16 a. Türkiye de Genel Durum...16 b. Dicle Bölgesi Karayolu Altyapısı...20 i. Dicle Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağı...21 ii. Dicle Bölgesi Köy Yolları Ağı...28 5. DEMİRYOLU ULAŞIMI...33 a. Türkiye de Genel Durum...35 b. Dicle Bölgesi Demiryolu Ağı...39 6. HAVAYOLU ULAŞIMI...43 a. Türkiye de Genel Durum...43 b. Dicle Bölgesi...46 i. Mardin Havaalanı...47 ii. Siirt Havaalanı...49 iii. Batman Havaalanı...50 iv. Şırnak Havalimanı...53 7. DENİZ YOLU ULAŞIMI...54 a. Türkiye de Genel Durum...54 b. Dicle Bölgesi...55 7.2.1. Mersin Limanı...55 7.2.2. İskenderun Limanı...57 8.BORU HATTI...58 a. Ham Petrol Boru Hatları...60 b. Doğalgaz Boru Hatları...61 9. BİLGİ VE İLETİŞİM...62 a.türkiye de Genel Durum...65 i.sabit ve Mobil Telefon Pazarı...65 ii.internet ve Genişbant...66 b.dicle Bölgesi...67 i.sabit ve Mobil Telefon Pazarı...67 ii.internet...71 GENEL DEĞERLENDİRME...72 KISALTMALAR...73 KAYNAKLAR...74 303
T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU Şekil Listesi Şekil 1 : Türkiye deki Yurtdışı Yük Taşımacılığı Faaliyetlerinin Sınıflara Göre Dağılımı (2010)... 10 Şekil 2 : 1950-2008 Türkiye Yurtiçi Yük Taşımacılığı (%)... 11 Şekil 3 : 1950-2008 Türkiye Yuriçi Yolcu Taşımacılığı (%)... 11 Şekil 4 : Şekil: 2010 Yılı Reel Fiyatları Cinsinden 1999-2010 Dönemi Ulaştırma Sektörü Kamu Yatırımları (1.000.000 TL)... 14 Şekil 5 : 2010 Yılı Reel Fiyatları Cinsinden 1999-2010 Dönemi Dicle Bölgesi Ulaştırma Sektörü Kamu Yatırımları (1.000 TL)... 15 Şekil 6 : Türkiye ve AB (27) Ülkeleri Bin Kişi Başına Düşen Otomobil ve Otobüs Sayıları (2008)... 16 Şekil 7 : TR Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağı Uzunlukları ve Satıh Cinsi Bazında Dağılımları 19 Şekil 8 : Dicle Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağının İller Bazında Dağılımı (2010)... 21 Şekil 9 : Dicle Bölgesi İlleri Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağının Satıh Cinsi Bazında Dağılımı (2010) 21 Şekil 10 : Dicle Bölgesi ve Türkiye Devlet Yolu, İl Yolu Ve Otoyol Ağı Uzunluklarının Alan Verileriyle Karşılaştırmalı Göstergeleri-2009... 23 Şekil 11 : Dicle Bölgesi ve Türkiye Devlet Yolu, İl Yolu Ve Otoyol Ağı Uzunluklarının Nüfus Verileriyle Karşılaştırmalı Göstergeleri-2009... 23 Şekil 12 : Aralık 2009 İtibariyle Türkiye ve Dicle Bölgesi İlleri Araç Sayıları ve Nüfus Verileri... 24 Şekil 13 : Aralık 2009 İtibariyle Türkiye ve Dicle Bölgesi İlleri Bin Kişi Başına Düşen Araç Sayıları... 24 Şekil 14 : Dicle Bölgesi Köy Yolları Ağı Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı (01/01/2010)... 28 Şekil 15 : Mardin Köy Yolları Ağı Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı (01/01/2010)... 29 Şekil 16 : Batman Köy Yolları Ağı Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı (01/01/2010)... 30 Şekil 17 : Şırnak Köy Yolları Ağı Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı (01/01/2010)... 31 Şekil 18 : Siirt Köy Yolları Ağı Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı (01/01/2010)... 32 Şekil 19 : AB (27) Ülkeleri ve Türkiye de Demiryolu Yolcu Taşımacılığı (2008)... 36 Şekil 20 : Türkiye Demiryolları Ağı ve Yolcu Trafiği... 37 Şekil 21 : Dicle Bölgesi Demiryolu Yük Taşımacılığı Verileri... 41 Şekil 22 : Avrupa Birliği ve Türkiye Havayolu Yolcu Trafiği Verilerinin Toplam Nüfusla Karşılaştırması 45 Şekil 23 : Türkiye Denizyolu Yük ve Yolcu Taşımacılığı Verileri 2005-2009... 54 Şekil 24 : Yıllar İtibariyle Taşınan Ham Petrol Miktarları (Bin Varil)... 59 Şekil 25 : Dünya Sabit Telefon Aboneleri Verileri... 62 Şekil 26 : Dünya Cep Telefonu Aboneleri Verileri... 63 Şekil 27 : Dünya da Tahmini İnternet Kullanıcı Sayıları ve Yüzdeleri... 64 Şekil 28 : Dünya da Sabit Genişbant Abonelikleri... 64 Şekil 29 : Dünya da Mobil Genişbant Abone Sayıları... 65 Şekil 30 : Türkiye Telefon Abone Sayıları (2001-2009)... 66 Şekil 31 : Türkiye İnternet Abone Sayıları (2001-2008)... 67 Şekil 32 : Dicle Bölgesi ve Türkiye Sabit Hat Abone Sayıları ve Penetrasyonu... 68 Şekil 33 : Dicle Bölgesi ve Türkiye Mobil Abone Sayıları ve Penetrasyonu... 69 Şekil 34 : Dicle Bölgesi ve Türkiye Sabit İnternet Abone Sayıları ve Penetrasyonu... 71 05
Tablo Listesi Tablo 1 : Dicle Bölgesi İlleri Erişebilrilik Endeksleri 2007-2009...13 Tablo 2 : Karayolları Sınıfları ve Bağlı Bulundukları Kurumlar...17 Tablo 3 : Dicle Bölgesi ve Türkiye Devlet Yolu, İl Yolu Ve Otoyol Ağının Nüfus ve Alan Verileriyle Karşılaştırmalı Göstergeleri...22 Tablo 4 : Dicle Bölgesi Karayolu Altyapısının Geliştirilmesine Yönelik GAP Eylem Planında Yer Alan Eylemler...27 Tablo 5 : GAP Eylem Planında Yer Alan Karayolları Dicle Bölgesi Proje Listesi...28 Tablo 6 : Mardin İli Köy Yolları Verileri (01.01.2010)...29 Tablo 7 : Batman İli Köy Yolları Verileri (01.01.2010)...30 Tablo 8 : Şırnak İli Köy Yolları Verileri (01.01.2010)...31 Tablo 9 : Siirt İli Köy Yolları Verileri...32 Tablo 10 : Dünya Demiryolu Sektörü Yolcu ve Yük Verileri (2008-2009)...33 Tablo 11: Dicle Bölgesi Demiryolu Ağı Verileri (2009)...39 Tablo 12: Dicle Bölgesi Demiryolu Altyapısının Geliştirilmesine Yönelik GAP Eylem Planında Yer Alan Eylemler...39 Tablo 13: Hamton-Kilometre Bazında Dicle Bölgesi Demiryolu Yük ve Yolcu Verileri...40 Tablo 14: Mardin, Batman ve Siirt İlleri Demiryolu Yük Taşımacılığı Verileri...40 Tablo 15: Tren-Kilometre Bazında Dicle Bölgesi Demiryolu Yük ve Yolcu Verileri...41 Tablo 16: Türkiye Havacılık Sektörü Yük ve Yolcu Taşımacılığı Verileri...43 Tablo 17: Dicle Bölgesi Havayolu Taşımacılığı Verileri...46 Tablo 18: Mardin Havaalanı Genel Bilgiler...47 Tablo 19: Mardin Havaalanı Direkt Uçuş Bilgileri...48 Tablo 20: Siirt Havaalanı Genel Bilgiler...49 Tablo 21: Siirt Havaalanı Uçuş Bilgileri...50 Tablo 22: Batman Havaalanı Genel Bilgiler...51 Tablo 23: Dicle Bölgesi Havayolu Altyapısının Geliştirilmesine Yönelik GAP Eylem Planında Yer Alan Eylemler...52 Tablo 24: Batman Havaalanı Fiziksel Özellikler...52 Tablo 25: Batman Havaalanı Direkt Uçuş Bilgileri...53 Tablo 26: Şırnak Havaalanı Projesi Detayları...53 Tablo 27: Yıllar İtibariyle Kruvaziyer Gemi ve Yolcu Sayıları...55 Tablo 28: Mersin Limanı Genel Özellikleri...55 Tablo 29: Mersin Limanı nın Dicle Bölgesi ndeki Önemli Noktalara Uzaklığı...56 Tablo 30: Mersin Limanı İhracat ve İthalat Verileri...56 Tablo 31: İskenderun Limanı İhracat ve İthalat Verileri...57 Tablo 32: İskenderun Limanı nın Dicle Bölgesi ndeki Önemli Noktalara Uzaklığı...57 Tablo 33: Türkiye Ham Petrol Boru Hatları Uzunluk ve Kapasiteleri...59 Tablo 34: Dicle Bölgesi ve Türkiye Baz İstasyonu Sayısı...70 Tablo 35: Dicle Bölgesiİlleri Mobil Kapsama Oranları, 2010 Mart...70 Tablo 36: 2010 Yılı İlk Çeyreğinde Mardin, Batman, Şırnak ve Siirt İllerine Ait Toplam Hizmet Kalitesi Değerleri...70 T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU Harita Listesi Harita 1: 2008-2009 Endeks Puanı Bazında Türkiye Erişebilirlik Haritası...12 Harita 2: Türkiye Karayolları Haritası (2010)...18 Harita 3: Dicle Bölgesi Karayolları Haritası (2010)...20 Harita 4: Karayolları 9. Bölge Otoyollar, İl Yolları ve Devlet Yollarının Yıl Boyu Günlük Ortalama Trafik Değerleri (2009)...26 Harita 5: Türkiye Demiryolu Ağı (2009)...35 Harita 6: Türkiye Demiryolu Ağının ve Uluslararası Bağlantılarınıın Planlanan Yakın Gelecekteki Görünümü...38 Harita 7: Türkiye Ham Petrol Boru Hatları...58 Harita 8: Türkiye Doğalgaz Arzı...61 Harita 9: Türkiye Yurtiçi Doğal Gaz Boru Hattı...61 Fotoğraf Listesi Fotoğraf 1: Mardin Havaalanı...47 Fotoğraf 2: Siirt Havaalanı...49 Fotoğraf 3: Batman Havaalanı...51 707
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU Giriş Üretim yapabilmenin başlı başına katma değer oluşturmaya yetmediği küresel ekonomik yapıda ucuz iş gücü, enerji fiyatları, coğrafi konum ve ulaştırma altyapısı gibi faktörlerin önemi giderek artmaktadır. Bu bağlamda ulaştırma altyapısı küresel ve ulusal düzeydeki yatırım kararlarında belirleyici unsurlardan birisi olarak ele alınmaktadır. Ulaştırma altyapısı bölgelerin yaşanabilirlik kriterinin belirlenmesinde önemli bir role sahip olduğundan bölgelerin cazibe merkezi haline gelmesi sürecini önemli ölçüde etkileyen unsurlardan biridir. Kaliteli ve kapsamlı altyapı ağları ekonomik büyümeyi büyük ölçüde etkilerken gelir eşitsizlikleri ve yoksulluğu çeşitli yollarla azaltmaktadır. Bu bakımdan, kaliteli bir ulaştırma altyapısı az gelişmiş toplumların ana ekonomik faaliyetlere ve temel hizmetlere ulaşmasını sağlayan önemli bir faktördür. 1 1 The Global Competitiveness Report 2009-2010, 2010 09
1. TÜRKİYE DE GENEL DURUM Türkiye genel altyapı kalitesi itibari ile 2008-2009 yılları ortalaması baz alındığında dünyanın önde gelen 133 ülkesi arasında Uruguay ın ardından 62. sırada yer almaktadır. 2 Türkiye nin rekabet edebilirlik sıralamasında 61. sırada yer alması altyapı kalitesinin (62.sıra) ekonomik kalkınmadaki önemine işaret etmektedir. 3 Şekil 1: Türkiye deki Yurtdışı Yük Taşımacılığı Faaliyetlerinin Sınıflara Göre Dağılımı (2010) Kaynak: T.C. Başbakanlık Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı, 2010 Türkiye de yurtdışı yük taşımacılığı faaliyetleri karayolu ağırlıklı bir yapıya sahiptir. Karayolu nu %45 lik pay ile deniz yolu izlemektedir. 1, 3 World Economic Forum,The Global Competitiveness Report,2009-2010 T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU Yurt içi yük taşımacılığı değerlerinin yıllara göre değişimi aşağıdaki gibidir: Şekil 2 : 1950-2008 Türkiye Yurtiçi Yük Taşımacılığı (%) Kaynak: TCDD, 2010 Yurt içi yük taşımacılığı verilerinde karayolunun payı 1950-2008 periyodunda yaklaşık %266 oranındaki artışla %91,7 seviyesine ulaşmıştır. 4 Yurt içi yolcu taşımacılığı değerlerinin 1950-2008 yılları arasındaki değişimi aşağıdaki gibidir: Şekil 3: 1950-2008 Türkiye Yurtiçi Yolcu Taşımacılığı (%) Kaynak: TCDD, 2010 Yukarıdaki şekil incelendiğinde karayolu taşımacılığının demiryolu taşımacılığını ikame etmesi yolcu taşımacılığında da yaşanmıştır. Nitekim 1950 yılında %50,3 olan karayolu payı 2008 yılında yaklaşık %97,9 seviyesine çıkmıştır. 4 TCDD, 2010 11
2. ERİŞEBİLİRLİK URAK (Uluslararası Rekabet Araştırmaları Kurumu) tarafından hazırlanan erişebilirlik endeksi oluşturulurken bir ildeki kişi başına düşen telefon ve internet abonesi sayısı, ulaştırma ve haberleşme alanında kamu yatırımları, otoyol ve bölünmüş yol uzunluğu, havaalanı varlığı, deniz limanı ve demiryolu ağına bağlı olup olmaması gibi kriterler pozitif olarak, kilometrekare başına düşen araç sayısı ise negatif olarak ele alınmıştır. Türkiye deki illerin 2008-2009 endeksine göre gösterimi aşağıdaki gibidir: Harita 1: 2008-2009 Endeks Puanı Bazında Türkiye Erişebilirlik Haritası Kaynak: URAK, 2010 Türkiye Erişebilirlik Haritası incelendiğinde erişebilirlik puanı yüksek illerin genel anlamda Marmara Bölgesi, Ege ve Akdeniz Bölgelerinin kıyı kesimlerinde yer aldıkları görülmektedir. Ankara, Eskişehir, Trabzon, Samsun ve Zonguldak yukarıdaki genellemeye istisna sayılabilecek illerdir. Dicle Bölgesi (TRC3 Düzey 2 Bölesi) İllerinin (Mardin, Batman, Siirt, Şırnak) genel anlamda düşük puanlara sahip olduğu gözlemlenmektedir. T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU Dicle Bölgesi İlleri 2007-2008 ve 2008-2009 endekslerine göre puan ve Türkiye sıralamaları aşağıdaki gibidir: Tablo 1: Dicle Bölgesi İlleri Erişebilirlik Endeksleri 2007-2009 Kaynak: URAK, 2010 Yukarıdaki tablo incelendiğinde erişebilirlik sırası ve puanı bakımından en dezavantajlı Dicle Bölgesi İli Şırnak tır. 2007-2008 endeksine göre son sıradaki Hakkari nin önünde 80. sırada yer alan Şırnak ın 2008-2009 sıralamasında da yerinin değişmediği görülmektedir. Türkiye içerisindeki sırası bakımından yükselen tek Dicle Bölesi İli Mardin dir. Diğer taraftan en büyük düşüş 2007-2008 sıralamasında 29,17 puanla 52. sırada bulunurken 2008-2009 sıralamasında 16,38 puanla 72. sıraya gerileyen Siirt te yaşanmıştır. Tarifeli uçak seferlerinin kalkması, haberleşme ve ulaşım kamu yatırımında azalma ve negatif etkiye sahip olan kilometrekareye düşen araç sayısındaki artış söz konusu düşüşün temel sebepleridir. 2007-2008 ve 2008-2009 endeksleri karşılaştırıldığında erişebilirlik endeks puanı en az değişen ve sıralamada istikrarlı bir eğilime sahip Dicle Bölesi İli Batman dır. Gelişen karayolu altyapısı ve yenilenen havaalanı terminal binası sayesinde Batman ın genel erişebilirlik sıralamasında yükseleceği tahmin edilmektedir. 13
3. ULAŞTIRMA SEKTÖRÜ KAMU YATIRIMLARI 1999 yılında yaklaşık 6,699 Milyar TL olan Ulaştırma Sektörü Kamu Yatırımları 2010 yılında 11,077 Milyar TL seviyesine çıkmıştır. Bunun yanı sıra 1999-2010 yılları aralığında Ulaştırma Sektörü alanındaki kamu yatırımlarının tüm kamu yatırımları içindeki payının arttığı gözlemlenmektedir. 1999-2010 dönemi Ulaştırma Sektörü kamu yatırımları aşağıdaki gibidir: Şekil 4: 2010 Yılı Reel Fiyatları Cinsinden 1999-2010 Dönemi Ulaştırma Sektörü Kamu Yatırımları (1.000.000 TL) Kaynak: TCDD, 2010 T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU Birden fazla ili kapsayan projeler kapsamında yapılan harcamaların toplamını ifade eden Muhtelif İller kaleminin toplam içindeki payı yıllar itibariyle azalmaktadır. Bu durum il içi ulaştırma problemlerinin çözümü için daha fazla kaynak ayrılması şeklinde yorumlanabilir. Dicle Bölgesi Ulaştırma Sektörü Kamu Yatırımları il bazında dağılımı ve toplam ulaştırma sektörü kamu yatırımları ile karşılaştırması aşağıdaki gibidir: Şekil 5: 2010 Yılı Reel Fiyatları Cinsinden 1999-2010 Dönemi Dicle Bölgesi Ulaştırma Sektörü Kamu Yatırımları (1.000 TL) Kaynak: DPT, 2010 Not (*): Muhtelif İller Haricinde Alınan Pay Esas Alınmıştır. 1999 yılında 4,3 Milyon TL olan Dicle Bölgesi Ulaştırma Sektörü kamu yatırımları 2009 yılında 108,6 Milyon TL ve 2010 yılında 71,3 Milyon TL olarak gerçekleşmiştir. Buna bağlı olarak Dicle Bölgesi nin Türkiye içindeki 1999 yılında %0,3 olan payı artarak 2009 yılında %2,3 ve 2010 yılında %1,5 seviyesini görmüştür. Dicle Bölgesi İlleri bazında Şırnak ın son beş yıl itibariyle en yüksek paya sahip olduğu görülmektedir. 15
4. KARAYOLU ULAŞIMI a. Türkiye de Genel Durum Daha önceki kısımda da belirtildiği gibi Türkiye yurtiçi yük ve yolcu taşımacılığı karayolu ağırlıklı bir yapıya sahiptir. Nüfusu AB (27) ülkelerini toplamının yaklaşık %14 ü olan Türkiye de, AB (27) ülkelerinin sahip olduğu minibüs ve otobüs sayısı toplamının yaklaşık %67 si kadar otobüs ve minibüs bulunmaktadır. Türkiye ve AB (27) Ülkeleri bin kişi başına düşen otobüs ve minibüs sayıları Türkiye de yurtiçi yolcu taşımacılığının farklı yapısını daha net ortaya koymaktadır. Bin kişi başına düşen otomobil, minibüs ve otobüs sayıları aşağıdaki gibidir: Şekil 6: Türkiye ve AB (27) Ülkeleri Bin Kişi Başına Düşen Otomobil ve Otobüs Sayıları (2008) Kaynak: Eurostat, 2010 T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU Şekil 6 da belirtildiği gibi Türkiye AB (27) ülkeleriyle karşılaştırıldığında bin kişi başına düşen otobüs ve minibüs sayısı toplamı bakımında ilk, bin kişi başına düşen otomobil sayısı sıralamasında son sırada yer almaktadır. 2008 yılı itibariyle AB (27) Ülkeleri nde sadece 1,27 olan bin kişi başına düşen otobüs ve minibüs sayısı toplamı Türkiye de 8,26 dır. Demiryolu ve havayolu ulaşımının AB (27) ülkeleriyle karşılaştırıldığında gelişmemiş olması ve bin kişi başına düşen otomobil sayısının çok az olması, toplam otobüs ve minibüs sayısının yüksek olmasını açıklayan etmenlerden en önemlileridir (Demiryolu ve havayolu yolcu verileri daha sonraki kısımlarda açıklanarak bu ifade desteklenecektir). Türkiye yurtiçi yolcu taşımacılığın ulaşım yolları arasındaki dağılımı daha sonraki bölümlerde daha ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Ülkemizde işlevlerine göre otoyollar, devlet yolları, il yolları, şehir içi yolları, köy yolları, turistik yollar ve orman yolları şeklinde adlandırılmış olan karayollarının bağlı bulundukları kurumlara göre dağılımı aşağıdaki gibidir: Tablo 2: Karayolları Sınıfları ve Bağlı Bulundukları Kurumlar Sınıf Sorumlu Kurum Otoyol Devlet Yolu Karayolları Genel Müdürlüğü İl Yolu Köy Yolları Turistik Yollar Orman Yolları Şehiriçi Yolları İl Özel İdare Müdürlükleri T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Belediyeler Kaynak: Karayolları Genel Müdürlüğü Türkiye karayolu altyapısı kalitesi itibariyle dünyada 48. sırada yer almaktadır. 5 Ülkemizde otoyollar, devlet yolları ve il yolları ağı haritası aşağıdaki gibidir: 5 World Economic Forum,The Global Competitiveness Report,2009-2010 17
Harita 2: Türkiye Karayolları Haritası (2010) Kaynak: KGM, 2010 T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU Türkiye de otoyollar, devlet yolları ve il yolları ağının satıh cinsi bazında uzunlukları aşağıdaki gibidir: Şekil 7: TR Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağı Uzunlukları ve Satıh Cinsi Bazında Dağılımları Kaynak: KGM, 2010 Şekilde de görüldüğü gibi Türki ye de Otoyol, Devlet Yolu ve il Yolu yol türlerinin toplam içindeki payları sırasıyla %3,1, %48,7 ve %48,2 dir. Türkiye otoyol ağının tamamı kaliteli bir yapıya sahip olan asfalt betonu yol cinsindendir. Diğer yandan Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağı nın sadece %17 lik bir kısmı asfalt betonudur. Geriye kalan yol ağının büyük kısmı (toplamın %78 i) sathi kaplamalıdır. Asfalt betonu ve sathi kaplama yol cinslerine göre daha düşük kaliteye sahip diğer yol cinslerinin toplamının toplam Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağı içindeki oranı sadece %5 civarındadır. 19
DİCLE BÖLGESİ TARIM SEKTÖR RAPORU b. Dicle Bölgesi Karayolu Altyapısı Dicle Bölgesi İlleri karayolu ağı bakımından merkezi Diyarbakır da olan KGM 9. Bölge Müdürlüğü ne bağlıdır. KGM 9. Bölge haritası aşağıdaki gibidir: Harita 3: Dicle Bölgesi Karayolları Haritası (2010) Kaynak: KGM, 2010 T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU Dicle Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağı genel anlamda doğu-batı doğrultusunda yapılanmıştır. Güney de Suriye ve Irak a komşu olan Dicle Bölgesi batıda Şanlıurfa, kuzeybatıda Diyarbakır ve kuzeydoğuda Bitlis üzerinden Türkiye nin diğer bölgelerine bağlanmaktadır. Dicle Bölgesi bölge içi yol ağı incelendiğinde Midyat İlçesi merkez konumdadır. i. Dicle Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağı Otoyol ağının mevcut olmadığı Dicle Bölgesi nde toplam devlet yolu ağı 1054 km, toplam il yolu ağı ise 1245 km dir. Devlet ve İl Yolu uzunluklarının Dicle Bölgesi İlleri ne göre dağılımı aşağıdaki gibidir. Şekil 8: Dicle Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağının İller Bazında Dağılımı (2010) Kaynak: KGM, 2010 Yukarıdaki tablodan da görülebileceği gibi Mardin İli Bölgedeki en uzun toplam devlet yolu ve il yolu ağına sahiptir. Mardin İli ni sırası ile Şırnak, Siirt ve Baman illeri izlemektedir. 21
Şekil 9: Dicle Bölgesi İlleri Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağının Satıh Cinsi Bazında Dağılımı (2010) Kaynak: KGM, 2010 Yüksek kalite değerine sahip olan asfalt betonu yol cinsi bakımından en fazla karayolu ağına sahip olan Dicle Bölgesi Düzey 2 illeri toplam asfalt betonu yol ağının yaklaşık %91 ine sahip olan Şırnak (102 km.) ve Mardin (65 km.) dir. Mardin ve Şırnak İlleri nin sahip olduğu asfalt betonu yol ağının tamamına yakını E90 karayolunun Kızıltepe-Nusaybin-Cizre-Silopi güzergahındadır. KGM tarafından sürdürülmekte olan yol çalışmaları sonucu yoğun olarak dış ticaret amaçlı faaliyetlerde kullanılan E90 karayolunun asfalt betonu yol uzunluğu artacaktır. Dicle Bölgesi İlleri ve Türkiye nin devlet yolu, il yolu ve otoyol ağının nüfus ve alan verileriyle karşılaştırmalı göstergeleri aşağıdaki gibidir: Tablo 3: Dicle Bölgesi ve Türkiye Devlet Yolu, İl Yolu Ve Otoyol Ağının Nüfus ve Alan Verileriyle Karşılaştırmalı Göstergeleri Kaynak: * KGM, **TÜİK, ***2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU Şekil 10: Dicle Bölgesi ve Türkiye Devlet Yolu, İl Yolu Ve Otoyol Ağı Uzunluklarının Alan Verileriyle Karşılaştırmalı Göstergeleri-2009 Kaynak: * KGM(2010), ***TÜİK Şırnak ve Siirt İlleri nin sahip olduğu görece yüksek değerlerin coğrafi yapılarının engebeli olması ve nüfusun dağınık yerleşim sergilemesi nedeniyle yerleşim merkezlerini birbirine bağlayan yolların düz arazi yapısına sahip bölgelere göre daha uzun olmasından kaynaklandığı düşünülebilir. Diğer taraftan Mardin ve Batman ın Şırnak ve Siirt e göre Türkiye ortalamasına daha yakın değerlere sahip olduğu görülmektedir. Şekil 11: Dicle Bölgesi ve Türkiye Devlet Yolu, İl Yolu Ve Otoyol Ağı Uzunluklarının Nüfus Verileriyle Karşılaştırmalı Göstergeleri-2009 Kaynak: *TÜİK, **KGM(2010) 23
Bin kişi başına düşen toplam otoyol, devlet yolu ve il yolu uzunluğu göstergeleri, km² başına düşen yol uzunluğu göstergeleriyle büyük ölçüde paralellik göstermektedir. Bin kişi başına düşen toplam otoyol, devlet yolu ve il yolu uzunluğu göstergelerinde Siirt ve Şırnak ile tablodaki diğer bölgeler arasındaki fark km² başına düşen yol uzunluğu verilerine göre artmıştır. Siirt ve Şırnak ın nüfus yoğunluğu rakamlarının daha düşük olması bu duruma neden olarak gösterilebilir. Batman ın bin kişi başına düşen toplam otoyol, devlet yolu ve il yolu uzunluğu bakımından 0,71 km ile en düşük değere sahip olması nüfus yoğunluğunun yüksek olması ve km² başına düşen yol uzunluğu bakımından düşük bir değere sahip olması ile açıklanabilir. Türkiye de ve Dicle Bölgesi nde kayıtlı araç sayıları aşağıdaki tablodaki gibidir. Şekil 12: Aralık 2009 İtibariyle Türkiye ve Dicle Bölgesi İlleri Araç Sayıları ve Nüfus Verileri Kaynak: * KGM, **TÜİK, ***2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı Şekil 13: Aralık 2009 İtibariyle Türkiye ve Dicle Bölgesi İlleri Bin Kişi Başına Düşen Araç Sayıları Kaynak: TÜİK, 2010 T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU Yukarıdaki şekilden de görülebileceği gibi bin kişi başına düşen otomobil sayısında Türkiye ile Dicle Bölgesi İlleri arasıda önemli bir fark vardır. Türkiye genelinde 97,38 olan bin kişi başına düşen otomobil sayısı Dicle Bölgesi ortalaması baz alındığında 16,7 dir. Dicle Bölgesi nin Türkiye ortalamasının üzerinde olduğu tek kategori bin kişi başına düşen kamyon sayısıdır. Bu durumun en önemli nedeni dış ticaret amaçlı taşımalardır. Dicle Bölgesi İlleri nden sınırda yer alan Mardin ve Şırnak ile iç kesimlerde yer alan Batman ve Siirt arasındaki önemli fark bahsedilen çıkarımı destekler niteliktedir. Batman bin kişi başına düşen kamyonet sayısı bakımından Dicle Bölgesi içinde ilk sırada yer almaktadır. Batman ın merkez nüfusunun toplam nüfusa oranı sıralamasında diğer Dicle Bölgesi İlleri nden yukarıda yer almasının ve ticari faaliyetlerin bölge içinde yoğunlaşmasının söz konusu farkın oluşmasına neden olduğu söylenebilir. 6 Şırnak ta yüksek olan kamyon sayısının otomobil ihtiyacını olumsuz yönde etkilemesi bin kişi başına düşen otomobil sayısı bakımından Şırnak ın Dicle Bölgesi içinde son sırada yer almasının nedenlerinden biri olarak gösterilebilir. 6 TÜİK, 2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı, 2010 25
Harita 4: Karayolları 9. Bölge Otoyollar, İl Yolları ve Devlet Yollarının Yıl Boyu Günlük Ortalama Trafik Değerleri (2009) Kaynak: Trafik ve Ulaşım Bilgileri, (KGM Strateji Geliştirme Daire Başkanlığı Ulaşım ve Maliyet Etütleri Şubesi Müdürlüğü, 2009) T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU Dicle Bölgesi 2009 yılı günlük trafik değerleri haritasına bakıldığında E90 (Kızıltepe-Nusaybin-Cizre-Silopi) Karayolunun Habur ve Nusaybin Sınır Kapılarına bağlantıyı sağlaması nedeniyle dış ticaret amaçlı taşımacılık faaliyetleri için yoğun olarak kullanıldığı görülmektedir. Bunun sonucunda noktalar bazında değişiklik göstermekle beraber günlük ortalama 1000-1500 adet kamyon geçişine maruz kalmaktadır. Otomobil trafiği açısından Mardin Yeşilli (12684 otomobil /gün), Mardin-Kızıltepe (7112 otomobil /gün), Batman-Beşiri (5010 otomobil /gün) ve Silopi-Habur Sınır Kapısı (4595 otomobil /gün) yolları en yoğun güzergahlardır. GAP Eylem Planı (2008-2012) nında yer alan Dicle Bölgesi Devlet Yolu ve İl Yolu ağını geliştirme amaçlı projeler aşağıdaki gibidir: Tablo 4: Dicle Bölgesi Karayolu Altyapısının Geliştirilmesine Yönelik GAP Eylem Planında Yer Alan Eylemler Kaynak: GAP Eylem Planı, (T.C. Başbakanlık GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, 2008) Dicle Bölgesi Karayolu Ağı altyapısını geliştirmek amacıyla GAP Eylem Planı (2008-2012) na dâhil edilen faaliyetlerin önemli bir kısmının E90 karayolu altyapısını geliştirmeye yönelik olduğu görülmektedir. 27
Tablo 5: GAP Eylem Planında Yer Alan Karayolları Dicle Bölgesi Proje Listesi Eylem Adı Yer Sorumlu Kuruluş Başlama Bitiş Tarihi Yapılacak İşlem ve Açıklama Kızıltepe-Nusaybin Nusaybin Ayr.-Oyalı Ayr. Şehvelet Grubu Köprüleri Batman-(Silvan-Kozluk)Ayr. Siirt-Eruh (GAP) Cizre-Şırnak (GAP) (Cizre-Silopi)A.-Irak H.(Hezil K.D.) (GAP) Oyalı Ayr.-Cizre Cizre-Silopi Saklan Grubu Köprüleri Dicle Grubu Köprüleri D.Bakır-Mardin Silvan-Malabadi-H.Köprü-11. Böl. Hd.(GAP) (D.Bakır-Mardin)Ayr.-Bismil-Batman(Kal.İşl.) Midyat-Cizre (GAP) Viranşehir-Kızıltepe Mardin Mardin Mardin Batman Siirt Şırnak Şırnak Şırnak Şırnak Şırnak Şırnak D.Bakır,Mardin Siirt,D.Bakır,Batman Diyarbakır, Batman Mardin,Şırnak Şanlıurfa, Mardin KGM KGM KGM KGM KGM KGM KGM KGM KGM KGM KGM KGM KGM KGM KGM KGM 2005-2011 2005-2011 2005-2009 2006-2011 1985-2011 1994-2011 1997-2011 2005-2011 2005-2011 2005-2009 2005-2010 2003-2011 1972-2011 2006-2011 1984-2011 2005-2011 BY 56 Km. BY 45 Km. 315 metre BY 28 Km. 1A 53 Km. 1A 43 Km., BY 10 Km. 1A 15 Km. BY 55 Km. BY 32 Km. 265 metre 600 metre BY 91 Km. 1A 78 Km., BY 20 Km. BY 72 Km. 1A 91 Km. BY 72 Km. Kaynak: GAP Eylem Planı, (T.C. Başbakanlık GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, 2008) ii. Dicle Bölgesi Köy Yolları Ağı Yaklaşık 730 bin kişi belde ve köy nüfusunu barındıran Dicle Bölgesi nde 01/01/2010 tarihi itibariyle 9997 km. uzunluğunda köy yolu mevcuttur. Dicle Bölgesi nde 1000 kişilik Belde ve Köy nüfusu başına düşen köy yolu ağı uzunluğu yaklaşık olarak 13,69 km dir. Km² başına düşen yol uzunluğu ise yaklaşık olarak 0,38 km dir. Dicle Bölgesi Köy Yollarının satıh cinsi bazında uzunluk ve yüzdeleri aşağıdaki gibidir: Şekil 14: Dicle Bölgesi Köy Yolları Ağı Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı (01/01/2010) Kaynak: Dicle Bölgesi İlleri İl Özel İdareleri, 2010 T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU Yukarıdaki şekilden de görüldüğü gibi Dicle Bölgesi Köy Yolları nın yaklaşık %39 asfalt kaplamadır. Geriye kalan asfalt olmayan yolların büyük bir kısmı stabilize (%37) ve tesviye (%19) yollardan oluşmaktadır. Köy yolları ağı içerisinde %40 oranında asfalt yol oranına sahip Mardin Genel Köy yolu kalitesi itibariyle Dicle Bölgesi ortalamasına en yakın ildir. Şekil 15: Mardin Köy Yolları Ağı Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı (01/01/2010) Kaynak: Mardin İl Özel İdaresi, 2010 Mardin İli Köy Yollarının nüfus ve alan verileriyle beraber ilçeler bazında dağılımları aşağıdaki gibidir: Tablo 6: Mardin İli Köy Yolları Verileri (01.01.2010) Kaynak: Mardin İl Özel İdaresi, 2010 29
Mardin de belde ve köy nüfusu ölçü alındığında bin kişi başına düşen köy yolu uzunluğu 12,48 km dir. Mardin de km² başına düşen yol uzunluğu ise yaklaşık olarak 0,45 km dir. Batman köy yolları ağı kalitesi itibariyle Dicle Bölgesi ortalamasının altında yer almaktadır. Dicle Bölgesi nde yaklaşık %39 olan asfalt yol oranı Batman da %31 civarındadır. Şekil 16: Batman Köy Yolları Ağı Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı (01/01/2010) Kaynak: Batman İl Özel İdaresi, 2010T Batman İli sınırları içinde yer alan köy yollarının nüfus ve alan verileriyle birlikte ilçeler bazında dağılımları aşağıdaki gibidir: Tablo 7: Batman İli Köy Yolları Verileri (01.01.2010) Kaynak: Dicle Bölgesi İlleri İl Özel İdareleri, 2010 Batman köy yolları ağı uzunluğu belde ve köy nüfusuyla karşılaştırıldığında bin kişi başına düşen köy yolu uzunluğu 16,78 km olarak hesaplanmıştır. Batman da km² başına düşen köy yolu uzunluğu yaklaşık olarak 0,49 km dir. Bin kişi başına düşen köy yolu uzunluğu söz konusu olduğunda Batman ın Dicle Bölgesi ortalamasından yüksek değere sahip olmasının temel nedeni Batman da kırsal nüfusun toplam nüfusa oranının az olmasıdır. 7 7 TÜİK, 2009 ADNKS TÜİK Nüfus Sayımı, 2010 T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU Şırnak %36 olan asfalt köy yolu oranı ile Dicle Bölgesi ortalamasının altında kalan Dicle Bölgesi İlleri nden biridir. Şekil 17: Şırnak Köy Yolları Ağı Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı (01/01/2010) Kaynak: Şırnak İl Özel İdaresi, 2010 Tablo 8: Şırnak İli Köy Yolları Verileri (01.01.2010) Kaynak: Şırnak İl Özel İdaresi, 2010 Şırnak ta belde ve köylere kayıtlı nüfus için bin kişi başına düşen köy yolu uzunluğu 11,84 km dir. Şırnak ta km² başına düşen yol uzunluğu ise yaklaşık olarak 0,26 km dir. Engebeli arazi yapısı nedeniyle köy ve beldelerin toplam arazi içine homojen dağılmaması ve genel itibariyle yerleşime uygun il ve ilçe merkezlerine yakın konumlanması km² başına düşen köy yolu uzunluğu açısından Şırnak ın Dicle Bölgesi içinde son sırada yer almasına neden olmuştur. 31
Siirt stabilize yol uzunluğu oranının en yüksek olduğu Dicle Bölgesi ilidir. Şekil 18: Siirt Köy Yolları Ağı Satıh Cinsleri Bazında Dağılımı (01/01/2010) Kaynak: Siirt İl Özel İdaresi, 2010 Tablo 9: Siirt İli Köy Yolları Verileri Kaynak: Siirt İl Özel İdaresi, 2010 Siirt te belde ve köy nüfusu için bin kişi başına düşen köy yolu uzunluğu 15,85 km ve km² başına düşen köy yolu uzunluğu 0,35 km dir. T.C. DİCLE KALKINMA AJANSI
DİCLE BÖLGESİ ULAŞTIRMA RAPORU 5. DEMİRYOLU ULAŞIMI İki nokta arasında başka bir ulaşım türüne gerek duyulmadan kullanılabilen karayolu ulaşımı, otomotiv sanayisinde meydana gelen gelişmeler sonucu önem kazanmış ve bu gelişmeler demiryolu sektörünü olumsuz yönde etkilemiştir. Bu duruma karşın hızlı tren teknolojisinin gelişmesi, enerji fiyatlarındaki artış, zaman yönetiminin öneminin artması ve karbondioksit salımının çevre üzerindeki olumsuz etkilerinin insan yaşamını tehdit eden boyutlara ulaşması sonucu demiryolu ulaşımının cazibesi artmıştır. Japonya, Fransa, İtalya, Almanya, İspanya ve Güney Kore demiryolu teknolojilerine yatırım yapan başlıca ülkeler olarak adlandırılabilir. 8 Dünya demiryolu sektörü yolcu ve yük taşımacılığı verileri aşağıdaki gibidir: Tablo 10: Dünya Demiryolu Sektörü Yolcu ve Yük Verileri (2008-2009) 8 TCDD, Demiryolu Sektör Raporu, 2009 33