eyd Ekonomik Yaklaşım Derneği / Association

eyd Ekonomik Yaklaşım Derneği / Association Ekonomik Yaklaşım 2014, 25(92): 1-17 www.ekonomikyaklasim.org doi: 10.5455/ey.35510 Örgütsel Yeniliğin İşletmelerde Bilgi Teknolojileri Kullanımına Etkisi: Türkiye Örneği 1 Derya FINDIK 2 08 Mayıs 2014 de alındı; 12 Eylül de kabul edildi. 25 Eylül 2014 den beri erişime açıktır. Received 08 May 2014; accepted 12 September 2014. Available online since 25 September 2014. Araştırma Makalesi/Original Article Özet Bu çalışmada işletme düzeyinde bilgi ve iletişim teknolojileri (BİT) kullanımını belirleyen faktörler Türkiye de faaliyet gösteren farklı büyüklükte 989 işletme üzerinde incelenmiştir. Bu faktörler, işletme büyüklüğü ve yabancı sermaye gibi işletmeye ait özelliklerin yanısıra beşeri sermaye, uluslararasılaşma, kurum-içi veya kurum-dışı Ar-Ge faaliyetleri, örgütsel yenilik ve çevresel faktörleri içermektedir. İşletmelerin BİT adaptasyonunu inceleyen literatürde sayılan faktörlerin önemli bir kısmı yer alırken, örgütsel yenilik ile BİT adaptasyonu arasındaki ilişki üzerine çok fazla çalışma bulunmamaktadır. Bu çalışmada teknoloji kullanımı basit düzeyden ileri düzeye ilerlediği durumda örgütsel yeniliğin BİT adaptasyonu üzerinde nasıl bir etkiye sahip olduğu incelenmektedir. Çalışmanın sonuçlarına göre, işletme büyüklüğü, bilgisayarın genel ihtiyaçlardan ziyade intranet teknolojisi yoluyla işletme içi bilgi alışverişini sağlamak veya ekstranet ağı aracılığıyla işletmenin dışarıdaki paydaşları ile veri ve enformasyon alışverişini artırmak gibi daha spesifik ihtiyaçlar için kullanıldığı durumda daha etkili bir unsur haline gelmektedir. Örgütsel yeniliğin pozitif etkisi ise bilgisayarın genel amaçlar için kullanıldığı durumda sözkonusudur. Anahtar Kelimeler: BİT, adaptasyon, işletmeler, teknoloji, Türkiye. JEL Sınıflaması: O53. 2014 EYD tarafından yayımlanmıştır 1 Bu çalışma XVI. Türkiye de İnternet Konferansı nda sunulmuş metnin geliştirilmesi sonucunda son halini almıştır. 2 Yazışmadan sorumlu yazar (Corresponding author). ODTÜ, Bilim ve Teknoloji Politikası Çalışmaları. E-posta: dfindik@gmail.com. Ekonomik Yaklaşım ISSN 1300-1868 print 2014 Ekonomik Yaklaşım Derneği / Association - Ankara Her hakkı saklıdır All rights reserved

2 Derya FINDIK Abstract The Effect of Organizational Innovation on ICT Adoption of Business Enterprises: The case of Turkey The aim of this study is to investigate the firm level determinants of ICT adoption by the Turkish business enterprises. These factors which are commonly used in adoption literature, include organization size, foreign share, internationalisation, internal and external R&D, organisational innovation, and environmental factors. Only a few papers have attempted to analyze the role of organisational innovation in ICT adoption. This study aims to fill this research gap in the literature. We used firm level data collected by Turkish Statistical Institute (TUİK, 2008a; 2008b). The data for this study consists of 989 firms in manufacturing and services sectors. This study has two main findings. First, organization size play a crucial role in adopting advanced technologies. Second, the effect of organisational innovation on ICT adoption is positive only for computer usage. Keywords: ICT, adoption, business enterprises, technology, Turkey. JEL Classification: O53. 2014 Published by EYD Bu makalenin adını ve doi numarasını içeren aşağıdaki metni kolayca kopyalamak için soldaki QR kodunu taratınız. Scan the QR code to the left to quickly copy the following text containing the title and doi number of this article. The Effect of Organizational Innovation on ICT Adoption of Business Enterprises: The case of Turkey http://dx.doi.org/10.5455/ey.35510 1. Giriş Teknolojik gelişmenin bir göstergesi olarak bilgi ve iletişim teknolojilerinin (BİT) benimsenmesi ve kullanımı bilgi temelli ekonomi ve sürdürülebilir ekonomik büyüme kavramlarının temellerinin atılmasını sağlamıştır. Bir işletmede bilgi ve teknoloji altyapısının olması ve bu teknolojilerin yaygın kullanımı, tedarikçiler ve müşteriler arasındaki ilişki ağını kurarken aynı zamanda yeni iş fırsatlarının doğmasını sağlamaktadır (Hsieh ve Lin, 1998). Gelişmekte olan ülkelerde teknolojik gelişme, yeni bir teknolojinin üretilmesinden çok varolan teknolojinin benimsenmesi süreci olarak algılanmaktadır. Bununla birlikte, gelişmekte olan ülkeler de varolan teknolojinin kullanım şekillerini çeşitlendirip yeni yöntemler ve beceriler geliştirerek rekabetçi bir avantaja sahip olabilirler. Türkiye de 1990 lı yıllardan bu yana BİT kullanımında önemli bir artış gözlenmiştir. Bunun temel nedenleri arasında son yıllarda hizmet sektörünün büyümesi, Ar-Ge ve inovasyon faaliyetlerinin artışı, BİT kullanımının yaygınlaşmasıyla maliyet ve fiyatlardaki düşüş, ve risk sermayesini düzenleyen kurallarda yapılan değişiklikler ile yazılım sektöründe faaliyet gösteren işletme sayılarındaki artış sayılabilir. Son yıllarda Türkiye de intranet ve ekstranet gibi BİT göstergelerinin işletmeler tarafından kullanımı artmıştır. İntranet teknolojisi bilgisayarı işletme bünyesindeki bilgileri ve bilgi işlem kapasitesini paylaşmak için kullanmaya dayanmaktadır. Ekstranet teknolojisi ise

Örgütsel Yeniliğin İşletmelerde Bilgi Teknolojileri Kullanımına Etkisi: Türkiye Örneği 3 işletmenin dışardaki paydaşları ile veri ve enformasyon paylaşımı için mevcut telekomünikasyon altyapısını kullanarak oluşturduğu bilgisayar ağına verilen addır. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından toplanan Girişimlerde Bilişim Teknolojileri Kullanımı Anketi (2007-2009) verilerine göre, 2007 ile 2009 yılları arasında intranet teknolojisinin kullanımı %50, ekstranet teknolojisinin kullanımı ise %65 oranında artmıştır. Buna ek olarak 2007 yılında işletmelerin %80 i ürünlerinin internet üzerinden satışa uygun olmadığını ifade ederken bu oran 2009 da %55 e düşmüştür. İlgili dönemde talep yönünde de değişim yaşanmış ve müşteriler 2009 yılında 2007 yılına göre internet üzerinden alışverişe hazır duruma gelmişlerdir. Benzer iyileşme güvenlik problemi, yasal çerçevenin hazır olmayışı, lojistik ile ilgili yaşanan zorluklarda da gözlemlenmektedir (Bkz. Tablo1). Tablo 1. E-ticaretin Önündeki Engeller (%) İnternet üzerinden satışları engelleyen faktörler 2007 2008 2009 Ürünün internet üzerinden satışa uygun olmaması 20 36.4 44.6 Müşterilerin internet üzerinden alışveriş yapmaya hazır olmaması 80 56.7 47.6 Güvenlik Problemleri 70 55.3 38 Yasal Çerçevedeki belirsizlik 55 57.1 40 Lojistik sorunlar 50 41 29 Kaynak. TÜİK (2007, 2008a, 2009) Tüm bu göstergeler göz önüne alındığında Türkiye de faaliyet gösteren işletmelerin BİT kullanımı yönünde gelişme sağladıkları varsayımına ulaşılabilir. Bu çalışmada teknoloji kullanma düzeyindeki bu artışın temel belirleyicileri işletme düzeyinde veri kullanılarak incelenmektedir. Bu çalışmanın BİT teknolojilerinin işletmeler tarafından benimsenmesi ve kullanılması ile ilgili yazına çeşitli katkıları bulunmaktadır. Bunlardan ilki, işletmelerin BİT adaptasyonunu inceleyen çalışmaların daha çok gelişmiş ülkelerde yoğunlaşması, gelişmekte olan ülkelerde ise bu tür çalışmaların sayısının azlığıdır. Bu çalışma gelişmekte olan ülke sınıflandırmasında yer alan Türkiye de (UNCTAD, 2013) BİT adaptasyonunun işletme düzeyinde veri kullanılarak ölçülmesiyle ilgili literatüre katkıda bulunmaktadır. Çalışmanın ikinci katkısı ise işletme kaynaklarının BİT adaptasyonuna etkilerinin gelişmiş ülke örnekleriyle ölçek etkisi, Ar-Ge faaliyetleri ve beşeri sermaye gibi etkiler göz önüne alındığında paralellik göstermesidir (Fabiani vd., 2005; Galliano ve Roux, 2008; Giunta ve Trivieri, 2007; Haller ve Siedschlag, 2011; Martins ve Oliveira, 2008; Moriones ve Lopez, 2005). Üçüncü olarak BİT adaptasyonu ile ilgili çalışmalarda örgütsel yeniliğin etkisini ele alan çalışmalar oldukça azdır (Hollenstein, 2004; Moriones ve Lopez, 2005). Teknoloji ile örgütsel yenilik arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmalar, örgütsel değişimin temel kaynağı olarak teknolojiyi tartışmışlardır (Bensghir ve Leblebici, 2001). Bu çalışma farklı olarak örgütsel yenilik ile BİT adaptasyonu arasındaki ilişkinin ters yönlü olabileceğini varsayarak örgütsel yeniliğin teknoloji adaptasyonunu etkileyip etkilemediğini incelemektedir. İlgili literatüre bu yönde katkıda bulunmaktadır. Son olarak işletme düzeyinde veri bulmanın zorluğu sebebiyle BİT adaptasyonu ile ilgili analizler genel olarak makro düzeydedir. Bu

4 Derya FINDIK çalışmada işletme düzeyinde veri kullanıldığı için BİT adaptasyonu mikro düzeyde incelenebilmektedir. Bu çalışmadaki bölümler şu şekilde organize edilmiştir: Yazın taraması bölümünde işletme düzeyinde BİT adaptasyonunu etkileyen faktörler ile ilgili uluslar arası yazından örneklere değinilmiştir. Ampirik model bölümünde bu çalışmada kullanılan kesirli logit ve probit modelleri tanıtılmıştır. Verinin tanımlanması isimli bölümde bu çalışmada kullanılan verilerin kaynağı ve özellikleri aktarılmıştır. Tahmin sonuçları bölümünde ise ampirik modele verinin uygulanmasıyla elde edilen sonuçlar tartışılmaktadır. Son bölümde çalışmanın sonuçları değerlendirilmiştir. 1. Yazın Taraması İşletme düzeyinde BİT kullanımını etkileyen faktörlere odaklanan Matthews un (2007) yaptığı çalışmada küçük ölçekli işletmelerin teknoloji adaptasyonunda ön plana çıkan faktörler; işletme büyüklüğü, işletmenin faaliyet gösterdiği sektör ve coğrafi konumlanışı, nitelikli işgücü, yönetsel bilgi ve beceriler ile işletme sahibinin tecrübesidir. Shiels vd. (2003) ve Pohjola nın (2003) yaptıkları çalışmalarda ise işletme büyüklüğünün yanı sıra işletmenin bağlı olduğu sanayi grubu ve ihracat yapıp yapmaması gibi faktörler incelenmiştir. Bu değişkenlerin yanı sıra Hollenstein de (2004) teknoloji kullanımında örgütsel atmosferin rolü vurgulanmış ve bilişim teknolojileri ile iş süreçlerinin yeniden örgütlenmesine değinilmiştir. İşletme düzeyinde BİT adaptasyonunu etkileyen faktörler ve bu faktörlerin beklenen etkileri ile ilgili çalışmalar Tablo 2 de yer almaktadır. Bu çalışmada kullanılan faktörler; işletme büyüklüğü ve yabancı sermaye gibi işletme özelliklerinin yanı sıra uluslararasılaşma, beşeri sermaye, kurum içi ve kurum-dışı Ar-Ge ile örgütsel yeniliktir. İşletmenin faaliyet gösterdiği sanayi kolu da çevresel faktör olarak çalışmada yer almaktadır (Bkz. Şekil 1). Şekil 1. Araştırma Modeli İŞLETME ÖZELLİKLERİ İşletme büyüklüğü Yabancı sermaye ULUSLARARASILAŞMA İhracat BİT BENİMSENMESİ Bilgisayar kullanıcılarının oranı İntranet kullanımı Ekstranet kullanımı BEŞERİ SERMAYE Bilişim uzmanlarının varlığı ÖRGÜTSEL YENİLİK KURUM İÇİ AR-GE KURUM DIŞI AR-GE ÇEVRESEL FAKTÖRLER Sanayi

Örgütsel Yeniliğin İşletmelerde Bilgi Teknolojileri Kullanımına Etkisi: Türkiye Örneği 5 Tablo 2. BİT Adaptasyonunu Etkileyen Faktörler Değişkenler Beklenen Etki Motivasyon Literatür İşletme büyüklüğü + Ölçek ekonomisi Fabiani vd. (2005) Yabancı sermaye + Uluslararası ticaret ağına erişim Riskin azalması Galliano ve Roux (2008); Premkumar ve Roberts (1999); Gourlay ve Pentecost(2002) n.s. Önemsiz etki Teo ve Ranganathan(2004) Uluslararasılaşma + Rekabet baskısı Öğrenme etkisi Galliano ve Roux (2008); Fabiani vd. (2005); Hollenstein (2004); Hall ve Khan (2003) Beşeri sermaye + Özümseme kapasitesi ve tecrübe Hollenstein (2004) Örgütsel yenilik + Kalite güvencesi Esnek örgütlenme Hollenstein (2004); Arvanitis ve Hollenstein (2001); Arvanitis (2005) Sektör + Teknik kapasite İşletmeler arası bilgi ve tecrübe aktarımı Rosenberg (1972); Almeida (1996) Not: n.s. önemsiz İşletme düzeyinde BİT kullanımını etkileyen faktörlerin BİT adaptasyonuna etkisi ile ilgili literatüre ayrı ayrı bakıldığında; 1.1. İşletme Büyüklüğü İşletme büyüklükleri ile ilgili bir sınıflandırma yapmak gerekirse; 10-49 arası çalışanı olan işletmeler küçük ölçekli işletme, 50-249 arası çalışanı olanlar orta ölçekli işletmeler, 250 ve üzeri çalışanı olan işletmeler ise büyük ölçekli işletmeler olarak değerlendirilmektedir. Çalışan sayısı 10 dan daha az olan işletmeler mikro ölçekli işletmeler olarak anılmaktadır. İşletme büyüklüğü ile BİT kullanımı ya da adaptasyonu arasındaki ilişkiyi inceleyen uygulamalı çalışmalar bu ikisi arasındaki ilişkinin pozitif olduğu yönündedir (Fabiani vd., 2005; Baldwin vd., 2004; Delone, 1981; Morgan vd., 2006; Teo ve Tan, 1998; Thong, 1999; Moriones vd., 2007). Buna göre büyük işletmeler, organizasyon içinde BİT teknolojilerinin kullanımının yaygınlaşmasını hazırlayan süreçlerde küçük ölçekli işletmelere göre uzmanlaşmıştır. KOBİ olarak adlandırılan küçük ve orta ölçekli işletmeler ise, çoğu zaman karşılaştıkları finansal krizleri bertaraf etmek için dış kaynaklara ihtiyaç duymaktadırlar ve yeni teknolojilere adaptasyonun getirdiği birtakım ek maliyetlere katlanmak hususunda isteksiz davranabilirler. 1.2. Yabancı Sermaye İşletmeler yeni teknolojileri adapte etme aşamasında ortaya çıkan riskleri yabancı sermaye sayesinde azaltarak yeni beceriler geliştirebilir ve varolan teknolojiyi daha hızlı bir şekilde adapte edebilirler (Moriones ve Lopez, 2007; Haller ve Siedschlag, 2011). Yabancı sermaye yatırımının bu tür sonuçlar doğurması büyük ölçüde adapte edilecek teknolojinin karakterine ve teknolojinin adapte edileceği ülke veya işletmede fiziksel ve beşeri altyapının yeterli olmasına bağlıdır. İlk olarak, dış kaynaklardan temin edilen ürün ya da hizmetler

6 Derya FINDIK herhangi bir teknolojik uzmanlık gerektirmiyorsa bu durumda yabancı sermayenin yeni beceriler geliştirmesi gibi bir etkisinden söz edilemez. İkinci olarak, yabancı sermayenin katkı sağlayabilmesi için transfer edilen teknoloji ile mevcut becerilerin birbiriyle uyuşması gerekmektedir. Eğer teknolojinin transfer edildiği ülke yabancı sermayenin yatırım yaptığı teknolojiyi tersine mühendislikle öğreniyor ve başka kullanım şekillerine çevirebiliyorsa o zaman yabancı sermayenin katkısından söz edilebilir. Ek olarak, teknolojinin transfer edildiği ülke/sektör veya işletmenin içinde bulunduğu politik iklim de yabancı sermayenin katkısı düşünüldüğünde oldukça önem taşır. Örneğin, yabancı sermaye üzerindeki bir vergi indirimi veya teknolojinin transfer edildiği ülkede işgücü maliyetlerinin düşük olması yabancı sermaye açısından birer cazibe unsurudur. Sayılan bu faktörlerin hazır olması durumunda yabancı sermaye teknoloji adaptasyonunu hızlandırmaktadır. Bunun temel nedenleri arasında yabancı sermayeli işletmelerin yerli işletmelere göre uluslararası düzeydeki birçok teknolojik gelişme ile ilgili uzmanlığa sahip olması sayılabilir. 1.3. Beşeri Sermaye Gerek bilişim sektöründe faaliyet gösteren işletmelerde gerekse diğerlerinde işletme içerisinde bilişim uzmanlarının istihdam edilmesi bilginin yayılımı konusunda bilişim uzmanı olmayan işletmelere göre daha hızlıdır. Bir başka deyişle, işgücünün niteliksel kompozisyonu teknoloji adaptasyonunda ön plana çıkmaktadır. Vurgu nitelik üzerine olduğunda bunu sayısallaştırmak bir o kadar zor olmakla birlikte, işgücünün eğitim seviyesi, işletme içerisinde BİT konusunda eğitim verilip verilmemesi ve bu eğitimi alanların sayısı, işletme içerisinde bilişim uzmanlığı gerektiren pozisyonlarda çalışanların sayısı ya da bilişim uzmanlarının istihdam edilip edilmemesi gibi çeşitli ölçütler kullanılmaktadır. Luchetti vd. nin (2004) İtalya için yürüttüğü çalışmada eğitim seviyesi ile teknoloji adaptasyonu arasında pozitif bir ilişki olduğu tespit edilmiştir. Diğer bazı çalışmalarda ise işletme içi BİT eğitimi ile işletmenin teknolojiyi absorbe etmesi arasında yakın bir ilişki bulunmuştur (Hollenstein, 2004; Arvanitis, 2004). Mesleki sınıflandırma beşeri sermayeyi ölçmek için kullanılan bir diğer değişkendir. Buna göre; yönetim kademesinde çalışanlarla üretimde çalışanlar arasında teknoloji adaptasyonu açısından anlamlı bir farklılık olup olmadığı Haller vd. nin (2007) çalışmasında incelenmiş, ilk grupta çalışanların teknolojiye uyum kabiliyetlerinin ikinci gruba göre daha iyi olduğu sonucuna varılmıştır. Martins ve Oliveira (2008) işgücünün BİT yeteneğini ölçmek üzere internet kullanımını bir değişken olarak kullanmıştır. Son olarak, Moriones ve Lopez (2007) çalışan yaşını işgücünün niteliğini değerlendirmede kullanmıştır. Buna göre, genç çalışan grubu ile yaşlı olanların BİT kullanımlarını incelemiş ve genç çalışanların daha avantajlı olduğunu vurgulamıştır.

Örgütsel Yeniliğin İşletmelerde Bilgi Teknolojileri Kullanımına Etkisi: Türkiye Örneği 7 1.4. Örgütsel Yenilik Örgütsel yenilik kavramı ilgili yazında kalite güvencesi, esnek örgütlenme, takım çalışması ve çoklu beceri gibi işletmeye dair kavramlarla ifade edilmektedir. Karar alma süreçlerinin dikey ya da yatay yönde gerçekleşmesi iş süreçlerinin organizasyonda nasıl yürütüldüğüne ilişkin bilgi verir. Moriones ve Lopez (2005) çalışmasında, iş süreçlerindeki değişikliklerin BİT adaptasyonuna olan etkisine bakılmıştır. Bu değişken iki şekilde ölçülmüştür. Bunlar; kalite güvencesi ve esnek örgütlenmedir. Üretim süreçlerinin hem kontrol hem de analiz edilmesi için kalite yönetim sistemleri BİT kullanımını gerektirir. Bu sebeple, kalite sistemi işletmelerin BİT teknolojilerine yatırım yapmalarını teşvik etmektedir. Kalite kontrol sistemlerinin ileri düzeyde kullanıldığı işletmelerde süreç etkinliği, çalışan memnuniyeti ve hizmet kalitesinin geliştirilmesi gibi bilişim sistemlerinin pozitif etkisi birçok farklı alanda gözlemlenmektedir (Fok vd., 2001). Esnek örgütlenmede sorumluluk işletmenin tüm birimlerine dağıtılmıştır. Bu tür örgütlenmelerde karar alma süreçlerinin hiyerarşik olması yapılan işin doğası gereği arzu edilen bir durum değildir. İşlerin proje bazlı ve çalışma saatlerinin esnek olması kararların zaman zaman birim düzeyinde alınmasını zorunlu kılmaktadır. Hollenstein (2004) çalışmasında işyeri örgütlenmesi ile BİT adaptasyonu arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Bu değişkeni takım çalışması, görev rotasyonu ve çoklu beceri ile ölçmüştür. Takım çalışmasında öngörülen çalışanın mümkün olduğunca karar alma mekanizmalarına dâhil edilmesidir. Görev rotasyonunda ise aynı birim içerisinde farklı görev tanımları olan kişilerin görev değişikliği yapması olarak tanımlanmaktadır. Bu iki değişken, bilginin örgüt içerisinde yayılımını sağlamaktadır. Çalışmada, takım çalışmasının BİT adaptasyonu üzerindeki etkisi pozitif ve anlamlı iken aynı durum görev rotasyonu için geçerli değildir. 1.5. Uluslararasılaşma Uluslararasılaşma işletmenin ihracat faaliyetlerini ifade etmektedir. İşletmelerin teknoloji adaptasyonu ile ihracat davranışları arasındaki bağıntıyı açıklayan birçok faktör bulunmaktadır. Bunlardan ilki, ihracat yapan işletmelerin yurtdışındaki müşterileri aracılığıyla en son teknolojik gelişmeleri öğrenebilmesidir (Hodgkinson ve McPhee, 2002). İkinci olarak ihracata konu olan ürün ya da hizmetin teknolojideki son gelişmeleri öğrenmeyi zorunlu kılmasıdır. Örneğin ihracata konu olan ürün ya da hizmet teknoloji temelli ise ve bu ürün ya da hizmetin ihracatı süreklilik arz ediyorsa ihracatçı işletme o ürünün ya da hizmetin üretilmesi için gerekli olan teknolojiyi öğrenmekle yükümlü olur. Sonuncu faktör uluslararası rekabet baskısıdır. Buna göre, işletmenin faaliyet gösterdiği sektördeki rekabetçilerin varlığı yeni teknolojilerin adaptasyonu ve kullanımını artırabilir (Fabiani vd. 2005; Hollenstein, 2004).

8 Derya FINDIK Hollenstein (2004), Haller vd. (2007) ve Giunta vd. (2007), rekabetçiliğin bir göstergesi olarak ihracatın toplam satışlar içindeki payını kullanmıştır. İhracat değişkenini, 1 ve 0 değerlerini alan bir kukla değişken olarak kullanmak ta mümkündür (Luchetti vd., 2004). Sayılan çalışmalarda ihracat ile BİT adaptasyonu arasında doğrusal bir ilişki olduğu saptanmıştır. Bu çalışmada bu 4 başlık altında yer alabilecek farklı açıklayıcı değişkenler kullanılarak teknoloji adaptasyonunu belirleyen faktörler incelenecektir. Bir sonraki bölümde çalışmanın dayandığı ampirik model tanımlanacaktır. 2. Ampirik Model İşletme düzeyinde BİT adaptasyonunun yapısını ortaya çıkarmak amacıyla, kesirli logit ve probit modelleri kullanılmıştır. Kesirli logit modeli ilk defa Papke ve Wooldridge (1996) ile Wooldridge (2002) tarafından geliştirilmiştir. Bu model araştırmaya konu olan bağımlı değişken 0 ile 1 değerleri arasında kesirli bir yapıya sahip olduğu zaman uygulanan bir yöntemdir. Bu çalışmada, işletmenin temel aktiviteleri çerçevesinde haftada en az 1 defa bilgisayar kullananların sayısının toplam çalışan sayısına oranı, işletmede bilgisayar kullanım yoğunluğunu vermektedir. Kesirli logit modelini E(y x) = exp(xβ) / [1+exp(xβ)] = Λ(xβ) (1) şeklinde ifade etmek mümkündür. Bu denkleme göre bağımlı değişken olan y nin x açıklayıcı değişken (ler) ine göre değeri probit modelinde elde edilen olasılık ile aynıdır. Yalnızca tahmin edilen y değeri 0 veya 1 gibi ikili bir değer almaz. y değeri 0 ile 1 aralığında değişen oransal bir değerdir. Probit modelinde ise bağımlı değişken 1 ve 0 değerlerini alır. Bu çalışmada, intranet teknolojilerini kullananlar 1 değerini kullanmayanlar ise 0 değerini alır. Aynı durum ekstranet değişkeni için de geçerlidir. Bu model P( y 1) F( x ) i i (2) şeklinde gösterilebilir. y i bu modelde i işletmesinin intranet ve ekstranet teknolojilerini kullanma olasılıklarını göstermektedir. y i i işletmesinin intranet/ekstranet teknolojisini kullanma olasılığı 0 dan büyük olduğunda 1, 0 a eşit olduğu durumda ise 0 değerini almaktadır. x i ise sabit değişken ve açıklayıcı değişkenlerden oluşan vektörü göstermektedir. * y x y 1 y 0 * y 0 * y 0 (3) Bu çalışmada bağımlı değişken ve açıklayıcı değişkenler arasındaki ilişki Denklem (4) teki gibi gösterilmektedir.

Örgütsel Yeniliğin İşletmelerde Bilgi Teknolojileri Kullanımına Etkisi: Türkiye Örneği 9 Prob(Bilgisayarkullanımyoğunluğu;intranet;ekstranet i )=α+β*işletmebüyüklüğü i +γ*yabancısermaye i +λ*beşerisermaye i +π*örgütselyenilik i +δ*uluslararasılaşma i +η* Kurumiçi/Kurumdışı Ar-Ge i +D*Sektör i +ε i (4) Bu model bilgisayar kullanım yoğunluğu, intranet ve ekstranet kullanımı gibi farklı düzeylerde ölçülen BİT adaptasyonu ile işletme büyüklüğü, yabancı sermaye, işgücünün niteliği, örgütsel yenilik ve uluslararasılaşma gibi değişkenler arasındaki ilişkiyi göstermektedir. 3. Verinin Tanımlanması Bu çalışmada kullanılan değişkenler iki farklı veri seti birleştirilerek oluşturulmuştur. İlki, 2006-2008 yıllarını kapsayan ve Türkiye İstatistik Kurumu(TÜİK) tarafından toplanan Yenilik Anketi, ikincisi ise 2008 yılına ait Girişimlerde Bilişim Anketi verileridir. Yenilik anketinde toplam 5863, diğerinde ise 2700 gözlem bulunmaktadır. Her iki ankette de bulunan işletme sayısı ise 989 dir. Bu çalışmadaki bağımlı değişkenler bilgisayar kullanıcılarının oranı, intranet ve ekstranet sahipliğidir. Bağımsız değişkenler ise işletme büyüklüğü, yabancı sermaye, uluslararasılaşma, beşeri sermaye, kurumiçi/kurumdışı Ar-Ge, ve örgütsel yeniliktir. Sektörel varyansı kontrol etmek amacıyla sektör kuklaları modele dâhil edilmiştir. Tüm değişkenlerin nasıl türetildiklerine ilişkin açıklamalar Tablo 3 de gösterilmektedir. Tablo 4 te ise bu değişkenlere ilişkin betimleyici istatistikler yer almaktadır. Buna göre bu çalışmadaki örneklemin %31 i haftada en az 1 kez işletme faaliyetleri çerçevesinde bilgisayar kullanmaktadır. Basit düzeyde bilgisayar bilgisini ölçen bu değişken için oranın çok yüksek olmaması düşündürücüdür. Bununla birlikte BİT in diğer bileşenleri olan intranet sahipliği %64 ile oldukça yüksektir. Ekstranet teknolojisi sahipliği ise %29 ile görece düşük seviyededir. Intranet sahipliği oranının yüksek olması bu çalışmadaki işletmelerin faaliyetlerini yürütürken işletme içi iletişimi görece önemsediklerini göstermektedir. Benzer bir gereksinim işletme dışı iletişimi gösteren ekstranet sahipliğinde gözlenmemektedir. Modelde kullanılan açıklayıcı değişkenlere gelince işletme büyüklüğü, işletme satışlarının logaritması ile ölçülmektedir. Örneklemin %70 i 250 ve üzerinde çalışanı olan büyük işletmelerden oluşmaktadır. İşletme büyüklüğü ile bilgisayar kullanım oranı arasındaki bağıntı düşüktür. İşletme büyüklüğü ile intranet ve ekstranet teknolojileri sahipliği arasındaki ise bağıntı ise görece yüksektir. Bu çalışmada inovasyon faaliyetini ölçmek üzere kurumiçi Ar-Ge isimli değişken, işletme içinde Ar-Ge faaliyetlerinin yapılıp yapılmadığına ilişkin bir kukla değişkeni ifade ederken; kurum dışı Ar-Ge işletme dışından temin edilen Ar-Ge faaliyetlerine yapılan harcamanın logaritmasını göstermektedir. Kurum içi Ar-Ge faaliyeti yürüten işletmelerin

10 Derya FINDIK oranı % 0.4 tür. Kurum dışı Ar-Ge faaliyeti harcaması yapanların toplam satışlara oranı ise % 16 dır. Buna göre örneklemdeki işletmeler Ar-Ge faaliyetlerinin görece daha büyük bir kısmını işletme dışından temin etmektedirler. Beşeri sermaye, işletmedeki bilişim uzman sayısının logaritması ile tahmin edilmektedir. Buna göre örneklemdeki işletmelerin %66 sı BİT uzmanı istihdam etmektedir. İşletme bünyesinde BİT uzmanlarının varlığı diğer çalışanlar üzerinde teknoloji kullanımını artıracağından, işletmelerde BİT uzmanı oranının yüksek olması BİT adaptasyonu için olumlu bir durumdur. Bu değişkenin BİT adaptasyonun her çeşidi ile bağıntısı oldukça yüksektir. Çalışmadaki bir diğer açıklayıcı değişken ihracat faaliyeti ile ölçülen uluslararasılaşmadır. Uluslararasılaşma ihracata ilişkin iki farklı değişken ile ölçülmektedir. Bunlardan ilki 2006-2008 yılları arasında ürettiğiniz mal ve hizmetleri, Avrupa ülkelerine ihraç ettiniz mi? şeklindedir. Diğeri ise, 2006-2008 yılları arasında ürettiğiniz mal ve hizmetleri Avrupa dışındaki diğer ülkelere ihraç ettiniz mi? şeklindedir. Değişken bu iki alternatiften herhangi birine evet diyen işletmeler için 1 değerini, değilse 0 değerini almaktadır. İşletmenin uluslararası düzeyde ne ölçüde aktif olduğunu gösteren bu değişkenin bilgisayar kullanıcılarının oranı ile arasındaki bağıntı -0.20 dir. Bir başka deyişle ihracat yapıyor olmak bilgisayar kullanım oranını olumsuz etkilemektedir. Bu değişkenin intranet sahipliğiyle arasındaki ilişki 0.14, ekstranet sahipliği ile arasındaki ilişki 0.08 dir. Yabancı sermaye payı isimli değişken ise yabancı sermayesi %80 in üzerinde olan işletmeler için 1, olmayanlar için 0 değerini alan bir kukla değişkeni ifade etmektedir. Bu çalışmadaki işletmelerin %10 u sermayesinin %80 ninden fazlası yabancı sermayeden oluşan işletmelerdir. Bu değişkenin bilgisayar kullanıcılarının oranı ile bağıntısı %20, intranet sahipliği ile ilgili bağıntısı %16, ve ekstranet sahipliği ile bağıntısı %11 dir. Modeldeki diğer bir değişken ise iş organizasyonunu ölçmek üzere kullanılan örgütsel yenilik değişkenidir. Bu değişken; örgüt içerisinde bilgi ve becerilerin bir kullanıcıdan diğerine aktarılmasını sağlayan bir bilgi yönetimi sisteminin varlığını, işin yapılış biçiminde yapılan bir düzenlemeyi veya diğer girişimler, kamu kurumları ya da alt yüklenicilerle işbirliği yapılıp yapılmadığını ifade etmektedir. Eğer işletme bu faaliyetlerden herhangi birini yerine getiriyorsa, örgütsel bir yenilik yapmış sayılmaktadır. Buna göre bu çalışmada bulunan işletmelerin %32 si sayılan örgütsel yenilikleri yapmaktadırlar. Bu değişkenin bilgisayar kullanıcıları ile arasındaki bağıntı %10, intranet kullanıcıları ile arasındaki bağıntı %15 ve ekstranet kullanıcıları arasındaki bağıntı ise %18 dir. Sektörel farklılaşmayı da kontrol altına almak amacıyla, hizmet ve imalat sanayi olmak üzere iki kukla değişken çalışmaya dâhil edilmiştir. İmalat sanayi referans kategori olduğu için tahmin sonuçlarında ayrı bir değişken olarak görünmemektedir.

Örgütsel Yeniliğin İşletmelerde Bilgi Teknolojileri Kullanımına Etkisi: Türkiye Örneği 11 Tablo 3. Değişkenlerin Tanımlanması Değişken ismi Türü Tanımı Bilgisayar kullanıcılarının oranı Oran Bilgisayar kullananların toplam çalışanlara oranı Intranet Kategorik İşletme intranet teknolojisine sahipse 1 değilse 0 değerini alır. Ekstranet Kategorik İşletme ekstranet teknolojisine sahipse 1 değilse 0 değerini alır. İşletme Büyüklüğü Logaritmik Toplam satışların logaritması Yabancı sermaye Kategorik Yabancı sermayesi %80 in üzerinde olan işletmeler için 1, olmayanlar için 0 değerini alır. Kurum içi Ar-Ge Kategorik İşletme içinde Ar-Ge faaliyetleri yürütülüyorsa 1 değilse 0 değerini alır. Kurum dışı Ar-Ge Logaritmik İşletme dışında yürütülen Ar-Ge faaliyetlerine yapılan harcamanın logaritması Beşeri sermaye Logaritmik İşletmedeki bilişim uzman sayısının logaritması Uluslarasılaşma Kategorik İşletme ihracat yapıyorsa 1 değilse 0 değerini alır. Örgütsel Yenilik Kategorik İşletme örgütsel yenilik yapıyorsa 1 değilse 0 değerini alır Sektör Kategorik İşletme hizmet sektöründe faaliyet gösteriyorsa 1 değilse 0 değerini alır. İmalat sanayi bu çalışmada referans kategori olarak yer almaktadır. Not: ** p<0.05 Tablo 4. Betimleyici İstatistikler Değişkenler Ortalama Standart Hata Bilgisayar Kullanıcıları Intranet Bilgisayar Kullanıcıları 0.31 0.26 Intranet 0.64 0.48 0.20 Ekstranet 0.29 0.46 0.20 0.42 İşletme Ekstranet 17.83 1.98 0.10 0.35** 0.29** büyüklüğü Kurumiçi Ar-Ge 0.004 0.12 0.09** 0.09-0.10-0.09 Kurumdışı Ar-Ge 0.16 0.37 0.06 0.17** 0.17 0.22 0.08 Beşeri sermaye 0.66 0.99 0.21** 0.30** 0.25** 0.34-0.02 0.14 Uluslarasılaşma 0.60 0.49-0.20** 0.14 0.08 0.30-0.04 0.24 0.04 Yabancı Sermaye Örgütsel Yenilik 0.10 0.30 0.20** 0.16 0.11 0.19-0.009 0.14 0.09 0.17 0.32 0.47 0.10** 0.15** 0.18** 0.23 0.05 0.16 0.01 0.16 0.36 İşletme büyüklüğü Kurumiçi Ar-Ge Kurumdışı Ar-Ge BİT Uzmanı Sayısı İhracat Yabancı Sermaye Örgütsel Yenilik 4. Tahmin Sonuçları Tablo 5 te gösterildiği gibi işletme büyüklüğünün etkisi bilgisayar kullanım oranı ile ölçülen ilk bağımlı değişken için negatif ve anlamlı, intranet ve ekstranet teknolojilerinin kullanımı için pozitif ve anlamlıdır. İlk sonuç BİT adaptasyonu ile ölçek etkisi arasında doğrusal bir ilişki olduğunu savunan çalışmalardan (Fabiani vd., 2005; Baldwin vd., 2004; Delone, 1981; Morgan vd., 2006; Teo ve Tan, 1998; Thong, 1999; Moriones vd., 2007) farklı bir sonuç vermektedir. Buna göre bağımlı değişkenlerin basit teknoloji kullanımından daha karmaşık olana doğru ilerlediğini varsaydığımızda, büyük işletmelerin karmaşık teknolojileri kullanma ve bunlara sahip olmada diğerlerine göre daha avantajlı oldukları gözlemlenmektedir.

12 Derya FINDIK Beşeri sermaye değişkeni göz önüne alındığında girişimdeki bilişim uzmanları sayısının etkisi de tüm bağımlı değişkenler için pozitif ve anlamlıdır. Beşeri sermaye değişkeni farklı BİT adaptasyon türleri üzerinde benzer büyüklükte etkiye sahip olmakla birlikte en yüksek katsayılar bilgisayar kullanıcıları ve intranet kullanımı üzerindedir. İşletmede BİT uzmanı çalıştırıyor olmak ekstranet kullanımı üzerinde diğer değişkenler kadar etkili değildir. Bunun temel nedeni ekstranet aracılığıyla diğer kurumlar ve işletmelerle veri ve enformasyon paylaşımında bulunan işletmelerin bu paydaşların BİT uzmanlığından faydalanabilmesidir. Bu noktada ekstranet teknolojisi kullanan ve BİT uzmanı istihdam eden işletmeler, BİT uzmanlığı gerektiren birtakım işleri dışardaki paydaşlardan karşıladıkları için işletme içindeki BİT uzmanının adaptasyon üzerindeki etkisi azalmaktadır. Ar-Ge faaliyetleri ile BİT adaptasyonu arasındaki ilişki göz önüne alındığında, Ar-Ge faaliyetleri kurumiçi ve kurumdışı Ar-Ge faaliyeti olarak ayrıştırılmıştır. Kurumiçi Ar-Ge faaliyetlerinin tüm adaptasyon türleri üzerinde pozitif ve anlamlı etkisi bulunmaktadır. Bununla birlikte bu etki ekstranet kullanımı söz konusu olduğunda daha yüksektir. Bunun temel nedeni diğer kurumlar ve işletmelerle veri ve enformasyon akışı sağlanması için işletme içerisinde Ar-Ge faaliyetlerinin yürütülüyor olmasıdır. Dışardan temin edilen Ar-Ge faaliyetlerini temsil eden Kurumdışı Ar-Ge değişkenin etkisi ise intranet kullanıcılarında çok daha fazladır. Bunun temel nedeni ise, işletmenin ana faaliyetleri çerçevesinde de olsa bilgisayar kullanımı ileri düzeyde yenilik becerisi gerektirmez. Oysa işletme içinde iş akışının takibini sağlayan intranetin kullanımı ve geliştirilmesinde dışarıdan yürütülüyor da olsa Ar- Ge faaliyetine gereksinim duyulabilir. Yabancı sermaye değişkeni, modeldeki tüm bağımlı değişkenler için pozitif ve anlamlıdır. Katsayısının en yüksek olduğu durum ise intranet kullanıcılarında gözlenmektedir. Yabancı sermayenin BİT adaptasyonu üzerindeki pozitif etkisi, yabancı sermayenin uluslararası ticaret ağına erişim ve riskin azalması etkisi yarattığı ve bu şekilde yeni teknolojilere adaptasyonu hızlandırdığı yönündeki uluslararası literatürle paralellik göstermektedir (Galliano ve Roux, 2008; Premkumar ve Roberts, 1999; Gourlay ve Pentecost, 2002). İşletmelerin ihracat faaliyetleriyle ile ölçülen uluslararasılaşma değişkeninin etkisi göz önüne alındığında işletmelerin mal ve hizmet ihracatı yapmaları BİT adaptasyonu sürecinde bilgisayar kullananların oranını negatif etkilemektedir. İhracatın intranet ve ekstranet değişkenleri üzerindeki etkisi anlamsızdır. Bu sonuç BİT adaptasyonu ile ihracat arasında pozitif etki bulan çalışmalarla (Fabiani vd. 2005; Hollenstein, 2004) farklı bir yöndedir. Bu çalışmada yer alan işletmelerin %60 ının ihracat yaptığı göz önüne alınınca bu şaşırtıcı bir sonuçtur. Bunun temel nedeni ihracat yapan işletmelerin ihraç ettikleri ürün ya da hizmetlerin BİT uzmanlığı gerektirmemesi ya da teknoloji temelli olmaması şeklinde ifade edilebilir. İş organizasyonunu temsilen kullanılan örgütsel yenilik değişkeni sadece bilgisayar kullanıcıları için anlamlıdır. Bu sonuç, işin örgütlenmesinde yapılan herhangi bir değişiklik ya da kurulan bir işbirliğinin, teknolojinin basit düzeyde kullanımını bile etkileyen bir süreç olduğunu göstermektedir. Örgütsel yenilikle BİT adaptasyonunun bu basit düzeyi arasındaki

Örgütsel Yeniliğin İşletmelerde Bilgi Teknolojileri Kullanımına Etkisi: Türkiye Örneği 13 ilişki örgütsel yeniliği kalite güvencesi ve esnek örgütlenme şeklinde ölçen ve BİT adaptasyonu ile arasında doğrusal ilişki bulan uluslararası yazınla paralellik göstermektedir (Hollenstein, 2004; Arvanitis ve Hollenstein, 2001; Arvanitis, 2005). Bununla birlikte süreç karmaşıklaşıp intranet ve ekstranet gibi teknoloji kullanımlarına ilerledikçe örgütsel yeniliğin bu teknolojilerin adaptasyonlarına bir etkisi gözlemlenmemektedir. Sektörel kukla değişkenlerinin etkilerine bakıldığında hizmet sektöründe olmak, imalat sanayinde üretim yapmaya göre BİT adaptasyonu açısından daha avantajlıdır. Bu sonuç göstermektedir ki hizmet sektöründe BİT adaptasyonunu tetikleyen birtakım koşullar imalat sektörüne göre daha çok gelişmiştir. Hizmet sektöründe teknik kapasitenin daha gelişmiş olması (Rosenberg (1972) ya da bu sektördeki işletmeler arasında bilgi ve tecrübe paylaşımının daha fazla olması (Almeida, 1996) bu koşullar arasında sayılabilir. Tablo 5. Kesirli Logit ve Probit Sonuçları DEĞİŞKENLER/MODEL Bilgisayar kullananların oranı İntranet Ekstranet Kesirli Logit Probit İşletme büyüklüğü -0.277*** 0.364*** 0.294*** (0.0457) (0.0698) (0.0810) BİT uzmanı 0.449*** 0.508*** 0.264*** (0.0645) (0.0898) (0.0910) Kurumiçi Ar-Ge 0.241*** 0.259** 0.431*** (0.0663) (0.125) (0.118) Kurumdışı Ar-Ge 0.0969 0.374** 0.218 (0.0723) (0.158) (0.137) Yabancı sermaye 0.0065*** 0.00865*** 0.00512*** (0.0007) (0.0017) (0.0013) İhracat -0.172** 0.0810 0.0665 (0.0706) (0.103) (0.105) Örgütsel yenilik 0.109* 0.0303 0.131 (0.0605) (0.109) (0.105) Hizmet sektörü (1) 0.715*** 0.239** 0.439*** (0.0732) (0.105) (0.108) Sabit -2.326*** -1.154*** -1.937*** (0.127) (0.190) (0.232) Log Olabilirlik -212.95-552.89-550.24 Wald Ki Kare 146.73 105.09 Pseudo R 2 0.0592 0.1330 0.0983 Gözlem sayısı 989 989 989 Notlar: (1) İmalat sanayi referans kategoridir. Değişen varyanstan etkilenmeyen standart hatalar parantezin içindedir. (2) *** p<0.01, ** p<0.05, * p<0.10 Kaynak: Yazarın kendi hesaplamaları

14 Derya FINDIK 5. Sonuç ve Öneriler Bu çalışmada işletmelerin BİT kullanımı 3 farklı değişken ile ölçülmüştür. Bunlar; işletme faaliyetleri çerçevesinde bilgisayar kullanımı, intranet ve ekstranet teknolojileri sahipliğidir. İşletme kaynakları ise şirket büyüklüğü, beşeri sermaye, Ar-Ge faaliyetleri, uluslarasılaşma ve örgütsel yeniliktir. Çalışmanın sonuçlarına göre, işletme büyüklüğü ile ifade edilen ölçek etkisi intranet ve ekstranet teknoloji sahipliğinde önemli rol oynarken aynı etki bilgisayar kullanım oranında gözlenmemektedir. Bu sonuç, görece büyük işletmelerin intranet ve ekstranet teknolojilerine sahip olduğuna ve bu teknolojileri kullanmakta uzmanlaştıklarına işaret etmektedir. Bir başka deyişle, ölçek etkisi intranet ve ekstranet gibi ileri bir teknoloji kullanımında belirleyici rol oynamaktadır. Bu sonuç, BİT kullanımı ile işletme büyüklüğü arasında doğrusal bir ilişki olduğunu gösteren çalışmaları destekleyici niteliktedir (Fabiani vd., 2005; Baldwin vd., 2004; Delone, 1981; Morgan vd., 2006; Teo ve Tan, 1998; Thong, 1999; Moriones vd., 2007). Öte yandan ölçek etkisinin BİT adaptasyonu üzerindeki olumlu etkisinden yararlanamayan ve Türkiye de toplam girişim sayısının %99,9 unu oluşturan küçük ve orta ölçekli işletmelere yönelik adaptasyon becerilerini geliştirecek birtakım politikaların tasarlanması gerekmektedir. Bu noktada KOBİ faaliyetlerinden sorumlu aracı kuruluşların yardımıyla teknolojinin daha ileri kullanımlarının bu tür işletmelerde yaygınlaşması için finansal destek sağlanması ve destek alan işletmelerin BİT adaptasyonundaki değişimlerinin belirli periyodlarla izlenmesi gereklidir. Çalışmanın bir diğer sonucu beşeri sermaye ile ilgilidir. Çalışmada bu değişkeni temsilen işletmelerin BİT uzmanı istihdam edip etmedikleri sorulmuştur. BİT uzmanlarının varlığı bir işletmede diğer çalışanlar üzerinde teknoloji kullanımının yayılımı konusunda olumlu bir etkiye sahiptir. Bu çalışmanın sonuçlarına göre bir işletmede BİT uzmanlarının bulunması işletmenin diğer çalışanları üzerinde BİT kullanımı hususunda olumlu bir etki yaratmaktadır. Bu etki, BİT kullanımının üç farklı düzeyinde de olumlu ve anlamlıdır. Beşeri sermayenin işletmenin özümseme kapasitesi ve deneyimle ölçüldüğü çalışmalarda bu iki faktör açısından avantajlı olan işletmelerin teknoloji adaptasyon becerilerinin daha gelişmiş olduğunu göstermektedir (Hollenstein, 2004; Arvanitis ve Hollenstein, 2001; Arvanitis, 2005). Bir önceki sonuçla bağlantılı olarak Türkiye de bünyesinde herhangi bir BİT uzmanı bulunmayan işletmelerin BİT uzmanı istihdam etmelerini sağlayacak desteklerin sağlanması gereklidir. Ar-Ge faaliyetleri ile BİT adaptasyonu arasındaki ilişki düşünüldüğünde kurum içi Ar-Ge faaliyetleri ile kurum-dışı Ar-Ge faaliyetleri BİT adaptasyonu üzerinde farklı etkilere sahiptir. Kurum içi Ar-Ge faaliyetleri bilgisayar kullanım oranı, intranet ve ekstranet teknolojileri adaptasyonunu hızlandırmaktadır. Kurum içi Ar-Ge faaliyetlerinin etkisi tüm adaptasyon türleri için olumlu iken kurum dışı Ar-Ge faaliyetlerinin yalnızca intranet adaptasyonu üzerinde anlamlı ve olumlu etkisi bulunmaktadır. Bu sonuç işletme dışından edinilen bilgi ve deneyimin işletme içindeki bilgi dolaşımını kolaylaştırdığını göstermektedir. Bu sonucun bir uzantısı olarak işletme dışındaki kuruluşlarla işbirliği zayıf olan işletmeler

Örgütsel Yeniliğin İşletmelerde Bilgi Teknolojileri Kullanımına Etkisi: Türkiye Örneği 15 yeni teknolojileri öğrenme becerilerini geliştirecek işbirlikleri kurarak teknoloji adaptasyon hızlarını artırabilirler. İşletmenin uluslararası piyasalarda etkin olması işletmenin bilgiye erişim kanallarını çeşitlendirmektedir. Özellikle ihracata konu olan ürün ya da hizmetlerin belirli bir teknolojide uzmanlaşma gerektirdiği durumda o işletmenin teknolojiyi öğrenme ve onu benimseme kapasitesi uluslararası ölçekte aktif olmayan işletmelere göre daha yüksektir. Bu çalışmada BİT adaptasyonu ile uluslararasılaşma arasında bu tür doğrusal bir ilişki bulunmamıştır. Bu sonuç, uluslararasılaşmanın öğrenme ve rekabet baskısı ile baş etme sürecini tetiklediğini ve böylece BİT adaptasyonunu hızlandırdığını gösteren gelişmiş ülkeler üzerine yapılan çalışmalardan (Galliano ve Roux, 2008; Fabiani vd. 2005; Hollenstein, 2004; Hall ve Khan, 2003) farklı bir doğrultudadır. Tahmin sonuçlarıyla bağlantılı olarak teknoloji temelli ürün ya da hizmet ihraç etmeyen işletmeler BİT adaptasyonuna ihtiyaç duymayabilirler. Bununla birlikte bu işletmelerin hali hazırdaki ürün ve hizmetlerinin uluslararası pazarlarda daha fazla alıcı bulması için bu teknolojilerden faydalanmaları bir rekabet stratejisi olarak değerlendirilebilir. İşletmeler bu doğrultuda kendilerini geliştirebilirler. Örgütsel yeniliğin BİT adaptasyonu üzerindeki etkileri göz önüne alındığında teknolojinin basit düzeyde kullanımı ile arasında olumlu bir ilişki olduğu sonucu ortaya çıkmıştır. İntranet ve ekstranet teknolojilerinin benimsenmesinde örgütsel yenilik herhangi anlamlı bir etki yaratmamıştır. Bu sonucun temel nedenleri arasında karar alma mekanizmalarında yapılan değişikliklerin işletme içinde ve işletme dışında bilgi akışını etkileyebilmesi için belirli bir zaman geçmesi gerektiğidir. Tahmin sonuçlarından anlaşıldığı kadarıyla bu çalışmadaki işletmeler, örgütsel süreçlerde gerçekleşen değişikliklerin işletme içi ve işletme dışı iletişim ağını etkileyecek düzeye henüz gelmemişlerdir. KAYNAKÇA Almeida, P. (1996). Knowledge sourcing by foreign multinationals: patent citation analysis in the U.S. semiconductor industry, Strategic Management Journal, 17,155-265. Arvanitis, S. & Hollenstein, H. (2001). The determinants of the adoption of advanced manufacturing technology, Economics of Innovation and New Technology, 10, 377-414. Arvanitis, S (2004). Information Technology, Workplace Organization, Human Capital and Firm Productivity: Evidence for the Swiss Economy, The Economic Impact of ICT: Measurement, Evidence and Implications, 183-213. Arvanitis, S (2005). Computerization, new workplace organization, skilled labor, and firm productivity: evidence for the Swiss business sector, Economics of Innovation and New Technology, 14, 225-249. Baldwin, J.R., Sabourin, D., Smith, D. (2004). Firm performance in the Canadian food processing sector: The interaction between ICT, advanced technology use and human resource competencies, The Economic Impact of ICT: Measurement, Evidence and Implications, 153-183, OECD, Paris. Bensghir, T. K. & Leblebici D. N. (2001). Teknolojik Gelişmenin Örgütler ve Örgütsel Değişim Üzerindeki Yansımaları." Amme İdaresi Dergisi, C 34.

16 Derya FINDIK Delone, W. H. (1981). Firm size and characteristics of computer use, MIS Quarterly, 5, 65-77. Fabiani, S., Schivardi, F., Trento, S. (2005). ICT Adoption in Italian manufacturing: firm Level analysis, Industrial and Corporate Change, 14, 1-25. Fok, L.Y., Fok, W. M., Hartman, S. J. (2001). Exploring the relationship between total quality management and information systems development, Information & Management, 38 (6), 355-371. Galliano, D. & Roux, P. (2008). Organisational motives and spatial effects in internet adoption and intensity of use: Evidence from French industrial firms, Annual Regional Science, 42, 425-448. Giunta, A., & Trivieri, F. (2007). Understanding the determinants of information technology adoption: evidence from Italian manufacturing firms. Applied Economics, 39(10), 1325-1334. Gourlay, A. & Pentecost, E. (2002). The Determinants of Technology Diffusion: Evidence from the UK Financial Sector, The Manchester School, 70(2), 185-203. Hall, B. H. & Khan, B. (2003). Adoption of New Technology, NBER Working Paper Series No.9730. Haller, A. S. & Siedschlag, I. (2007). The Adoption of ICT: Firm Level Evidence from Irish Manufacturing Industries, Economic and Social Research Institute Working Paper, 204, 1-36. Haller, A. S. & Siedschlag, I. (2011), Determinants of ICT adoption: Evidence from firm level data, Applied Economics, 43(26), 3775-3788. Hollenstein, H. (2004). Determinants of the adoption of information and communication technologies: An empirical analysis based on firm level data for the Swiss business sector, Structural Change and Economic Dynamics, 15, 315-342. Hodgkinson, A. & McPhee, P. (2002). SME information sourcing for innovation and export market, University of Wollongong Working Paper Series 02-08, 1-25. Hsieh, C. Binshan L. (1998). Internet commerce for small businesses, Industrial Management & Data Systems, 98(3), 113-119. Luchetti, R. & Sterlacchini, A. (2004). The Adoption of ICT among SMEs: evidence from Italian survey, Small Business Economics, 23, 151-168. Martins, M. F. O. & Olivera, T. (2008) Determinants of information technology diffusion: A study at the firm level for Portugal, The Electronic Journal Information Systems Evaluation, 11(1), 27-34. Matthews, P. (2007). ICT assimilation and SME expansion, Journal of International Development, 19(6), 817-827. Morgan, A., Colebourne, D. & Thomas, B. (2006). The development of ICT advisors for SME businesses: an innovative approach, Technovation, 26(8), 980-987. Moriones, A. B., Lopez, F.L., Vasconcelos, G. C. (2005). A firm level analysis of differences between adopters and non-adopters of ICT, 45th Congress of the European Regional Science Association. Moriones, A. B. & Lopez, F. L. (2007). Firm level analysis of determinants of ICT adoption in Spain, Technovation, 27(6-7), 352-366. Papke, L. E. & Wooldridge, J. M. (1996). Econometric Methods for Fractional Response Variables with an Application to 401(k) Plan Participation Rates, Journal of Applied Econometrics, 11, 619-632. Pohjola, M. (2003). The adoption and diffusion of ICT across countries: Patterns and determinants, The New Economy Handbook, USA: Elsevier Academic Press. Premkumar, G. & Roberts, M. (1999). Adoption of new information technologies in rural small businesses, Omega, 27(4), 467-484.

Örgütsel Yeniliğin İşletmelerde Bilgi Teknolojileri Kullanımına Etkisi: Türkiye Örneği 17 Rosenberg, N. (1972). Factors affecting the diffusion of technology, Explorations in Economic History, 10, 3-33. Shiels, H., McIvor, R., O Reilly, D. (2003). Understanding the implications of ICT adoption: insights from SMEs, Logistics Information Management, 16(5), 312-326. Teo, T. S. H. & Tan, M. (1998). An empirical study of adopters and non-adopters of the internet in Singapure, Information &Management, 34(6), 339-345. Teo, T. S. H. & Ranganathan, C. (2004). Adopters and non-adopters of business-to-business electronic commerce in Singapure, Information & Management, 42(1), 89-102. Thong, J. Y.L. (1999). An integrated model of information systems adoption in small businesses, Journal of Management Information Systems, 15(4), 27-31. TUİK (2007), Girişimlerde Bilişim Anketi, TÜİK, Ankara. TUİK (2008a), Girişimlerde Bilişim Anketi, TÜİK, Ankara. TUİK (2008b), Yenilik Anketi, TÜİK, Ankara. TUİK (2009), Girişimlerde Bilişim Anketi, TÜİK, Ankara. UNCTAD (2013), World Investment Report: Global Value Chains: Investment and Trade for Development, Newyork, Geneva. Wooldridge, J. M.(2002), Cross section and panel data analysis, USA: MIT Press.