ATATÜRK BARAJ GÖLÜ NDE SU ÜRÜNLERİ POTANSİYELİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ AÇISINDAN KAFESLERDE GÖKKUŞAĞI ALABALIĞI

11 ATATÜRK BARAJ GÖLÜ NDE SU ÜRÜNLERİ POTANSİYELİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ AÇISINDAN KAFESLERDE GÖKKUŞAĞI ALABALIĞI (ONCHORYBCHUS MYKISS WALBAUM 1792) YETİŞTİRİCİLİĞİ AKGÜN, Hakan TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET Bu çalışma Atatürk Baraj Gölü Kahta Liman Mevkii nde su kalitesinin tespiti ve özellikle bazı su kalitesi parametrelerinin Gökkuşağı Alabalığı (Onchorynchus mykiss Walbaum, 1792) nın yetiştiriciliğinin önemi açısından yapılmıştır. 2005 yılı boyunca tek bir istasyondan alınan su numuneleri Adıyaman İl Tarım Müdürlüğü Su Ürünleri Laboratuvarı nda analiz ettirilmiştir. Bakılan bazı su parametreleri; sıcaklık, oksijen, nitrit, nitrat, klor ve klor bileşikleri, demir, CO 2, ph ve su sertliğidir. Analizler sonucunda Atatürk Baraj Gölü Kahta Liman Mevkii nde Kasım-Haziran ayları arasında gökkuşağı alabalığı yetiştiriciliğinin yapılabileceği teyyid edilmiştir. Bu çalışma ile yöre halkının sofrasına alabalığın kazandırılması ve balık eti tüketimin yaygınlaştırılması da hedeflenmiştir. Anahtar Kelimeler: Atatürk Baraj Gölü, Gökkuşağı Alabalığı, su parametreleri. GİRİŞ Yüzlerce yıl önce Çin de başlamış olan su ürünleri yetiştiriciliği, su canlılarının kontrollü üretimi olup ekstansif idare edilen doğal ortamlardan, entansif olarak yönetilen kapalı sistemlere kadar bütün yetiştiricilik metotlarını kapsar. Teknoloji de gelişmelere paralel olarak bütün alanlarda olduğu gibi su ürünleri yetiştiriciliğinde de yeni yöntemler ve sistemler geliştirilmiştir (Lokowicz, 1979; Lokowicz, 1984). Ülkemizdeki kültür balıkçılığı son yıllarda hızlı bir gelişme göstermektedir. Su hayvanlarının proteinlerinin biyolojik değerinin kara hayvanlarına oranla daha yüksek ve beslemeye uygun olduğunun belirlenmesi yanı sıra (Akyıldız, 1992; Burunu, 1987) ülkemizin zengin deniz ve iç su kaynaklarına sahip olması bu gelişmeyi olumlu yönde etkilemiştir. Bu bağlamda yetiştiricilik yönünden elde edilen su ürünleri miktarı 2001 yılı verilerine göre 594977 ton/yıl olan toplam üretimin % 15 i kadardır. 2008 yılı toplam su ürünleri üretimi 718712,5 Tarım Bakanlığı Şanlıurfa Tarım İl Müdürlüğü Kontrol Şubesi, 63000, Şanlıurfa/TÜRKİYE. e-posta: hakgun29@hotmail.com

12 ton/yıl olması hedeflenmiş olup bu üretimin % 24,2 sinin yetiştiricilik yolu ile karşılanması planlanmıştır (Atay ve Korkmaz, 2000; Anonim, 2001). Ülkemizin en büyük, dünyanın sayılı kaya dolgu gövdeli Atatürk Barajı nın tamamlanmasıyla birlikte 1990 yılında baraj gölü havzasında su toplanmaya başlamış ve bölgenin en büyük suni göllerinden birisi oluşturulmuştur. Ancak, baraj gölü su ürünleri kültürü bakımından atıl durumda bulunmaktadır. Aşağı Fırat Projesi içerisinde yer alan sulama, enerji ve içme suyu amaçlı Atatürk Barajı ve Hidroelektrik Santrali gerek su ürünleri yetiştiriciliği bakımından gerekse Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) bakımından en önemli ve en büyük tesistir (Anonim, 1988). İşte bu su kaynağının en verimli bir şekilde değerlendirilerek gıda yetmezliğinin etkili olduğu ülkemizde, kara ziraatının yapıldığı alanların sınırlı olmasından dolayı GAP projesiyle oluşacak 230.365 ha lık göl alanında kültür balıkçılığı yapılarak gerek istihdama gerekse gıda yetmezliği sorununa bir nebze olsun çözüm olabilir. GAP kapsamında rezervuarlarla ve bölgedeki diğer DSİ rezervuarlarının mevcut balık varlığı ile 3000-4000 ton tahmin edilen yıllık balık üretimini, gerekli su ürünleri geliştirme ve yetiştirme çalışmaları sonucu, yaklaşık 9000-9500 tona çıkarılması mümkündür (Şafak, 1992). Şevik (1993), Aşağı Fırat sularının doğal kalitesi üzerine Atatürk Barajı nın etkileri ve su ürünleri açısından değerlendirilmesi üzerine yaptığı çalışmada, bölge sularının su ürünleri için ideal sular gurubunda bulunduğunu ve çeşitli özellikler bakımından alabalık gibi soğuk su balıkları için uygun olduğunu tespit etmiştir (Şevik, 1993). Kafesler içinde kontrolü yetiştiricilik her bakımdan güvenilirdir. Havuz yapımına gerek olmaksızın kazançlı üretim uygun kafes tipleri kurularak gerçekleştirilebilir. Hatta hızlı akmayan nehirlerde bile kafesler içinde başarılı Gökkuşağı Alabalığı üretimi yapılabilir (Anonim, 1988). 1. Gökkuşağı Alabalığı nın (Onchorynchus Mykiss Walbaum, 1792) Genel Özellikleri Vücudu uzun, kısmen basık bir yapılanma gösterir. Sırrta bir yağ yüzgeci mevcuttur. Sırt yüzgeci 10-12, anal yüzgeci ise 8-12 yumuşak ışına sahiptir. Pulları sicloid ve küçüktür. Yanal çizgi tam, az öne doğru 100-150 adet pullan kaplanmıştır. Vücut kenarları gümüş, beyaz ve soluk sarı-yeşilden griye eğilimli bir renktedir. Doğa koşullarında, diğer alabalıklarda olduğu gibi yumurtlama akarsuyun kumlu ve çakıllı tabanında olur. Yuva, dişi tarafından şekillendirilir. Yumurtalar küresel şekilli, demersal ve 4-6 mm çapındadır. Renkleri portakal veya sarı bir görünüştedir. Döllenen yumurtaların gelişim oranı geniş anlamda suyun sıcaklığına bağlıdır. Bununla beraber, 8-12 0 C ler arası su sıcaklıkları optimal sınırlardır. Yavru çıkışını ilk olumlu işareti iki siyah noktanın yumurtada belirmesidir. 6-13 0 C su sıcaklığında döllenmeden sonra 15 gün içinde yumurtlar gözlenir ve 24-60 gün içinde ise açılırlar. Çıkıştan 20-30

gün sonra besin kesesi absorbe edilerek balık larvası dışardan yem almaya hazır büyüklüğe erişir. 2. Alabalık Yetiştiriciliği için Su Kaynağının Sahip Olması Gereken Bazı Su Kalitesi leri 2. 1. Su Kalitesi Balık yetiştiricisi, işletme stratejilerini etkin bir biçimde uygulamak için kullandığı suyun kalitesini bilmek zorundadır. Çünkü, su kimyası hakkında eğitimi ve bilgisi olmayan alabalık üreticileri, suyun kalitesi ve yönetimi konusundaki bilgileri yanlış değerlendirebilir ya da uygulayabilirler. Örneğin, kuluçkahanedeki suyun özelliklerine gösterilecek tolerans ile havuzda gösterilecek tolerans arasında farklılıklar vardır. Yetiştiricilikte kullanılacak olan suyun kimyasının bu konuda uzman bir kuruluş veya laboratuarda analizlerinin yapılması en akılcı yoldur. Bu konu için Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı nın Su ürünleri kuruluşları, İl Su Kontrol Laboratuarları, DSİ nin ilgili birimleri ve Üniversitelere başvurulacak belli başlı kurumlardır (Emre ve ark., 2000). 2.1.1. Su Sıcaklığı Su sıcaklığı, balıkların tüm biyolojik faaliyetlerini etkileyen bir fiziksel faktördür. Alabalıklar soğuk su balıkları grubuna girerler. Alabalık yetiştiriciliğinde sudaki sıcaklık değişimleri oldukça önemlidir. ETFAC (Avrupa İç Sular Balıkçılık Tavsiye Komisyonu) alabalık yetiştiriciliği için en yüksek su sıcaklığının 20-21 0 C olarak tanımlamıştır (Emre ve ark., 2000). Gökkuşağı alabalıklarında kuluçka ve yavru çıkış dönemlerinde 7-12 0 C, larva-yavru büyütmede 8-13 0 C, fingerling ve semirtme devresinde 12-18 0 C ve damızlıkların beslenmesinde kullanılan su sıcaklığı 7-13 0 C olarak söylenebilir. 2.1.2. Çözünmüş Oksijen Suda çözünmüş oksijen miktarını etkileyen en önemli faktör sıcaklıktır. Oksijen düzeyi yetersiz olan sularda bulunan balıklar, yem alamazlar. Gökkuşağı alabalığı solungaçlarından geçirdiği suyun çözünmüş oksijeninin % 80 kadarını tüketmektedir. Optimum oksijen gereksinimi 9 mg/ltd dir. Alabalıklar için en uygunu 9.2-11.5 mg/lt dir. 2.1.3. Nitrat. Nitrit ve Üre Bir azot bileşiği olan nitratın (NO 3 )tolere edilebilecek sınırı 100-300 mg/lt olarak belirlenmiştir. Buna karşı 0.1-0. 2 mg/lt toksik etki düzeyine sahip olan nitrit (NO 2 ) ile zehirlenme çok yavaş seyreder. Karaciğer, dalak ve böbreklerde kan yapan pigmentlerin birikmesine ve anemiye sebep olur. Sulardaki üre miktarı 0.03 mg/lt olduğunda balıklar 3 saat içinde ölürler. Üre, solungaç yaprakçıklarının birbirine yapışmasına ve büzülerek dağılmasına neden olur (Emreve ark., 2000). 2.1.4. Klor ve Klorür Bileşikleri Genellikle sularda klorür bileşikleri Ca, Mg ve NaCl şeklinde bulunur. Serbest klor zehirlenmesinde balıklarda gözler, göz çukuruna çöker; titreme, 13

14 deri ve solungaçlarda kansızlık görülür. Tolere sınırı 0.01-0.03 mg/lt/cl 2 olarak tavsiye edilmektedir (Emre ve ark., 2000) 2.1.5. Demir Demir, ph ın yükselmesine neden olur. Balık larvalarında, solungaçları bloke ederek boğulmalarına sebebiyet verir. 0.1mg/lt nin üstündeki değerler yumurtalarda ölüme neden olur (Emre ve ark., 2000). 2.1.6. Karbondioksit (CO 2 ) CO 2, sulara atmosferden diffüzyonla, bitki ve hayvanların solunumundan yan ürün olarak ve sediment tabakası sonucu karışmaktadır. Tolere edilen karbondioksit sınırı, larvalar için 15 ppm/lt nin altında sofralık balıklar için ise 30 ppm nin altında olması tavsiye edilir (www. bahçe.biz/hayvan/ala1.htm). 2.1.7. ph Bir bileşikteki hidrojen iyonunun logaritmik karşılığı olarak tanımlanır, matematiksel olarak şöyle gösterilir. ph= log1/ (H + ) (6). Alabalıklar için optimum ph 5.5-8.5 arasındır. Balık yetiştiriciliğinde özellikle dikkat edilen hususlardan biri öldürücü etkiye sahip olan asidik ve bazik sınırlar ph=4 ve aşağısı ile ph =11 ve yukarısıdır (Akyurt, 1993). 2.1.8. Su Sertliği Suyun sertlik düzeyi o ortamda yaşayan yaşamları üzerinde sınırlayıcı bir etkiye sahiptir. Alabalıklar için sertlik sınırı (CaCO 3 ) 150 ppm olarak belirlenmiş olup böylelikle alabalıklar hafif ve orta suları tercih ederler. 3. Metot 3.1. Numune Alma Atatürk Baraj Gölü nün Kahta Liman Mevkii nde kıyıdan 50 metre uzaklıkta derinliğin ise 25 m olan istasyona kayıkla gidilerek 2 lt lik havası alınmış ve iyice temizlenmiş olan pet şişeler içerisinde, su yüzeyinin yaklaşık 40 cm derinliğinden su numunesi alınmıştır. Her ayın ikinci haftası periyodik olarak alınan su örnekleri 4-5 kat gazete kâğıdı ile iyice sarılıp aynı gün Adıyaman Tarım İl Müdürlüğü su analiz laboratuarına getirilerek parametrik değerler incelenmiştir. Çizelge 1: Aylara Göre Sıcaklık Değişimi Birim Yıl Ocak Şubat Mart Nisan May. Haziran Tem. Ağus. Eylül Ekim Kasım Aralık Su C 0 2005 8.0 9.8 11.9 16.0 19.0 25.0 28.0 31.0 27.0 25.0 15.2 8.8 Sıcaklığı 3.2. Oksijen Tayini İstasyon yerinde oksijen metre aleti kullanılarak yapılmıştır.

15 Çizelge 2: Aylara Göre Sudaki Çözünmüş Oksijen Değişimi Paramete Biri m Yıl Ocak Şubat Mart Nisan May. Haz. Tem. Ağus. Eyl. Ekim Kasım Aralık Oksijen mg/lt 2005 9.9 9.5 8.6 7.9 7 6.9 6.1 6 6.2 6.4 11.3 11.4 O 2 3.3. Nitrat, Nitrit, Üre Nitrit tayininde klometrik ve nitrat tayininde ise fenol disülfonik metodu kullanılmıştır. Çizelge 3: Aylara Göre Sudaki Nitrat, Nitrit Değişimi Birim Yıl Ocak Şubat Mart Nisan May. Haz. Tem. Ağus. Eyl. Ekim Kasım Aral. Nitrit Mg/lt 2005 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Nitrat Mg/lt 2005 0 1.71 0 5.0 1.5 0 0 0 0 0 0 2. 1 3. 4. Klor ve Klorür Bileşikleri Suyun kimyasal bileşimine dayanarak çeşitli konsantrasyonlardaki klorür, tuzlu bir tat meydana getirir. Çizelge 4: Aylara Göre Sudaki Klor ve Klor Bileşikleri Dağılımı Birim Yıl Ocak Şubat Mart Nisan May. Haz. Tem. Ağus. Eyl. Ekim Kasım Aral. Klor ve Klor Bileşikleri Mg/lt 2005 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 2.0 5.0 0.0 0.0 0.0 3. 5. Demir Tayini Fenantrolin metodu kullanılmıştır. Çizelge 5: Aylara Göre Sudaki Demir Dağılımı Birim Yıl Ocak Şubat Mart Nisan May. Haz. Tem. Ağus. Eyl. Ekim Kasım Aral. Demir Mg/lt 2005 0 0.01 0 0 0.1 0.1 0 0 0 0 0 0 3. 6. Karbondioksit (CO 2 ) Yapılan ölçümler neticesinde karbondioksit değerleri aşağıdaki gibidir. Çizelge 6: Aylara Göre Sudaki CO 2 nin Değişimi Birim Yıl Ocak Şubat Mart Nisan May. Haz. Tem. Ağus. Eyl. Eki. Kas. Aral. CO2 Mg/lt 2005 15 15 16 16 17 17 17 18 18 16 18 16

16 3. 7. ph İstasyon yerinde ph metre aleti kullanılarak değerler tespit edilmiştir. Çizelge 7: Aylara Sudaki ph ın Değişimi Birim Yıl Ocak Şubat Mart Nisan May. Haz. Tem. Ağus. Eyl. Ekim Kasım Aral. ph Mg/lt 2005 8.4 8.1 8.3 8.5 8.5 7.6 7.8 7.9 8.2 8.3 8.4 7.0 3. 8. Su Sertliği ETDA titrasyon metodu kullanılmıştır. Çizelge 8: Aylara Göre Su Sertliğinin Dağılımı Birim Yıl Ocak Şubat Mart Nisan May. Haz. Tem. Ağus. Eyl. Ekim Kasım Aral. Toplam Su Sertliği Mg/lt 2005 220 210 195 180 170 180 225 220 225 240 220 200 TARTIŞMA VE SONUÇ Çalışmada Atatürk Baraj Gölünün doğal kalitesi konulmaya çalışılmış olup 9 parametre incelenmiştir. Çizelge 9: Atatürk Baraj Gölü nde yapılan bu çalışmada 2005 yılına ait 9 parametrik değer aşağıdaki çizelgede verilmiştir. Birim Yıl Ocak Şubat Mart Nisan May. Haz. Tem. Ağus. Eyl. Ekim Kas. Aral. Sıcaklık C 0 2005 8. 0 9. 8 11.9 16.0 19.0 25.0 28.0 31.0 27.0 25.0 15.2 8.8 2005 9. 9 9. 5 8. 6 7. 9 7 6.9 6.1 6 6.2 6.4 11.3 11.4 Oksijen mg/lt O 2 Nitrit (NO2) Mg/lt 2005 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Nitrat (NO3) Mg/lt 2005 0 1.71 0 5. 0 1.5 0 0 0 0 0 0 2.1 Klor ve Klor Bileşikleri Mg/lt 2005 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 2. 0 5.0 0.0 0.0 0.0 Demir Mg/lt 2005 0 0.01 0 0 0.1 0.1 0 0 0 0 0 0 CO2 Mg/lt 2005 15 15 16 16 17 17 17 18 18 16 18 16 ph Mg/lt 2005 8.4 8.1 8.3 8.5 8.5 7.6 7. 8 7.9 8.2 8.3 8.4 7.0 Toplam Su Sertliği Mg/lt 2005 220 210 195 180 170 180 225 220 225 240 220 200 Baraj Gölü Çizelge 9 da sıcaklık dağılımına baktığımızda değişimlerin Mart ayından sonra yükselişe geçtiği ve bu yükselişinin Ağustos ayına kadar devam edip özellikle Temmuz ve Ağustos aylarında maksimum noktaya çıktığını görmekteyiz. Alabalık yetiştiriciliği açısından 12-18 0 C arası çok uygun sıcaklıklardır. Buna göre Kasım-Mayıs Ayları sonuna kadar Alabalık yetiştiriciliği açısından uygundur. Atatürk Baraj Gölü yıl içerisindeki oksijen dağılımına baktığımızda çözünmüş oksijen miktarının Mayıs ayından sonra hızlı

düşüş yaptığı Kasım ayı ile beraber artış sağladığı görülmektedir. Gökkuşağı alabalığı için minumum çözünmüş oksijen değeri 6 mg/lt olarak kabul edilir. Uygun sınırlar da 9.2-11.5 mg/lt dir. Haziran-Eylül ayları arası alabalık yetiştiriciliği açısından uygun değildir. Atatürk Baraj Gölü ndeki Nitrit ve Nitrat değerlerine baktığımızda yıl boyunca alabalık yetiştiriciliği açısından sıkıntı teşkil etmediği görülür. Toksik etki yapacak düzeyde değildir.. Atatürk Baraj Gölü nün klor ve klorür bileşikleri yetiştiricilik yönünden de bir problem teşkil etmediği görülür. Çizelge 9, demir düzeyine baktığımızda 0.1 mg/lt üzerindeki değerler, gökkuşağı alabalık yumurtaları için yaşamlarını engelleyen bir değerdir. Çizelgedeki değerler, yetiştiricilik açısından bir problem oluşturmadığını görmekteyiz. Baraj gölündeki demir (Fe) bileşiklerine genelde rastlanılmamıştır. Bunun sebebi gölün oksijen düzeyinin ideal olması ve göl akıntısının olması gösterilebilir. Atatürk Baraj Gölü karbondioksit değeri ortalama 16.8 mg/lt dir. Min. ve max. Değerler 15-18 mg/lt olarak tespit edilmiştir. Ağustos ve nisan ayları arasında çok hafif bir dalgalanmanın olduğu bunun da en büyük sebebinin bu aylarda meydana gelen yağışların etkisiyle atmosferde bulunan CO 2 in yağmur sularıyla göle karışması ve bu dönemde bitkisel ve hayvansal organizmaların artışı dikkate değer bulunmuştur. Yetiştiricilik açısından 30 ppm in altında olması tavsiye edilir. Göldeki ph değeri ortalama 7.5, minumum ve maximum değerler 7-8.5 olarak tespit edilmiştir. Bu değerler bize, gölün ph düzeyinin alabalık yetiştiriciliği açısından uygun olduğunu göstermektedir. Atatürk Baraj Gölü nün yıl içindeki toplam sertlik değerlerine baktığımızda ortalama değer 223.7 mg/lt dir. Bu değer alabalık yetiştiriciliği açısından problem teşkil etmemektedir. Sonuç olarak Atatürk Baraj Gölü Kahta Liman Mevkii nde bir yıllık bazı su kalitesi parametrelerinin alabalık yetiştiriciliği açısından uygunluğu teyit edilmiş ve Ekim-Haziran ayları arasında ideal olduğu kanaatine varılmıştır. Yüksek ekonomik değere sahip olan alabalıkların yavru hâlinde (30-50 gr) alınıp 4-6 ay boyunca beslenerek sofralık balık büyüklüğüne getirilebileceği tespit edilmiştir. KAYNAKÇA Akyıldız, A. R., (1992), Balık Yemleri ve Teknolojisi, A.Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları; 1280, Ankara, 180 s. Akyurt, İ., (1993), Balık Yetiştiriciliğinde Su Kalitesi Yönetimi, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ders Yayınları No: 143, Erzurum. Anonim, (1988), DSİ XVI Bölge Müdürlüğü, Şanlıurfa. Anonim, DİE, (2003), Su Ürünleri İstatistikleri 2001, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası, Ocak 2003, (2001) Ankara. Atay, D. ve Korkmaz, A. Ş., (2000), Avrupa Birliği ve Türkiye Su Ürünleri Sektörleri Arasında İhracat ve İthalat Düzenlemeleri, Doğu Anadolu Bölgesi IV. Su Ürünleri Sempozyumu, 28-30 Haziran 2000, Erzurum, 509-541 s. 17

18 Buruno, A., (1987) Nutrition in Marine Aquaculture. Fao, Lizbon, 383 p. Emre, Y., (2003), Kürüm, V., (2000), Havuz ve Kafeslerde Alabalık Yetiştiriciliği Teknikleri Kitabı, s. 17, 29, 35, Kepez Su Ürünleri Araştırma İstasyonu Müdürlüğü. Lukowicz, M., (1979), Verfahren und Probleme der Modernen Aquakultur. Landtechnik. 7-8: 4. -----, M., (1984), Production, Qualitat und Vermarktung Son Süpwasserfischen in der Bundesrepuklik Deutschland. Bayer, Landw. Jb., 1-2: 117-134. Şafak, N., (1992), Su Ürünleri Planlaması, Bilim ve Teknik Dergisi, TÜBİTAK, C. 25, 292, 42-43, Mart 1992. Şevik, R., (1993), Aşağı Fırat Sularının Doğal Kalitesi Üzerine Atatürk Barajının Etkileri ve Su Ürünleri Açısından Değerlendirilmesi, Güneydoğu Anadolu Bölgesi I. Hayvancılık Kongresi s. 362-374, 12-15 Mayıs, Şanlıurfa.