AĞ KAFESLERDE HİBRİT ÇİZGİLİ LEVREK (Morone saxatilis X Morone chrysops) YETİŞTİRİCİLİĞİNİN TÜRKİYE DE UYGULANABİLİRLİĞİ

AĞ KAFESLERDE HİBRİT ÇİZGİLİ LEVREK (Morone saxatilis X Morone chrysops) YETİŞTİRİCİLİĞİNİN TÜRKİYE DE UYGULANABİLİRLİĞİ Yusuf GÜNER 1 Muhammet ALTUNOK 1 Osman ÖZDEN 1 Atilla ALPBAZ 1 Volkan KIZAK 1 Erol TOKŞEN 1 3271 Ege Üniversitesi Su ürünleri Fakültesi, Yetiştiricilik Bölümü, İZMİR ÖZET: Hibrit çizgili levrek (Morone saxatilis x Morone chrysops) ABD ve Kanada, İtalya, Tayvan, Çin ve İsrail de yetiştiricilik ve rekreasyonal balıkçılık amacıyla oldukça tutulan bir tür olmuştur. Bu hibritler ebeveynlerine göre daha hızlı gelişim, tuzluluk toleransı ve daha az metobolik enerji ihtiyacı gibi özellikler göstermektedir. Deneme, hibrit çizgili levreklerin Türkiye deki ağ kafeslerdeki büyüme özelliklerinin araştırılmasını kapsamaktadır.0,5-1 gram ağırlığa sahip yavru hibritler ağ kafeslerde suni yemle beslenmiştir.deneme sonunda(18 ay) balıkların ağırlığı 1018 18,81 grama ulaşmış ve spesifik büyüme oranı (SBO) 1,35 olarak gerçekleşmiştir.yaşama ve yem değerlendirme oranı sırasıyla % 80 ve 1,7 olarak bulunmuştur.karkas verimi büyüme peryodu boyunca % 76 ve % 68 arasında değişmiştir. Hibrit çizgili levrekler diğer hibritlerden farklı olarak üreme kabiliyetine sahiptir. Erkeklerin çoğu ilk yılda olgunlaşırken, dişilerin çoğu 2 yaşında olgunlaşmışlardır.dişilerin GSI değeri Nisandan Hazirana kadar en üst düzeye çıkmıştır. Elde edilen sonuçlar hibrit çizgili levreğin yetiştiricilik performansının Türkiye için kabul edilebilir düzeyde olduğunu göstermektedir. Ancak sucul ekosisteme zarar vermeden daha başarılı sonuçlar elde etmek için ekolojik unsurları da içeren araştırmalar yapılmalıdır. Anahtar Sözcükler: Hibrit Çizgili levrek, Ağ kafes kültürü, Gelişim,Türkiye ABSTRACT : Aquaculture of Striped Bass (Morone saxatilis x Morone chrysops) at Netcages in Turkey Hybrid striped bass, or sunshine (Morone saxatilis x Morone chrysops)bass have become a popular species for aquaculture and recreational fisheries in the United State and some other countries such as Canada,Italy,Taiwan,Chine and İsrael. These hybrids have shown faster growth,tolerance to a wider range of salinity and lower metabolic energy needs than their parental species. An experiment was conducted to examine the aquacultural performance of this species in Turkey.Juvenil sunshine bass with an average weight of 0,5-1 g. were stocked into floating cages and fed one of diets formulated for bass.final weight and specific growth rate(sgr) of fish were 1018 18.81 g. and 1.35 respectively.survival and feed conversion ratio (FCR) were found 80 % and 1.7 when the fish reached the market size. Percentage dress-out was between 76 % and 68 % during the grow-out. Hybrid striped bass, unlike some other hybrids,is fertile.lots of males matured at the age of 1 year, and most female were mature at 2 years of age. 293

AĞ KAFESLERDE HİBRİT ÇİZGİLİ LEVREK GÜNER, ALTUNOK, ÖZDEN, ALPBAZ, KIZAK, TOKŞEN Female GSI peak was occurred from April through July.This results show that aquaculture performance of sunshine bass is acceptable for Turkey but some ecologic investigations have to be find out to get more success without damage aquatic ecosystem. Keywords: Sunshine bass, cage culture growth, Turkey 1. GİRİŞ Çizgili levrek Morone saxatilis (Walbaum), beyaz levrek Morone chrysops ve onların hibritleri, tatlı su ve anadrom türleri kapsayan Moronidae familyasının üyesidirler (Woods, 2001) Hibrit çizgili levrek Kuzey Amerika nın doğu kıyısına özgü anadrom çizgili levrek (Morone saxatilis) ile Missisipi Nehri ne özgü beyaz levreğin (Morone chrysops) çaprazlamasıdır (Hodson, 1995). Oldukça tutulan çizgili levrek populasyonlarının önemli derecede azalmasından dolayı araştırmacılar hibritlerin havuzlarda üretim teknolojisini geliştirmişlerdir. Bunun sonucunda ebeveynlerinden daha hızlı gelişen ve hastalıklara daha dirençli ve dayanıklı olan melezler ortaya çıkmıştır (Noga et al., 1992). Orijinal hibrit olarakta adlandırılan hibrit çizgili levrek ilk olarak 1965 yılında çizgili levrek yumurtası ile beyaz levrek spermleri kullanılarak Güney Karolayna da geliştirilmiştir (Hodson, 1989;Kohler,2001). Bu melezin yetiştiriciliği çizgili levrekten daha kolaydır. Gelişmesi daha hızlı, yaşama oranı daha iyi ve stresten daha az etkilenmektedir (Reubush and Heath, 1997). Değeri hemen göze çarpmış ve pek çok eyalette balıkçılık ve sportif avcılık birlikleri su havzalarına stoklanmak üzere hibrit levrek üretimine başlamışlardır. Sonradan Floridalı biyologlar beyaz levrek dişisi ile çizgili levrek erkeğini çaprazlayarak resiprokal hibritlerini geliştirmişlerdir. Karnivor, eurihalin, hızlı gelişim ve hastalıklara dirençli oluşu gibi elverişli kültür özelliklerinden dolayı dünyanın büyük bir bölümünde, kültürü yapılan ve insan gıdası olarak tüketilen oldukça popüler bir türdür. Kanada, İsrail, Tayvan, Çin, İtalya ve Türkiye gibi ülkelerde uluslar arası bir ilgi kazanmıştır (Caims et al., 1999; Nitzan et al., 2001; Liu et al., 1998a) Predatör balıklar stoklandıkları ortamlarda önce balık populasyonları üzerine ve uzun vade de dolaylı olarak ekolojik açıdan sakıncalı olabilir. Hibrit çizgili levrek predatör bir balık olarak bu riski taşımaktadır. Kontrolsüz stoklanması ve yetiştiriciliğe bağlı olarak Türkiye nin sulak alanlarına dağılması ekolojik problemler oluşturabilir. Dolayısıyla Türkiye ye ait yerli bir tür olamayan ve risk taşıyan hibritlerin araştırılması ve elde edilen sonuçların planlamaya yönelik olarak değerlendirilmesi çok önemli bulunmuştur. Araştırmayla bulunacak sonuçlar bu türle ilgili üretim ve yetiştiricilik stratejisinin belirlenmesinde temel kaynak oluşturabilecektir.bu çalışmada Hibrit çizgili Levreğin ağ kafesteki gelişimi ve uygulanabilirliği incelenmiştir. 2. MATERYAL VE METOT 2.1.Materyal Deneme Sahası: Mayıs 2000 yılında başlanan çalışma Ege Bölgesi nde Aydın ili Bozdoğan ilçesi sınırlarında kalan Kemer baraj gölü alanında Kasım 2001 yılına kadar yürütülmüştür. 294

I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA Kafes Materyali: Ahşap sekizgen kafeslere takılan, yaklaşık 550 metreküplük silindirik ağlar kullanılmıştır. Balık Materyali: Hibrit çizgili levrek yavruları, Tarım Bakanlığı izniyle Bağcı Su Ürünleri tarafından Mayıs 2000 de, İsrail den ithal edilerek firmanın havuzlarına stoklanmıştır. 0.5-1 gr. olarak gelen balıklar adaptasyon süresi geçildikten sonra beslenmeye başlanmıştır. Büyütme periyodunca her kafese ortalama 8-12 bin balık stoklanmıştır. Deneme süresince balıklar büyüdükçe homojen dağılım ve stok yoğunluğunun düşürülmesi amacıyla 2 defa boylama yapılmıştır. Yem Materyali: Büyütme aşamasında besleme, beslenme rejimlerine uygun olarak, Ham protein % 45,Ham yağ %12 olan ticari çizgili levrek yemi ile yapılmıştır. Yemlemeye 1 numara extrude peletle başlanmış ve daha sonra balık büyüdükçe 2, 3, 4 ve 6 mm extrude pelet yemlerle devam edilmiştir. Yemleme sıklığı balığın büyüklüğüne ve büyüme durumuna göre yapılmış olup küçük bireyler (1-10 gr) günde en az dört defa, balık büyüdükçe önce (10-250 gr) 3 defa/gün ve sonra (250 gramdan itibaren) 2 defa/gün olarak ayarlanmıştır. 2.2.Metot Su Parametreleri: Sıcaklık ve oksijen 1 defa/gün olarak ölçülmüştür. Sıcaklık ölçümleri WTW Model elektronik termometre ve oksijen WTW Model elektronik oksijenmetre kullanılarak ölçülmüştür. Gelişim Ölçümleri: Yavrudan itibaren bir yıllık büyüme ve gonadal gelişme özellikleri aylık olarak takip edilmiştir. Büyüme performansı, yaşama oranları, yem değerlendirme, gonadal gelişim, (213.3 gr.dan itibaren) takip edilmiştir. Ölçümler için aylık olarak her gruptan en az 30, karkas analizleri için en az 15 balık olmak üzere toplam 1968 adet balık kullanılmıştır. Morfometrik karakterlerin ölçümü için 1 mm hassasiyetli balık ölçüm tahtası, ağırlık ölçümleri için 0,1 gr hassasiyetli elektronik terazi kullanılmıştır. Gonad ve vücut analizleri laboratuarda 0,001 gr ve 0,1 gr hassasiyetli terazilerde yapılmıştır. Gelişim Parametreleri: Büyüme, boy ve ağırlık artışı bakımından cinsiyete göre ayrı ayrı ele alınmıştır. Büyüme tarzının belirlenmesi için spesifik büyüme oranı veya günlük % artış kullanılmıştır. Spesifik Büyüme Oranı: (SBO, % / gün) = [(Ln (W1) Ln(Wi)/T] X 100 Formüllerde; SBO: Günlük % ağırlık artışı : Deneme sonu ortalama balık ağırlığı, (g) W 1 Wi : Deneme başlangıcındaki ortalama balık ağırlığı, (g) T : Deneme süresini ifade etmektedir. Ayrıca, kondisyon faktörü (K), yem dönüşümü (YDK), yaşama oranı (YO) incelenmiştir. Yem değerlendirme katsayısı (YDK) ve kondisyon faktörü (K), aşağıdaki formüllere göre hesaplanmıştır. YDK = Toplam verilen yem (kg) / Toplam ağırlık kazancı (kg) K = Balık ağırlığı / Balık boyu3 X 100 295

AĞ KAFESLERDE HİBRİT ÇİZGİLİ LEVREK GÜNER, ALTUNOK, ÖZDEN, ALPBAZ, KIZAK, TOKŞEN Gonadosomatik İndeks (GSI): Yumurtlama periyodunun tahmin edilmesinde kullanılan gonad olgunluk indeksi hesaplanmış ve aylara göre yüzde GSI aşağıdaki formül yardımıyla çıkarılmıştır. Cinsiyet oranı ve cinsel olgunluk, her örneklemede alınan balıkların cinsiyetlerine göre ayırımı yapılarak dişi-erkek oranı belirlenmiştir. İlk cinsel olgunluk gösteren bireyler yaş, boyut ve cinsiyet olarak tespit edilmiştir. Gonad Olgunluk indeksi (GSI) = (Gonad ağırlığı / Balık ağırlığı) X 100 Yüzde Karkas Verimi: Balıklar öldürülüp başları kesildi ve iç organları ayrılarak temizlendi. yüzde karkas verimi (KV) aşağıdaki formüle göre hesaplandı. KV=[Balık ağırlığı g. (İç organlar + kafa ağırlığı g.)]/balık ağırlığı g.x100 Duyusal Analiz Yöntemleri. Duyusal değerlendirme ham materyalde (Neuman et al., 1983) e göre, porsiyonluk boydaki çizgili levrek ve diğer kültür balıklarının, derisi soyulmuş sol filetoları kullanılarak yapılmıştır. Duyusal analizlerde kullanılan deniz levreği ve çipura özel bir çiftlikten, alabalıklar hibritlerle aynı çitlikten taze olarak temin edilmiştir. Duyusal analizler için 5 adet eğitimli panelist kullanılmıştır. Panelistlere materyalin kalitesini belirlemeleri için aşağıdaki form verilerek değerlendirmeleri istenmiştir. Değerlendirme 20 Mükemmel 18.2-19.9 Çok iyi 15.2-18.1 İyi 11.2-15.1 Orta 7.2 11.1 Tüketilebilme sınırı 4.0-7.1 Tüketilemez 0 İmha Edilmeli Araştırma Bulgularının İstatistiksel Değerlendirmesi Elde edilen verilerin istatistik analizleri SPSS 9.0 paket programı kullanılarak yapılmıştır. Farkların önemlilik testleri için LSD, p<0,05 düzeyinde incelenmiştir. 3. BULGULAR 3.1. Deneme Süresince Su Sıcaklığı ve Çözünmüş Oksijen Değerleri Denemenin yapıldığı baraj gölündeki suyun günlük olarak ölçülen sıcaklık değerleri ve çözünmüş oksijen miktarlarına ait ortalama değerler Şekil 1 de verilmiştir. 296

I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA Şekil 1: Deneme süresince tespit edilen günlük ortalama sıcaklık ve çözünmüş oksijen değerleri. Balıkların yetiştirildiği baraj gölü yüzey suyu sıcaklığı deneme süresince minimum 8.6 ºC ile maksimum 28 ºC arasında değişmiştir. Çözünmüş oksijen miktarı 5-9 mg/lt olarak genellikle yazları düşerken kışları artan ve sıcaklıkla ters orantılı bir özellik göstermektedir. 3.2. Gelişim Performansı Boy ve Ağırlık Gelişimi; Spesifik Büyüme Deneme başında 1.5 cm olarak stoklanan bireyler ilk yaz sonunda hesaplanan boy değerlerine göre 23.5±0.17 cm boyda safha III e girmişlerdir. Hibrit çizgili levrekler Ekim ayı başlangıcındaki ortalama boydan, 14 ay sonra, 40.6±0.26 cm ortalama boy uzunluğuna ulaşabilmişlerdir. Bu boy uzunluğuna gelme süresi toplamda yaklaşık 18 ay sürmüştür. Boyca büyümede Kasım ve Nisan ayları arasındaki durgunluk dikkat çekmektedir. Özellikle, Ocak ve Mart aylarında balıkların boy artışı sağlamadıkları görülmektedir. Bu durum Şekil.2 deki grafikte görülen eğrinin yatay seyri ile daha iyi izlenmektedir. Boy artışındakine benzer olarak yine aynı Kasım ve Nisan ayları arasında, ağırlık için daha ağır seyreden olumsuzluklar görülmektedir.kış ayları, kazanılan ağırlıklarda meydana gelen kayıplarla geçilmiştir (Şekil 3). Spesifik büyüme oranı ilk yaz yavru periyodunda en yüksek değerlere ulaşmıştır(temmuz,ağustos,ekim; 5,46, 2,46, 1,51). Ağırlık kaybının meydana geldiği aylar içinde en fazla kayıp Aralık ayında -0,30 tespit edilmiştir. Tüm yetiştiricilik periyodu boyunca spesifik büyüme oranı %1,35 olarak gerçekleşmiştir. 297

AĞ KAFESLERDE HİBRİT ÇİZGİLİ LEVREK GÜNER, ALTUNOK, ÖZDEN, ALPBAZ, KIZAK, TOKŞEN Şekil 2.: Aylık boy gelişimi Şekil 3: Aylık ağırlık gelişimi Yaşama Oranı ve Yem değerlendirme Katsayısı Hibrit Çizgili levreklerin yem değerlendirme katsaysısı (YDK) deneme sonunda 1,7 olarak hesaplanmıştır ve balıkların çalışma sonucu elde edilen yaşama oranı % 80 olmuştur. İlk yazı geçiren balıkların boyutlarında aşırı heterojen bir durum ortaya çıkmış ve sınıflama yapılması sonucu ölümler görülmüştür. Ölümlerin hiçbir patojen bulgudan kaynaklanmadığı laboratuar çalışmaları sonucu ortaya konulmuştur. Gonadosomatik İndeks (GSI) Erkek ve dişi bireylerin gonadları ekimden itibaren gelişmeye başlayarak Mayısa kadar yüksek değerlere ulaşmakta ve mayıs ayı sonundan itibaren düşüş görülmektedir. Dişi bireylerin gonadları ilk yıl gelişme göstermemiş ve GSI ilk 18 ay boyunca en düşük seviyelerde seyretmiştir(0,45-0,36).erkek bireylerin ise gonadları ilk yılda gelişmeye başlamıştır. Aralık ve Nisan arasında erkek GSI değerleri yüksek seyretmiştir(1,48-1,19). GSI bulgularına göre hibrit çizgili levrek dişileri üremesini yoğun olarak Mayıs ve Haziran aylarında sürdürmektedir(% 13).Sonraki aylarda temmuz-ekim arasında GSI değerleri en düşük seviyede seyretmektedir.bu dönem gonadların dinlenme safhasını oluşturmaktadır. 298

I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA Kondisyon Faktörü(K) ve Karkas Verimi (KV) Kondisyon faktörü en düşük Temmuzda üreme sonrasında bulunmuştur. İlk yıl ekimkasım(1,64-1,76) aylarında en yüksek değerler bulunurken,ikinci yıl aynı aylarda 1,53-1,52 düzeyine inmiştir. Karkas verimi balık büyüdükçe artmıştır.başlangıçta 213 gram balıkta % 68 olan karkas verimi deneme sonunda 1018 gram balıkta % 76 ya çıkmıştır. Duyusal Analizler Hibrit Çizgili levrek duyusal açıdan değerlendirildiğinde, görünüşten 4,7 0,15, dokudan 4,6 0,22, kokudan 4,4 0,16, ve lezzetten 4.7 0,15 puan alarak genel kabul edilebilirlik açısından 18,4 puan alarak çok iyi kalitede belirlenmiştir. Deniz levreği ve çipura ile karşılaştırıldığında ise aynı kaliteye sahip olduğu bulunmuştur(p>0,05). 4.SONUÇ VE TARTIŞMA Gelişim Kohler 2000 de çizgili levreklerde gelişim 3 safhaya bölünmektedir; Safha I Yeni çıkmış yavrudan 2,5 cm parmak boya kadar olan safha Safha II 2,5 cm den 7,5 cm genç yavruya kadar olan safha Safha III 7,5 cm den 25 cm/0,7 kg pazar boya gelinceye kadar olan safha. Safha I ve II ilk yıl boyunca, safha III ise ikinci yılda meydana gelmektedir ve buna göre havuzda büyüme 18 aydan fazla sürmektedir (Kohler et al., 2001). Balıklar sıcaklık kontrolü yapılabilen kapalı devre sistemlerde yetiştirilirse, pazar boyuna 12 aydan kısa sürede getirilebilir (Rudacille and Kohler, 2000). Kafes kültürü genellikle safha II ve III ile sınırlandırılmıştır ve süre hemen hemen açık kültür havuzlarındaki gelişme süresiyle aynıdır (Kohler et al., 2001). Türkiye de bir baraj gölünde ve ağ kafeslerde yapılan bu çalışmada yukarıda belirtilen aşamaların daha hızlı geçildiği görülmüştür. Herhangi bir ek sistem kullanılmadan ilk 16 ay içerisinde 719.3±12.4 gram pazar boyuna ulaşılmıştır. Kerby et al. (2002) kısırlaştırma çalışmalarında Nisan ayında ortalama 233 mm ve 188.9 g. olarak toprak havuzlara stoklanan diploit hibrit çizgili levreklerin Ekim ayı sonunda ortalama 381 mm boy ve 1153.5 gr. ağırlığa ulaştıklarını bildirmişlerdir. Kerby et al. (2002), altı aylık sürede Türkiye de yapılan bu çalışmaya göre aynı dönem ve sürede yaklaşık 200 gr daha fazla ağırlık kazancı sağlamışlarsa da elde ettikleri sonuçlar, burada yapılan yoğun yetiştiricilik çalışmasına (115-170 adet/m 3 ) göre stok yoğunluğu çok düşük olan (3000 adet/ha) bir deneme ortamından alınmıştır. Ayrıca buradaki çalışmada Nisan ayına kadar balıklar Kerby et al. (2002) de bildirilenlerden daha fazla gelişmiş ve ilk yedi ayda ortalama 200 gr. ağırlığa ulaşılabilmiştir. Türkiye ve Avrupa da oldukça popüler bir tür olan deniz levreği ise pazar boyu olan ortalama 500 gr ağırlığa 17 ayda gelmektedir (Korkut, 1992). Aynı araştırmacı balıkların ortalama 4 gr. ağırlıktan 628 gr ortalama ağırlığa 20 ayda geldiklerini bildirmiştir. Yine aynı tür ile ilgili olarak Cook et al., (1984) 9 gr.lık levrek yavrularının 350 gr. ağırlığa 14 aylık sürede ulaşabileceklerini bildirmektedirler. Ege kıyılarında çipuralar (Sparus aurata) 250 gr. ağırlığa 1 yılda (Pillay, 1992), 350-400 gr. ağırlığa 14-16 ayda (Şaşı ve Baran, 2001) ulaşmak- 299

AĞ KAFESLERDE HİBRİT ÇİZGİLİ LEVREK GÜNER, ALTUNOK, ÖZDEN, ALPBAZ, KIZAK, TOKŞEN tadır. Barnabe, (1986) çipuraların 600-800 gr. canlı ağırlığa üçüncü yılda geldiğini bildirmiştir. Özden ve diğ., (1996), levreklerin (D. labrax) porsiyonluk boya gelme sürelerini 14-18 ay olarak belirtmişlerdir. Hibritlerin spesifik büyüme oranları ile ilgili olarak Webster et al., 1995 yaz aylarını kapsayan çalışmasında günde %1.07-1.08 arasında oranlar bulmuştur. Değinilen çalışmanın yapıldığı aylar ve balık büyüklükleri baz alındığında (21 Nisan-30 Ekim), bu çalışmasında elde edilen SBO değeri, ortalama 1,35 olarak elde edilmiştir. Spesifik büyüme 18-28 dereceler arasındaki su sıcaklığında yetiştirilen hibritlerde %1.03-1.68 arasında değişmektedir (Liu et al., 1998b). Bütün gruplarda, su sıcaklığının 15ºC nin altına düştüğü dönemlerde boy gelişiminin durmaya yakın seyrettiği, ağırlık gelişiminin tamamen durduğu hatta kayıpların meydana geldiği gözlenmiştir. Ortam suyu sıcaklığının balıkların gelişimi, yem değerlendirmesi ve yaşama oranlarını etkilediği daha önceki çalışmalardan bilinmektedir (Barnabe and Le Coz, 1987;Hidalgo et al., 1987; Hidalgo and Alliot, 1988;Castello and Calderer, 1993). 700-1200 gram olarak belirtilen pazar boyu Amerika da kabul edilen bir kriterdir ve ülkelere göre farklılık gösterebileceği düşünülürse daha kısa sürelerde pazarlanması, talep olması durumunda mümkündür. Türkiye ve Avrupa da yine Morone familyasından olan deniz levreği (Dicentrarchus labrax) genellikle 500 gram ağırlıkta tercih edilmektedir. Triploit hibrit çizgili levreklerle ilgili yapılan bir çalışmanın sonuçu ticari yetiştiriciliğin diploit bireylerle yapılmasını desteklerken, kısır bireylerin kullanılmasının gerekli olduğu, kendiliğinden üremenin istenmediği, doğal stokların ve genlerin korunmasını gerektiren balıkçılık durumlarında triploit balıklarla stoklama yapılması önerilmektedir (Kerby et al. 2002). Carlberg et al., 2000, yüksek proteinli (%40) yemlerle günde iki kez beslemenin hibrit çizgili levreklerde yem değerlendirmeyi ve ürün miktarını arttırdığını, daha iyisi yem dönüşümünün yaklaşık 2:1 olduğunu bildirmiştir. ABD de yapılan pek çok çalışmada hibrit çizgili levreklerin (M chrysops _ X M saxatilis _) yem dönüşüm katsayısı 1.86-2.5 arasında verilmektedir (Webster et al., 1995;Robinette et al., 1997;Webster et al., 2000). Bu oran diğer Morone hibritlerinde daha da artmaktadır. Robinette et al., (1997) orijinal hibritlerin yem dönüşüm katsayısını yapılan bir çalışmada 2.3-2.5 arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Türkiye de yapılan bu çalışmada yem dönüşümü daha iyi bulunmuştur. Çalışmada elde edilen yem dönüşüm katsayısı Türkiye de yetiştiriciliği yoğun olarak yapılan diğer türlerle karşılaştırıldığında da oldukça iyi kabul edilebilecek bir orandır. Deniz levreği (Dicentrarchus labrax) için bildirilen yem değerlendirme katsayıları genellikle 2-3 arasında değişmektedir (Cook et al., 1984; Porter and Gordin, 1984; Artar, 2000). Yem dönüşüm oranı, çipura için (Sparus aurata), balıklar ortalama 200 gr. oluncaya kadar farklı bölge ve dönemlerde yapılan bir çalışmada tespit edilen sonuçlara göre 2.5-3.5 arasında değişmektedir (Porter, 1981). Özden ve diğ., (1998a), çipuralarda farklı stok yoğunluklarını inceledikleri araştırmalarında yem dönüşümünün 1.91-2.2 arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Lucet et al., (1984), 300-450 gr. ağırlığa kadar lagünde yetiştirilen levrekler (D. labrax) için 1.74 ve 2.95 yem dönüşüm oranı bildirmişlerdir. Yine çipuralarda Barnabe (1986) ve Porter et al., (1991) yem dönüşümünü 2-3 arasında gerçekleştiğini belirtmişlerdir. Kondisyon faktörü 1.5 olarak gerçekleşmiştir ve bu değer hibrit levrekler için verilen değerlere hemen hemen benzer bulunurken alabalıklar için önceki araştırmacıların bildirdiklerinden yüksektir. Wolters and Demay (1996), bir çalışmalarında, orijinal hibritlerin kondisyon faktörünü 1.63 ve M. saxatilis X M. mississippiensis melezi için 1.39 olarak tespit etmiştir. Yüksek kondisyon faktörü yağlanma ve düşük kondisyon faktörü ise zayıflığın belirtisi olarak kabul edilmektedir 300

I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA Yaşama Toprak havuzlara stoklama 250-500 bin larva/hektar olarak yapılmaktadır. Hibrit çizgili levrek (M. chrysops _ x M. saxatilis _) parmak boylarında (yaklaşık 50 günlük yavru, 50mm,1gr) %15-20 yaşama oranı, başlangıçtaki birkaç gün boyunca ilk gelişme için gerekli olan rotifer patlaması sağlamadaki zorluktan dolayı çok başarılı görülmüştür (Hodson, 1995). Ağ kafeslerde elde edilen bu çalışmadaki yüksek yaşama oranı Hodson un (1995) bildirdiğinden çok iyi bir başarıdır ve ağ kafeslerde yaşama oranının oldukça yüksek olduğunu göstermektedir. Carlberg et al., (2000) 90-135 gramlık hibritlerin hektara 37-50 bin adet olarak stoklanabileceğini belirtmiş, stok yoğunluğundaki artış üretim süresinin uzamasına neden olmakla birlikte %85 e varan yaşama oranı ile üretim miktarında önemli artışlar sağlandığı ifade edilmiştir. Bundan sonraki aşamada balıklar seyreltilerek yoğunluk 8500-10000 adet/h. düşer ve sonuçta %90 yaşama oranı ile 5600-5700 kg/h/yıl ürün alınabilmektedir. Oysa baraj gölünde yapılan üretimde bir kafese 8-10 bin balık stoklanabilmiş ve safha III bireyleri 5000 adet/kafes stoklanarak yılda 5 ton ürün almak mümkün olmuştur. Bu rakamlar göllerde ağ kafeslerde yapılan hibrit çizgili levrek üretiminin, yetiştiricilik ve işletmecilik bakımından daha önce toprak havuzlar için bildirilenlere göre son derece avantajlı olduğunu göstermektedir. Ağ kafeslerde deniz levreklerinin stok yoğunluğu (D. labrax) 17 kg/m 3 önerilmektedir (Lisac, 1989). Alabalıklarda (O. mykiss) ise bu oran 30 kiloya kadar çıkabilmektedir. Kerby et al., (2002) deneme ortamında hibritlerin yaşama oranlarını %95.9 olarak bildirilmiştir. Webster et al., (1995) kafeslerde yaptığı büyütmede %92, Robinette et al., (1997) toprak havuzlarda %87-91 yaşama oranları bildirirken, Wolters and Demay(1996) %44-65 arası yaşama oranları bildirmişlerdir. Çalışmada ağ kafeslerde elde edilen %80 başarı, Türkiye de ilk olması ve tüm safhaların kafeslerde geçilmesiyle oldukça başarılıdır. Ayrıca bu oran kültürü yapılan balıklar arasında kabul edilen sınırlar içindedir. Aslında ölümlerin büyük çoğunluğu sınıflama makinesi kullanımından dolayı olmuştur, dolayısıyla gerçekte bu rakamın %95 ler civarında olması beklenmektedir. Çizgili levrek (M. saxatilis) dişi anaçlarının elde edilmesindeki ve bakımındaki zorluklardan dolayı ABD de üretilen melez levreklerin %80 den fazlası M. chrysops dişisi ile M. saxatilis erkeği çaprazlanarak üretilmektedir (Kohler et al., 2001). Bu hibrit kapalı devre yetiştiricilik sistemlerinde orijinal hibritlerden (M. chrysops _ X M. saxatilis _) daha hızlı gelişmekte (Rudacille and Kohler, 2000) ve tuzluluk değişimlerine daha toleranslıdır (Myers and Kohler, 2000). Yapılan bu çalışma ile sunshine bass olarak adlandırılan morone melezlerinin, bir baraj gölünde kurulu ağ kafeslerde, klasik balık yetiştirme sistemi ve yöntemi içerisinde oldukça başarılı sonuçlar verdiği görülmüştür. Gonad Gelişimi Dişi çizgili levrekler 4-5 yaş ve 5 kg ağırlıkta cinsel olgunluğa ulaşırken beyaz levrek dişisi 2-3 yıl ve 1 kg altında olgunlaşmaktadır. Çizgili levrek erkeği 2-3 yaşta, beyaz levrek erkeği ise 1-2 yılda ve her ikisi 1 kg altında olgunlaşmaktadır (Kohler et al., 2001). Tanklarda yetiştirilen çizgili levrek (M. saxatilis) erkeklerinin çoğunluğunun ikinci yılda, dişilerin ise 4. yılda olgunlaştığı ve cinsel olgunluğa ulaştıklarında ağırlıkların, erkekler için 2.3 kg, dişiler için 4.9 kg olarak bildirilmiştir (Harrell et al., 1990). Kohler et al., (2001) ve Harrell et al., (1990) farklı koşullar altında tutulan çizgili levrekler için hemen hemen birbirine yakın tespitler vermişlerdir. Kerby et al. nin (2002), erkek hibritlerin ve dişilerin çoğunun ikinci yılda cinsel olgunluğa ulaştığı yönündeki tespitinden farklı olarak denemede kullanılan hibrit çizgili levreklerin dişileri ilk yılda olgunlaşmamışken erkeklerin çoğunluğu cinsel olgunluk kazanmıştır. Bu çalışmadaki verilere göre erkekler Kerby et al. dan (2002) farklı ola- 301

AĞ KAFESLERDE HİBRİT ÇİZGİLİ LEVREK GÜNER, ALTUNOK, ÖZDEN, ALPBAZ, KIZAK, TOKŞEN rak bir yıl önce cinsel olgunluğa ulaşmıştır, dişilerde ise benzerlik bulunmaktadır. Buradaki çalışmada erkek bireyler erken olgunlaşarak ebeveyni olan anne türün özelliğini göstermiştir. Dişi hibritlerin hiçbiri birinci yılda olgunlaşma belirtisi göstermeyip ikinci yılda ise belirli oranda olgun bireylerin görülmesi ile dişi bireylerin ebeveyni olan anne türe göre aynı (2-3) yaşta fakat farklı ağırlıkta (1 kg üzeri) olgunlaştıkları anlaşılmıştır. Cinsel olgunlukla beraber enerjinin bir kısmı gonad gelişimine harcanır ve büyüme azalır (Purdom, 1993). Cinsel olgunluktaki bu farklılık dişi balıkların erkeklerden daha hızlı gelişim göstermesini sağlamış ancak aradaki farklılık önemsiz bulunmuştur (P>0.05). Buna rağmen dişi melezler yetiştirilmesi geç olgunlaşma özelliğinden dolayı hala tercih edilebilir. Bundan dolayı tümü dişi populasyonların üretilmesi daha detaylı araştırmaların sonuçlarına bağlı olarak tavsiye edilebilir. Benzer gelişim farklılıkları diğer bazı türlerde de görülmektedir (Elliott, 1994; Brusle and Roblin, 1984; Carrillo et al., 1995; Barbaro et al., 1996, Sheehan et al., 1999). Çalışılan populasyondaki cinsiyet oranı (%50.7 erkek), Wolters and Demay (1996) tarafından orijinal hibritler için bildirilen %56 dişi üstünlüğünden farklı, aynı araştırmacılar tarafından M. saxatilis X M. mississippiensis melezi için bildirilen 1:1 oranı ile benzer çıkmıştır. Vücut analizleri Hibrit çizgili levreklerin bu çalışmada tespit edilen karkas oranları, Webster et al., (1995) tarafından bildirilenden (%59.6-60.9) yaklaşık %24 daha fazladır. Orijinal hibritlerin ve M. saxatilis X M. mississippiensis melezlerinin fileto yüzdeleri sırasıyla %30.7 ve %28.4 olarak bulunanlardan (Wolters and Demay, 1996) da yine daha yüksektir. Son ayda elde ettiğimiz sonuçlara göre hibrit dişi ve erkek bireylerin karkas oranlarının farklı olduğu görülmüştür (p<0.05). Ancak tüm üretim dönemi incelendiğinde erkek ve dişi hibritlerin son 14 aylık karkas değerleri ortalamasının birbirinden farklı olmadığı görülmüştür (p>0.05). Duyusal özellikler en önemli kalite indeksidir (Manthey et al., 1986). duyusal analiz sonuçlarına göre, panelistler, çizgili levrekleri 18.40.26 puanla çok kalitede, deniz levreğini 19.10.17 puanla hibritlerle aynı kalitede, çipurayı 16.10.50 puanla hibritlerden düşük kalitede, alabalığı ise 12.30.55 puanla orta kaliteli olarak değerlendirmişlerdir. Bu sonuçlar hibritlerin deniz balıklarından olan levrek ve çipura ile aynı kalitede kabul edildiğini ve benzer et kalitesine sahip olduğunu göstermektedir. Alabalıklar düşük kalitede değerlendirilerek hibritlerin daha çok tutulacağı konusunda fikir vermiştir. Doğal Çevrenin Korunması Hibrit çizgili levrek predatör bir balık ve sulardaki balık populasyonları üzerine etkilidir. Aynı ortama stoklandıklarında diğer karnivor türlerin besinlerine ortak olur onların gelişiminde yavaşlama gözlenir. Bu durum bazı türlerin ağırlık ve boyca önemli artışlar göstermesine neden olabilirken bazı türlerin populasyonlarında azalma meydana getirmektedir (Neal et al., 1999a). Bilinçsiz ve gelişigüzel olarak doğaya bırakılması doğal populasyonların özelliklerini değiştirici etki yapabilmektedir. Ayrıca, saf türlerle çiftleşerek melez soyların doğal sularda çoğalması ve saf türlerin zamanla ortadan kalkması gibi önemli riskler taşımaktadır (Harrell et al., 1993). Ancak bu riskleri ortadan kaldırılarak rekreasyonal balıkçılıkta değerlendirilebilir. Neal et al., (1999b), küçük kapalı alanlardaki özel rekreasyonal balıkçılığın hibrit çizgili levrek üretim endüstrisinin gelişmesi için potansiyel 302

I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA yeni pazarlar sağladığını belirmektedirler. Bu tür bir balıkçılık için kısır ya da monosex populasyonların kullanılması sorunu çözecektir. Triploitler hem üreme hem de doğadaki genlerin korunması için tavsiye edilmektedir (Kerby et al., 2002). Sonuç olarak, bölge koşullarında elde edilen sonuçlar üretim özellikleri ile üretim standardizasyonunu bölgesel olarak ifade edebilmektedir, bölgenin değişmesi ve yetiştiricilik alanındaki farklılıkların ortaya çıkması bu sonuçların daha farklı gelişmesine neden olabilir. Yurt dışından ithal edilecek bütün balıklar için (yavru balık yada anaç) teknik bilgi ve donanıma sahip (karantina) tesislerin kurulması gerekmektedir. Bu türün ekolojik dengeye zarar vermeden yetiştiriciliği için karantina özelliklerine sahip resmi ve özel nitelikteki kuluçkahanelerde yavru balık üretimine geçilebilir. 5. KAYNAKLAR AOAC, 1984, Official Methods of Analysis, 14 th ed., Assoc. Off. Anal. Chem., Wash. D.C., USA. Barbaro, A., Belvedere, P., Borgoni, N., Bozzato, G., Francescon, A., Libertini, A., Meneghetti, F., Merlin, A., Colombo, L., 1996, Chromosome set manipulation in the gilthead sea bream (S. aurata) and the European sea bass (D. Labrax), pp.227-231, In:Sea bass and Seabream Culture:Problems and Prospects, Int. Workshop, October 16-18, Verona,Italy, EAS Oostende, Belgium, 362 pp. Barnabe, G., 1986, L elevage du loup et de la daurade, Aquaculture (Barnabe, G.), Vol. 2, Chapitere 4, pp.628-666. Barnabe, G., Le Coz, C., 1987, Large scale cage rearing of the European Sea Bass (Dicentrarchus labrax L.1758) in tropical waters, Aquaculture 66:209-221. Brusle, J., Roblin, C., 1984, Sexualite du loup (D. labrax) en condition d elevage controle, In L Aaquaculture cia Bar et des Sparides (eds) Barnabe, G. and Billard, R., INRA Publ., Paris, pp.33-43. Caims, D., Robichaud-Le Blanc, K., Bradford, R., Peterson, R. H. and Angus, R., 1999, Striped bass culture in eastern Canada. Canadian Stock Assment Secretariat Research Document 99/004, Ottawa. Carlberg, J. M., Van Olst, J. C. and Massingill, M. J., 2000, Hybrid striped bass: an important fish in US aquaculture, Aquaculture Magazine Sep/Oct 2000, Volume 26, Number 5. Carrillo, M., Zanuy, S., Pirat, J., Cerda, J., Ramos, E., Mananas, E., Bromage, N., 1995, Sea bass (Dicentrarchus labrax) in: Bromage, N., Roberto, R. J., (eds), Broodstock Management, Egg and Larval Quality, Institute of Aquaculture, University of Stirling, Blackwell Science, Scotland, pp.138-169. Castello, F., Calderer, A., 1993, Growth of gilthead seabream (S. aurata L.1758) under different culture conditions, Production, Environment and Quality (Ed) Barnabe G., Kestemont, P., EAS Special Publication 18, pp.127-134, Belgium. Cook, J. M., Cristiani, G., Lamare, J. P., 1984, Technologie des structures d elevage en mer L Aquaculture du Bar et des Sparides. INRA Publ. Pp.403-418,Paris. Elliott, J. M., 1994, Quantitative Ecology and Brown Trout, Oxford University Press, 286p. Harrell, R. M., Kerby, J. H. and Minton, R. V., 1990, Culture and Propagation of Striped Bass and Its Hybrids. Striped Bass Commitee, Southern Division, American Fisheries Society, Bethesda, Maryland, 323pp. Harrell, R. M, Xu, X. L., Ely, B., 1993, Evidence of introgressive hybridization in Chesapeake Bay Morone, Molecular Marine Biology and Biotechnology, 2(5): 291-299 Hidalgo, F., Alliot, E., Thebault, H., 1987, Influence of water temperature on food intake, food efficiency and gross composition of juvenile sea bass (D. labrax L 1758), Aquaculture 66: 199-207. Hidalgo, F., Alliot, E., 1988, Influence of water temperature on protein requirement and protein utilization in juvenile sea bass (D. labrax), Aquaculture 68: 115-129. Hodson, R. G., 1989, Hybrid Striped Bass Biology and Life History. Southern Regional Aquaculture Center, SRAC Publication No. 300. 303

AĞ KAFESLERDE HİBRİT ÇİZGİLİ LEVREK GÜNER, ALTUNOK, ÖZDEN, ALPBAZ, KIZAK, TOKŞEN Hodson, R.G., 1995, Farming a New Fish: Hybrid Striped Bass. North Carolina Sea Grant Pub. UNC-SG-95-10, Raleigh, NC, USA, 42 pp. Kerby, J. H., Everson, J. M., Harrell, R. M., Geiger, J. G., Starling, C. C., Revels, H., 2002, Performance comparisons between diploid and triploid sunshine bass in fresh water ponds, Aquaculture 211, 91 108 Kohler, C. C., Sheehan, R. J., Myers, J. J., Rudacille, J. B., Allyn, M. L., Suresh, A. V., 2001. Performance comparison of geographic strains of white bass Morone chrysops to produce sunshine bass, Aquaculture 202, 351 357. Korkut, A. Y., 1992, Ağ Kafeslerde Levrek (Dicentrarchus labrax) Balığı Yetiştiriciliği Üzerine Araştırmalar, Doktora Tezi, E. Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Su Ürünleri Anabilim Dalı, No: 10.7777.1800.000. Lisac, D., 1989, Sea bass and sea bream off-shore farming systems, Farming Technology Management Tools, EAS Special Publication, No:10, pp.206-207, Brussel. Liu, F. G., Cheng, S. C. and Chen, H. C., 1998a. Induced spawning and larval rearing of domestic hybrid striped bass (Morone saxatilis X M. chrysops) in Taiwan. Israeli Journal of Aquaculture. Bamidgeh. 50: 3, 111-127. Liu, F. G., Yang, S. D. and Chen, H. C., 1998b. Effect of temperature on feed response, growth performance, and muscle proximate composition in juvenile hybrid striped bass (Morone saxatilis x M. chrysops). Israeli Journal of Aquaculture. Bamidgeh. Dec., 50 (4) 184-194 Lucet, P. H., Balma, G., Bonfils, J., 1984, Elevage de loup en cages a poissons sur l etang de Thau (Herault), L aquaculture du bar et des sparides, Barnabe G. Et Billard R. (ed) INRA Publ., 381-394, Paris. Manthey, M., Oehlenschlager, J., Rehbein, H., 1986, Chemical composition and sensory evaluation of coated and uncoated fillet portions processed from antarctich fish. Arc. Fisch Wiss. 37 (Beih:1):213-223. Myers, J.J., Kohler, C.C., 2000, Acute responses to salinity for sunshine bass and palmetto bass. North American Journal of Aquaculture, 62, 195 202. Neal J. W., Noble R.L Rice J. A.,.1999a, Fish community response to hybrid striped bass introduction in small warmwater impoundments North American Journal of Fisheries Management, 19 (4), 1044-1053. Neal J. W., Rice J. A., Noble R.L., 1999b, Evaluation of two sizes of hybrid striped bass for introduction into small ponds. North American Journal of Aquaculture, 61 (1), 74-78. Neuman, R., Molnar, P., Arnold, S., 1983, Sensorische Lebensmitteluntersuchung. VEB Fachbuchverlag. Leipzig. Nitzan, S., Shwartsburd. B., Vaiman, R. and Heller, E.D., 2001, Some characteristics of Photobacterium damselae ssp. piscicida isolated in Israel during outbreaks of pasteurellosis in hybrid bass (Morone saxatilis x M. chrysops). Bulletin of the European Association of Fish Pathologists, 21: 2, 77-80 Noga, E.J. Raleigh N.C. Avtalion, R.R. Ramat-Gan Bar Ilan U. and Levy, M.G., 1992, Comparison of the Immune Response of Striped Bass and Hybrid Bass. NCSU Project No. US-2206-92. Özden, O., Saka, Ş., Fırat, K., 1996, Deniz balıkları yetiştiriciliği, Veteriner Kontrol ve Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Dergisi, Balık Hastalıkları Özel Sayı, C.20, Sayı:34, s.15-30, Bornova-İzmir. Özden, O., Güner, Y., Altunok, M., 1998a, Çipura balığının (S. aurata) ağ kafeslerde düşük stoklama yoğunluklarında gelişme özelliklerinin incelenmesi, Su Ürünleri Dergisi, No:15, Sayı:1-2, Bornova, s.89-95. Pillay, T., 1992, Sea Basses and Sea Breams, Aquaculture 21, 398-407. Porter, C., 1981, Cage culture of gilthead seabream (Sparus aurata) at an exposed site on the Red Sea. European Mariculture Society, Special Publ. 6, pp.15-24. Porter, C. and Gordin, H., 1984, Development of marine fish cage culture technology for exposed sites, European Mariculture Society, Special Publ. 8, pp.69-71. Porter, C., David, E., Finkelstein, G., Gordin, H., 1991, Cage culture of gilthead seabream (Sparus aurata) in the Red Sea, Aquaculture and the Environment, No.14, pp.260-261. Purdom, C. E., 1993, Genetic and Fish Breeding, Chapman and Hall, London, pp.227. Reubush, K. J., Heath, A. G., 1997, Secondary stress responses to acute handling in striped bass (Morone saxatilis) and hybrid striped bass (Morone chrysops x Morone saxatilis), American Journal of Veterinary Research, 58 (12) 1451-1456. Robinette, H. R., Taylor, J. B., Gatlin III, D. M., Craig, S., 1997, Effects of dietary catfish and menhaden oils on hybrid striped bass production, Progressive Fish Culturist, 59 (4) 261-265. 304

I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA Rudacille, J.B. and Kohler, C. C., 2000, Aquaculture performance comparison of sunshine bass, palmetto bass, and white bass. North American Journal of Aquaculture, 62: 2, 114-124. Sheehan, R. J., Shasteen, S. P., Suresh, A. V., Kapuscinski, A. R., Seeb, J. E., 1999, Better growth in all-female diploid and triploid rainbow trout,, Transactıons Of The Amerıcan Fısherıes Socıety, 128 (3): 491-498. Şaşı, H., Baran, İ., 2001, Güney Ege Bölgesi nde çipura (S. aurata) yetiştiriciliği yapan işletmelerdeki balıkların gelişimi, XI. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu 04-06 Eylül, Hatay. Webster, C. D., Tiu, L. G., Tidwell, J. H., Wyk, P. W. and Howerton, R. D., 1995. Effects of dietary protein and lipid levels on growth and body composition of sunshine bass (Morone chrysops X M. saxatilis) reared in cages. Aquaculture, 131, 291-301. Webster C. D., Thompson, K. R., Morgan, A. M., Grisby, E. J., Gannam A. L., 2000, Use of hempseed meal, poultry by-product meal, and canola meal in practical diets without fish meal for sunshine bass Morone chrysops X M. saxatilis, Aquaculture 188, 299 309. Wolters, W. R., Demay, R., 1996, Production characteristics of striped bass x white bass and striped bass X yellow bass hybrids, Journal of the World Aquaculture Society, 27(2): 202-207. Woods III, L. C., 2001. Domestication and strain evaluation of striped bass Morone saxatilis. Aquaculture 202, 343 350 305

306