TRA1 DÜZEY 2 BÖLGESİ

T.C. KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI TRA1 DÜZEY 2 BÖLGESİ İLÇELER RAPORU TRA1 2013 Her hakkı saklıdır.

TRA1 Düzey 2 Bölge Planı (2014 2023) çalışmaları kapsamında hazırlanan bu rapor Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı (KUDAKA) koordinasyonunda bölgede yer alan kamu kurumları, STK ve özel sektör temsilcilerinin katılımıyla ve katkıları ile hazırlanmıştır. KUDAKA Araştırma ve Planlama Birimi personeli Doç. Dr. Süleyman TOY (Birim Başkanı; Çalışma Grubu Koordinatörü), Emine Bilgen EYMİRLİ (Uzman), Dr. Mehmet Ali ÇAKAL (Uzman), Güvenç GÜRBÜZ (Uzman), Erzincan Yatırım Destek Ofisi Koordinatörü Fatih SERT ve Bayburt Yatırım Destek Ofisi Uzmanı Melih TAHANCI dan oluşan ekibe Erzincan Yatırım Destek Ofisi Uzmanı Arda AKBULUT değerli katkılar sağlamıştır. Hazırlık süreci boyunca başta KUDAKA Genel Sekreteri Sayın Talha Bekir ÖZMEN ve Yönetim Kurulu her aşamada en önemli katkıyı sağlamıştır. Ayrıca, bölge ilçelerinin kaymakamlıkları ve başta ilçe Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlükleri olmak üzere kamu kurumları; sekörel komisyonlarda yer alan özel sektör, kamu, üniversite ve sivil toplum kuruluşlarının temsilcileri de çalışmalara aktif olarak katılmış ve önemli katkılarda bulunmuşlardır. İlçe toplantıları katılımcılarına ait listeler rapor ekinde yer almaktadır. i

ÖZET 1 Bu rapor TRA1 Düzey 2 Bölge Planı 2014 2023 hazırlık çalışmaları kapsamında ilçelerde mevcut durum tespitine ve vizyon belirlemeye yönelik olarak gerçekleştirilen ilçe toplantıları sonuçlarından, ilçe kaymakamlıkları, belediyeleri ve milli eğitim müdürlüklerine ait internet sitelerinden, kaymakamlıklarca hazırlanan ilçe brifing raporlarından, başta Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) olmak üzere SGK, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı il ve ilçe müdürlükleri, il dernekler müdürlükleri ve bölge üniversiteleri gibi ulusal ve yerel kurum ve kuruluşlardan talep edilen ve derlenen veriler kullanılarak hazırlanmıştır. 2 Rapor çalışmasında ilçelerin birbirleriyle karşılaştırmalarının, sıralamalarının, gruplandırmalarının ve gruplar arasında göreceli üstünlüklerine göre kademelendirmelerinin yapılabilmesi için üç türlü analiz yapılmış ve analiz sonuçları birbirleriyle çakıştırılarak elde edilen sonuçlar sahadan ilçe toplantıları ile elde edilen verilerle doğrulanmıştır. Yapılan bu üç analiz; ekonomi, demografi ve eğitim verilerinin bir arada değerlendirildiği bir sosyal ve ekonomik gelişmişlik derecelendirme (EDE) analizi, ilçelerin birbirlerine göre mesafelerini ve nüfuslarını ele alan coğrafi ve potansiyel erişilebilirlik analizi ve son olarak ilçe merkezlerinin birbirleri arasında mal ve hizmet taşınımını ele alan taşıt yoğunluğu analizi şeklindedir. 3 Bu analizlere ilave olarak ilçelerden saha verilerinin elde edilmesi için Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı ve ilçe kaymakamlıkları koordinasyonunda merkez ilçeler dışında tüm TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçelerinde toplantılar gerçekleştirilmiştir. İlçe toplantılarında katılımcılık konusunda daha yenilikçi bir yaklaşım güdülerek, belediye başkanları, muhtarlar, kamu kurum ve kuruluşu temsilcilerinin yanı sıra; özellikle köy veya mahallelerde görev yapan öğretmenlerin, okul müdürlerinin, tarım danışmanlarının, din görevlileri ile sivil toplum kuruluşları (meslek odaları, dernek, birlik veya kooperatif) temsilcilerinin, özel sektör temsilcilerinin, kanaat önderlerinin ve katkı sağlayabilecek vatandaşların katılımının sağlanmasına büyük özen gösterilmiştir. İlçe toplantılarında ilçenin genel sosyo-ekonomik durumu, lokomotif sektörleri, mevcut kalkınma potansiyelleri ile geleceğe dair beklentiler ve vizyonlar ele alınmıştır. Katılımcılara tiyatro düzeninde konunun önemi ve toplantıdan beklentiler anlatıldıktan sonra yaşadıkları ilçe ve yerleşim yerleri hakkında belirlenen başlıklarda söz alıp konuşmaları ve kurum adı, ilçenin sosyo-ekonomik yönden kalkınması i

açısından potansiyelleri, zayıf yönleri, önerilen öncelikli yatırım alanları, ilçede ihtiyaç duyulan kamu yatırımları ve katılımcı görüş ve önerilerini içeren bir form doldurmaları istenmiştir. Doldurulan formlar ve kaydedilen konuşmalar daha sonra çözümlenerek ilçe hakkındaki saha verileri elde edilmiştir. Bu veriler daha sonra ilçeler hakkında yapılan mevcut durum değerlendirmelerine, analizlere, TRA1 Düzey 2 Bölgesi nin ortak kalkınma vizyonunun oluşturulmasına ve bu vizyonu destekleyen eksen, öncelik, tedbir ve hatta projelerin geliştirilmesi için kullanılmıştır. Toplantılar genelde bir ilçenin kalkınmasının yaklaşık yarım gün boyunca konuşulduğu bir ortamlar oluşturduğu için ilçelerde kalkınma ve karar alma sürecine katılımcılık bilincinin oluşması için oldukça önemli ve öncü rol üstlenmiştir. 4 Her ilçe hakkında elde edilen istatistik ve saha verilerine dayanarak bir ilçe raporu hazırlanılmış ve ilçe kaymakamlıkları vasıtasıyla ilçe kamuoyuna sunulmuş ve rapor hakkında öneri ve görüşleri istenmiştir. Gelen talepler doğrultusunda revize edilen raporlar bu raporun ekine konulmuştur. ii

İÇİNDEKİLER ÖZET... i İÇİNDEKİLER... i ŞEKİLLER DİZİNİ... ii TABLOLAR DİZİNİ... iv 1. RAPOR HAZIRLIK SÜRECİ... 1 2. TRA1 DÜZEY 2 BÖLGESİ İLÇELERİ İLE İLGİLİ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR... 3 3. İLÇE ÖLÇEĞİNDE YAPILAN ANALİZ ÇALIŞMALARI... 5 3.1. İLÇERİN EKONOMİ, DEMOGRAFİ ve EĞİTİM (EDE) SIRALAMASI... 5 3.2. İLÇELERİN ERİŞİLEBİLİRLİK ANALİZİ... 9 3.3. EDE ve ERİŞİLEBİLİRLİK DEĞERLERİNİN BİRLİKTE YORUMLANMASI... 16 3.4. TRAFİK YÜKÜ YOĞUNLUK ANALİZİ... 21 4. İLÇE TOPLANTILARI SONUÇLARI... 26 5. VİZYON, EKSEN ve ÖNCELİKLER... 30 6. MEKANSAL YANSIMALAR... 36 7. KAYNAKÇA... 43 EKLER... 44 EK 1. İLÇE RAPORLARI... 44 AŞKALE... 45 ÇAT... 52 HINIS... 60 HORASAN... 67 İSPİR... 73 KARAÇOBAN... 81 KARAYAZI... 88 KÖPRÜKÖY... 94 NARMAN... 100 OLTU... 108 OLUR... 115 PASİNLER... 123 PAZARYOLU... 130 ŞENKAYA... 137 TEKMAN... 145 TORTUM... 152 UZUNDERE... 160 ÇAYIRLI... 168 İLİÇ... 176 KEMAH... 184 KEMALİYE... 193 OTLUKBELİ... 201 REFAHİYE... 209 TERCAN... 217 ÜZÜMLÜ... 225 AYDINTEPE... 233 DEMİRÖZÜ... 242 EK 2. TEMEL BİLEŞENLER ANALİZİ... 252 EK 3. ERİŞİLEBİLİRLİK ANALİZİ... 256 EK 4. İLÇE TOPLANTILARI TAKVİMİ VE UZMAN GRUPLARI... 258 EK 5. İLÇE TOPLANTILARI KATILIMCI LİSTESİ... 259 i

ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1. Darpolarize bölgeler ve hizmet odakları... 4 Şekil 2. İlçelerin tarımsal kimlikleri... 4 Şekil 3. Sanayi için dar polarize bölgeler... 4 Şekil 4. İlçelerin NEDE sonuçlarına göre karşılaştırması... 7 Şekil 5. İlçelerin EDE değerlerine göre dağılımı... 8 Şekil 6. TRA1 Düzey 2 Bölgesi ana ulaşım aksları şematiği... 11 Şekil 7. Coğrafi erişilebilirlik... 12 Şekil 8. Potansiyel erişilebilirlik (yayılma)... 13 Şekil 9. Potansiyel erişilebilirlik (cazibe)... 15 Şekil 10. Coğrafi erişilebilirlik ve EDE... 17 Şekil 11. Potansiyel erişilebilirlik (yayılma) ve EDE çaprazlaması... 18 Şekil 12. Potansiyel erişilebilirlik (cazibe) ve EDE çaprazlaması... 19 Şekil 13. İlçe bağlantıları ve trafik yükleri oranı... 23 Şekil 14. İlçeler arası güzergahların trafik yoğunlukları... 24 Şekil 15. Bölgenin trafik yoğunluğu... 25 Şekil 16.Tarımsal üretim alanları... 38 Şekil 17. Turizm değerleri... 39 Şekil 18. Turizm rotaları... 40 Şekil 19. İlçe kimlikleri... 41 Şekil 20. İlçe kademeleri... 42 Şekil 21. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 46 Şekil 22. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 49 Şekil 23. İlçenin TRA1 Düzey 2 Bölgesi içerisindeki yeri... 53 Şekil 24. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 55 Şekil 25. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 61 Şekil 26. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 63 Şekil 27. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 68 Şekil 28. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 70 Şekil 29. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 74 Şekil 30. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 77 Şekil 31. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 82 Şekil 32. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 84 Şekil 33. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 89 Şekil 34. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 91 Şekil 35. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 95 Şekil 36. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 97 Şekil 37. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 101 Şekil 38. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 104 Şekil 39. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 109 Şekil 40. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 112 Şekil 41. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 116 Şekil 42. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 118 Şekil 43 İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 124 Şekil 44. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 127 Şekil 45 İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 131 Şekil 46 Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 133 Şekil 47 İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 138 Şekil 48. Şenkaya bitkisel üretim verileri... 140 Şekil 49. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 146 Şekil 50. Tekman bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 148 ii

Şekil 51. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 153 Şekil 52. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 156 Şekil 53. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 161 Şekil 54. Uzundere bitkisel üretim... 164 Şekil 55. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 169 Şekil 56. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 172 Şekil 57. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 177 Şekil 58. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 180 Şekil 59. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 185 Şekil 60. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 188 Şekil 61. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 194 Şekil 62. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 197 Şekil 63. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 202 Şekil 64. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 205 Şekil 65. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 210 Şekil 66. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 213 Şekil 67. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 218 Şekil 68. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 221 Şekil 69. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 226 Şekil 70. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 229 Şekil 71. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 234 Şekil 72. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)... 237 Şekil 73. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri... 243 Şekil 74. Bitkisel üretim alanları... 247 Şekil 75. Temel bileşenler analizi grafiği... 254 iii

TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1. Temel Bileşenler Analizinde kullanılan değişkenler... 6 Tablo 2. İlçelerin sosyal, ekonomik ve nüfus göstergelerine göre sıralanması... 6 Tablo 3. Coğrafi Erişilebilirlik Endeksine göre ilçe sıralaması... 9 Tablo 4. İlçelerin potansiyel erişilebilirlik endeksine göre sıralaması... 14 Tablo 5. İlçelerin analiz sonuçlarına göre gruplandırılması... 16 Tablo 6. TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçeleri güçlü yönler tablosu... 27 Tablo 7. TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçeleri zayıf yönler tablosu... 28 Tablo 8. TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçeleri fırsatlar ve tehditler tablosu... 29 Tablo 9. Aşkale ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 46 Tablo 10. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 47 Tablo 11. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus (6+ yaş)... 47 Tablo 12. Aşkale hayvansal üretim verileri (TÜİK 2011)... 49 Tablo 13. SEGE sıralaması... 50 Tablo 14. İlçe değerlendirme formu... 51 Tablo 15. Çat ilçesinin ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu (TÜİK 2012)... 53 Tablo 16. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 53 Tablo 17. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 54 Tablo 18. Çat hayvansal üretim verileri... 56 Tablo 19. SEGE sıralaması... 56 Tablo 20. İlçe değerlendirme formu... 59 Tablo 21. Hınıs ilçesinin ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu (TÜİK 2012)... 61 Tablo 22. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 61 Tablo 23. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 62 Tablo 24. Hınıs hayvansal üretim verileri... 64 Tablo 25. SEGE sıralaması... 65 Tablo 26. İlçe değerlendirme formu... 66 Tablo 27. Horasan ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 68 Tablo 28. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 68 Tablo 29. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 69 Tablo 30.Horasan hayvansal üretim verileri(tüik 2011)... 70 Tablo 31. SEGE sıralaması... 71 Tablo 32. İspir ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 74 Tablo 33. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 75 Tablo 34. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 75 Tablo 35. İspir hayvansal üretim verileri(tüik 2011)... 77 Tablo 36. SEGE sıralaması... 78 Tablo 37. İlçe değerlendirme formu... 80 Tablo 38. Karaçoban ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 82 Tablo 39. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 82 Tablo 40. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 83 Tablo 41.Karaçoban hayvansal üretim verileri(tüik 2011)... 85 Tablo 42. SEGE sıralaması... 85 Tablo 43. İlçe değerlendirme formu... 87 Tablo 44. Karayazı ilçesinin ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu (TÜİK 2012)... 89 Tablo 45. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 89 Tablo 46. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 90 Tablo 47. Karayazı hayvansal üretim verileri... 91 Tablo 48. SEGE sıralaması... 92 Tablo 49. İlçe değerlendirme formu... 93 Tablo 50. Köprüköy ilçesinin ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu (TÜİK 2012)... 95 iv

Tablo 51. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 95 Tablo 52. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 96 Tablo 53. Köprüköy hayvansal üretim verileri... 97 Tablo 54. SEGE sıralaması... 98 Tablo 55. İlçe değerlendirme formu... 99 Tablo 56. Narman ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 101 Tablo 57. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 102 Tablo 58. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 102 Tablo 59.Narman hayvansal üretim verileri (TÜİK 2011)... 104 Tablo 60. SEGE sıralaması... 105 Tablo 61. İlçe değerlendirme formu... 107 Tablo 62. Oltu ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 109 Tablo 63. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 110 Tablo 64. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 110 Tablo 65. Oltu hayvansal üretim verileri(tüik 2011)... 112 Tablo 66. SEGE sıralaması... 113 Tablo 67. İlçe değerlendirme formu... 114 Tablo 68. Olur ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 116 Tablo 69. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 117 Tablo 70. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 117 Tablo 71. Olur hayvansal üretim verileri(tüik 2011)... 119 Tablo 72. SEGE sıralaması... 120 Tablo 73. İlçe değerlendirme formu... 121 Tablo 74. Pasinler ilçesinin ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu (TÜİK 2012)... 124 Tablo 75. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 124 Tablo 76. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 125 Tablo 77. Pasinler hayvansal üretim verileri... 126 Tablo 78. SEGE sıralaması... 128 Tablo 79. İlçe değerlendirme formu... 129 Tablo 80. Pazaryolu ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 131 Tablo 81. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 131 Tablo 82. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 132 Tablo 83. Pazaryolu hayvansal üretim verileri(tüik 2011)... 133 Tablo 84. SEGE sıralaması... 134 Tablo 85. Şenkaya ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 138 Tablo 86. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 139 Tablo 87. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 139 Tablo 88. Şenkaya hayvansal üretim verileri(tüik 2011)... 141 Tablo 89. SEGE sıralaması... 142 Tablo 90. İlçe değerlendirme formu... 144 Tablo 91. Tekman ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 146 Tablo 92. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 147 Tablo 93. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 147 Tablo 94. Tekman hayvansal üretim verileri(tüik 2011)... 149 Tablo 95. SEGE sıralaması... 150 Tablo 96. İlçe değerlendirme formu... 151 Tablo 97. Tortum ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 153 Tablo 98. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 154 Tablo 99. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 154 Tablo 100. Tortum hayvansal üretim verileri(tüik 2011)... 156 Tablo 101. SEGE sıralaması... 157 Tablo 102. İlçe değerlendirme formu... 159 v

Tablo 103. Uzundere ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 161 Tablo 104. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 162 Tablo 105. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 162 Tablo 106. Uzundere hayvansal üretim verileri(tüik 2011)... 164 Tablo 107. SEGE sıralaması... 165 Tablo 108. İlçe değerlendirme formu... 167 Tablo 109. Çayırlı ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 169 Tablo 110. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 169 Tablo 111. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 170 Tablo 112. Çayırlı hayvansal üretim verileri(tüik 2011)... 173 Tablo 113. İlçenin desteklerden yararlanma durumu... 173 Tablo 114. SEGE sıralaması... 174 Tablo 115. İlçe değerlendirme formu... 175 Tablo 116. İliç ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 177 Tablo 117. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 177 Tablo 118. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 178 Tablo 119. İliç hayvansal üretim verileri(tüik 2011)... 180 Tablo 120. Desteklerden yararlanma durumu... 181 Tablo 121. SEGE sıralaması (2004)... 182 Tablo 122. İlçe değerlendirme formu... 183 Tablo 123. Kemah ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 185 Tablo 124. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 186 Tablo 125. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 186 Tablo 126. Kemah hayvansal üretim verileri(tüik 2011)... 189 Tablo 127. İlçenin desteklerden yararlanma durumu... 189 Tablo 128. SEGE sıralaması (2004)... 190 Tablo 129. İlçe değerlendirme formu... 192 Tablo 130. Kemaliye ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 194 Tablo 131. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 194 Tablo 132. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 195 Tablo 133. Kemaliye hayvansal üretim verileri(tüik 2011)... 198 Tablo 134. İlçenin desteklerden yararlanma durumu... 198 Tablo 135. SEGE sıralaması (2004)... 199 Tablo 136. İlçe değerlendirme formu... 200 Tablo 137. İliç ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 202 Tablo 138. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 203 Tablo 139. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 203 Tablo 140. Otlukbeli hayvansal üretim verileri(tüik 2011)... 205 Tablo 141. İlçenin desteklerden yararlanma durumu... 206 Tablo 142. SEGE sıralaması (2004)... 207 Tablo 143. İlçe değerlendirme formu... 208 Tablo 144. Refahiye ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 210 Tablo 145. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 210 Tablo 146. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 211 Tablo 147. Refahiye hayvansal üretim verileri(tüik 2011)... 214 Tablo 148. İlçenin desteklerden yararlanma durumu... 214 Tablo 149. SEGE sıralaması (2004)... 215 Tablo 150. İlçe değerlendirme formu... 216 Tablo 151. Tercan ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 218 Tablo 152. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 219 Tablo 153. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 219 Tablo 154. Tercan hayvansal üretim verileri(tüik 2011)... 221 vi

Tablo 155. İlçenin desteklerden yararlanma durumu... 222 Tablo 156. SEGE sıralaması (2004)... 223 Tablo 157. İlçe değerlendirme formu... 224 Tablo 158. Üzümlü ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 226 Tablo 159. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 226 Tablo 160. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 227 Tablo 161. Üzümlü hayvansal üretim verileri(tüik 2011)... 230 Tablo 162. İlçenin desteklerden yararlanma durumu... 231 Tablo 163. SEGE sıralaması (2004)... 231 Tablo 164. İlçe değerlendirme formu... 232 Tablo 165. Aydıntepe ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 234 Tablo 166. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 235 Tablo 167. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 235 Tablo 168. Aydıntepe hayvansal üretim verileri(tüik 2011)... 238 Tablo 169. İlçenin desteklerden yararlanma durumu... 239 Tablo 170. SEGE sıralaması... 240 Tablo 171. İlçe değerlendirme formu... 241 Tablo 172. Aydıntepe ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012)... 243 Tablo 173. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı... 243 Tablo 174. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş )... 244 Tablo 175. Demirözü hayvansal üretim verileri(tüik 2011)... 246 Tablo 176. SEGE sıralaması... 248 Tablo 177. İlçe değerlendirme formu... 250 Tablo 178. KMO değerleri ve yorumları... 252 Tablo 179. SPSS test sonuçları... 253 Tablo 180. Varyanslar... 253 Tablo 181. Değişkenlerin Temel Bileşenler Üzerindeki Ağırlıkları... 254 Tablo 182. Dönüştürülmüş Bileşenler Matrisi... 255 vii

EKLER DİZİNİ EK 1. İLÇE RAPORLARI... 44 EK 2. TEMEL BİLEŞENLER ANALİZİ... 252 EK 3. ERİŞİLEBİLİRLİK ANALİZİ... 256 EK 4. İLÇE TOPLANTILARI TAKVİMİ VE UZMAN GRUPLARI... 258 EK 5. İLÇE TOPLANTILARI KATILIMCI LİSTESİ... 259 viii

1. RAPOR HAZIRLIK SÜRECİ Bu rapor TRA1 Düzey 2 Bölge Planı 2014 2023 hazırlık çalışmaları kapsamında ilçelerde mevcut durum tespitine ve vizyon belirlemeye yönelik olarak gerçekleştirilen ilçe toplantıları sonuçlarından, ilçe kaymakamlıkları, belediyeleri ve milli eğitim müdürlüklerine ait internet sitelerinden, kaymakamlıklarca hazırlanan ilçe brifing raporlarından, başta Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) olmak üzere SGK, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı il ve ilçe müdürlükleri, il dernekler müdürlükleri ve bölge üniversiteleri gibi ulusal ve yerel kurum ve kuruluşlardan talep edilen ve derlenen veriler kullanılarak hazırlanmıştır. Rapor çalışmasında ilçelerin birbirleriyle karşılaştırmalarının, sıralamalarının, gruplandırmalarının ve gruplar arasında göreceli üstünlüklerine göre kademelendirmelerinin yapılabilmesi için üç türlü analiz yapılmış ve analiz sonuçları bir arada değerlendirilerek elde edilen sonuçlar sahadan ilçe toplantıları ile elde edilen verilerle doğrulanmıştır. Yapılan bu üç analiz; ekonomik, demografik ve eğitim verilerinin bir arada değerlendirildiği bir sosyal ve ekonomik gelişmişlik derecelendirme (EDE) analizi, ilçelerin birbirlerine göre mesafelerini ve nüfuslarını ele alan coğrafi ve potansiyel erişilebilirlik (yayılma ve cazibe) analizi ve son olarak ilçe merkezlerinin birbirleri arasında mal ve hizmet taşınımını ele alan taşıt yoğunluğu analizi şeklindedir. Analiz sonuçlarıyla paralel olarak ilçelerden saha verilerinin elde edilmesi için Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansının 09.01.2013 tarih ve 13 sayılı resmi yazısı ile ilçe kaymakamlıklarından ilçe toplantılarının organizasyonu ve katılımcıların bir araya getirilmesi ile ilgili yardım talebinde bulunulmuştur. İlçe kaymakamlıkları ile koordineli olarak merkez ilçeler dışındaki tüm TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçelerinde Ek 2 de verilen tabloda yer alan takvim çerçevesinde Ajansın Araştırma ve Planlama Birimi uzmanlarından oluşan üç ekip tarafından toplantılar gerçekleştirilmiştir. İlçe toplantılarına katılımcılık konusunda daha yenilikçi bir yaklaşım güdülerek, belediye başkanları, muhtarlar, kamu kurum ve kuruluşu temsilcilerinin yanı sıra; özellikle köy veya mahallelerde görev yapan öğretmenlerin, okul müdürlerinin, tarım danışmanlarının, din görevlileri ile sivil toplum kuruluşları (meslek odaları, dernek, birlik veya kooperatif) temsilcilerinin, özel sektör temsilcilerinin, kanaat önderlerinin ve katkı sağlayabilecek vatandaşların katılımının sağlanmasına büyük özen gösterilmiştir (ilçelerde yapılan toplantı 1

takvimi ve Katılımcı Listesi Ek 2 ve 3 te verilmiştir. Listede bazı nedenlerle katılımcı kayıt formu tutulamayan ilçelere yer verilmemiştir). İlçe toplantılarında ilçenin genel sosyo-ekonomik durumu, lokomotif sektörleri, mevcut kalkınma potansiyelleri ile geleceğe dair beklentiler ve ilçelere ait vizyon ele alınmıştır. Katılımcılara tiyatro düzeninde konunun önemi ve toplantıdan beklentiler anlatıldıktan sonra yaşadıkları ilçe ve yerleşim yerleri hakkında belirlenen başlıklarda söz alıp konuşmaları ve kurum adı, ilçenin sosyo-ekonomik yönden kalkınması açısından potansiyelleri, zayıf yönleri, önerilen öncelikli yatırım alanları, ilçede ihtiyaç duyulan kamu yatırımları ve katılımcı görüş ve önerilerini içeren bir form doldurmaları istenmiştir. Doldurulan formlar ve kaydedilen konuşmalar daha sonra çözümlenerek ilçe hakkındaki saha verileri elde edilmiştir. Bu veriler daha sonra ilçeler hakkında yapılan mevcut durum değerlendirmelerinin, analizlerin, TRA1 Düzey 2 Bölgesi nin ortak kalkınma vizyonunun ve bu vizyonu destekleyen eksen, öncelik, tedbir ve hatta projelerin geliştirilmesi için kullanılmıştır. Toplantılar genelde bir ilçenin kalkınması hakkında yaklaşık yarım gün boyunca konuşulduğu ortamlar oluşturduğu için ilçelerde kalkınma ve karar alma sürecine katılımcılık bilincinin oluşması için oldukça önemli ve öncü bir rol üstlenmiştir. Her ilçe hakkında elde edilen istatistik ve saha verilerine dayanarak bir ilçe raporu hazırlanmış, ilçe kaymakamlıkları vasıtasıyla ilçe kamuoyuna sunulmuş ve öneri ve görüşler talep edilmiştir. Gelen değişiklik talepleri doğrultusunda revize edilen raporlar Ek 1 de verilmiştir. 2

2. TRA1 DÜZEY 2 BÖLGESİ İLÇELERİ İLE İLGİLİ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçeleri özelinde analiz çalışmaları yaparak bu ilçeleri belirli bir metoda göre kategorize eden, kademelendiren, ilişkilerini tarif eden ve öneri projeler getiren ilk plan çalışması UNDP, DPT, Yıldız Teknik Üniversitesi ve Atatürk Üniversitesi işbirliği ile 2005 yılında hazırlanan Ekonomik - Toplumsal - Mekansal Örgütlenme İçin Dar Bölgeli Polarize Model; Erzurum Erzincan Bayburt Bölgesel Gelişme Planı dır. Bu planda, TRA1 Düzey 2 Bölgesi nde yer alan ilçe merkezlerinde bölgenin bütününe göre daha yoğun bulunan sektörler lokasyon katsayısı belirlenerek ifade edilmiştir. Bu katsayılar ilçeler özelinde öne çıkan sektörlerin belirlenmesine yardımcı olmuştur. Bu plan kurgusu içerisinde bölgedeki dört ilçe merkezinin Aşkale, Oltu, Olur ve Refahiye madencilik sektöründe, 22 sinin ise tarım ve hayvancılık sektöründe uzmanlaşmış olduğu tespit edilmiştir. Bu 22 ilçenin 18 inde Çat, Hınıs, Horasan, Ispir, Karaçoban, Karayazı, Köprüköy, Narman, Pasinler, Pazaryolu, Tekman, Aydıntepe, Demirözü, Çayırlı, İliç, Otlukbeli, Tercan ve Üzümlü tarım birinci derecede uzmanlaşılmış sektör konumunda bulunmuştur. Yine lokasyon katsayılarına göre yönetsel bakımdan kentsel merkez konumunda olmasına rağmen pek çok ilçe işgücü ve uzmanlaşma açısından kırsal niteliktedir. Ekonomik - Toplumsal - Mekansal Örgütlenme İçin Dar Bölgeli Polarize Model; Erzurum Erzincan Bayburt Bölgesel Gelişme Planı içerisinde yer alan ilçeler özelinde mekansal gelişme şemalarından bazıları Şekil 1, 2 ve 3 te verilmiştir. Bu şekillere göre tarım sanayi ve hizmetler sektörlerinde ilçeler özelinde sektörel ayrışmaya ve uzmanlaşmaya gidilmiş ve ilçeler arası ilişkiler kurulmaya çalışılmıştır. Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı (KUDAKA) koordinasyonunda hazırlanan TRA1 Düzey 2 Bölge Planı 2011 2013 kapsamında ilçeler özelinde bir kademelendirme ve ilişkilendirme yapılmamış olmasına rağmen odak sektörlerin geliştirilmesi ile ilgili oluşturulan sektörel amaç, hedef ve stratejiler bölge genelini ilgilendirmektedir (www.kudaka.org.tr). Yine Ajansın koordinasyonunda hazırlanan Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi İnovasyona Dayalı Turizm Stratejisi ve Eylem Planı nda da turizm özelinde potansiyeli olan ilçelerde projelerin gerçekleştirilmesi önerilmiştir (www.kudaka.org.tr). 3

Şekil 3. Sanayi için dar polarize bölgeler Şekil 2. İlçelerin tarımsal kimlikleri Şekil 1. Darpolarize bölgeler ve hizmet odakları 4

3. İLÇE ÖLÇEĞİNDE YAPILAN ANALİZ ÇALIŞMALARI TRA1 Düzey 2 Bölge Planı 2014 2023 kapsamında yapılan ilçe ölçekli analizlerde iki yönlü bir yaklaşım izlenmiştir. Bu yaklaşıma göre ilk olarak her bir ilçe için üç analizden oluşan (EDE, erişebilirlik ve taşıt yoğunluğu analizi) bir analiz seti uygulanmış ve her ilçe için bulunan değerlere göre ilçeler sıra, grup ve kademelendirilmiştir. İkinci aşamada ise sahadan alınan verilerle bu sonuçlar doğrulanmıştır. Her ilçeye ait Ekonomi, Demografi ve Eğitim (EDE) verilerinden oluşturulan bir set tüm ilçelerde sabit olacak şekilde kullanılarak ilçelerin birbirlerine göre avantajlı ve dezavantajlı oldukları yönler tespit edilmiştir. Aynı veri seti her ilçe için ayrı ayrı oluşturulduğu için ilçelerin karşılaştırmaları da objektif bir şekilde yapılmıştır. Bu analiz çalışmasında sosyoekonomik göstergeler içerisinden bölgeyi tam olarak yansıtabilecek veri setleri seçilerek modele girdi sağlanmış ve çıkan sonuçlar ışığında ilçeler sıralanmıştır. İkinci analizde ilçelerin erişilebilirlikleri incelenmiştir. Burada amaç ilçelerin ürettikleri veya talep ettikleri ürün ve hizmetleri nerelere gönderebilecekleri ya da bu mal ve hizmetleri nerelerden alabilecekleri ile ilgili imkanları araştırmaktır. Bu analizin temelini ise ilçelerin birbirlerine olan mesafeleri ve sahip oldukları nüfuslarına ait veriler oluşturmaktadır. Son analiz çalışması ise Karayolları Genel Müdürlüğünün ilçeler arasında yaptığı taşıt sayımlarından yola çıkılarak her ilçenin yakın çevresinden mal ve hizmet alımının ne durumda olduğunun araştırılması ile ilgilidir. 3.1. İLÇERİN EKONOMİ, DEMOGRAFİ ve EĞİTİM (EDE) SIRALAMASI Bu çalışmada amaç, TRA1 Düzey 2 Bölgesi nde merkez ilçeler hariç diğer 27 ilçenin bölge içinde ekonomi, demografi ve eğitim göstergelerinin ortaya koyduğu tek bir katsayı ile objektif olarak sıralamasını yapmak, bu sıralamayı mekansal boyuta taşımak, nihai olarak ilçeler arasında bir derecelendirme ve ilişkileri kademeleme yoluna gitmektir. Temel Bileşenler Analizi istatistiksel yöntemiyle yapılan EDE analiz çalışması kapsamında seçilen değişkenler genellikle nüfus, eğitim seviyesi, hizmetlere erişim ve istihdam verileri gibi ilçe ölçeğinde ulaşılabilecek temel göstergeleridir. Çalışma, TRA1 Düzey 2 Bölgesi nde bulunan Erzurum, Erzincan ve Bayburt illerine ait ilçeleri kapsamaktadır. İlçelerin genel 5

sıralamasını bozmamak adına merkez ilçeler olan Aziziye, Palandöken, Yakutiye, Erzincan ve Bayburt Merkez ilçeler çalışma kapsamına alınmamıştır. İlçe düzeyinde tutarlılığı ve ulaşılabilirliği olan veri setleri arasından ilçe özelinde fikir verebilecek ve sıralama açısından anlamlı sonuçlar doğuracak 15 değişken çalışma kapsamında kullanılmıştır. Örneğin başlangıçta 16 olarak alınan veri setleri sayısı içerisinde ilçelere ait toplam nüfus değişkeni de yer almış ancak sıralamada katsayılara etkisinin oldukça büyük olmasından ve sahayı tam olarak yansıtamamasından dolayı modelin tutarlılığını bozmaması açısından sistemden çıkartılmıştır. Temel Bileşenler Analizinde kullanılan değişkenlerin listesi Tablo 1 de, analize ait detaylı bilgi ise Ek 2 de verilmiştir. Tablo 1. Temel Bileşenler Analizinde kullanılan değişkenler No Değişken adı Yıl Kaynak 1 Nüfus Yoğunluğu 2012 TÜİK 2 Kentli Nüfus 2012 TÜİK 3 Kentli Nüfus(%) 2012 TÜİK 4 Yaş bağımlılık oranı 2012 TÜİK 5 İlçe Dernek Sayıları 2013 İl Dernekler Md. 6 Derslik Başına Düşen Öğrenci Sayısı 2013 MEB 7 Öğretmen Başına Düşen Öğrenci Sayısı 2013 MEB 8 İlçelerdeki Hanehalkı Büyüklüğü 2012 TÜİK 9 Okuryazar Nüfus Oranı 2012 TÜİK 10 Kişi başı çekilen günlük su (litre/kişi-gün) 2011 TÜİK 11 Hizmet verilen nüfusun belediye nüfusu içindeki oranı 2011 TÜİK 12 İlçedeki İş Yeri Sayısı 2012 SGK 13 İlçedeki Sigortalı personel Sayısı 2012 SGK 14 İlçedeki Ortalama Günlük Kazanç 2012 SGK 15 İlçedeki Çiftçi Sayısı 2013 GTH İl Md. Değişkenlerin temel bileşenler üzerindeki ağırlıkları dikkate alınarak yapılan hesaplamalardan ve normalizasyondan sonra ilçelere ait ekonomi, demografi ve eğitim değişkenlerinin tek bir değerde gösterildiği sıralama tablosu ve değerleri Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2. İlçelerin sosyal, ekonomik ve nüfus göstergelerine göre sıralanması Sıra İlçe Adı EDE Sıra İlçe Adı EDE Sıra İlçe Adı EDE 1 Oltu 3,01 10 Üzümlü -0,06 19 Uzundere -0,66 2 Horasan 2,06 11 Çayırlı -0,07 20 Kemah -0,68 3 Aşkale 1,63 12 Tortum -0,14 21 Kemaliye -0,7 4 Pasinler 1,55 13 Refahiye -0,19 22 Köprüköy -0,8 5 Hınıs 0,56 14 Karayazı -0,24 23 Demirözü -0,81 6 İspir 0,46 15 Narman -0,24 24 Aydıntepe -0,84 7 Tercan 0,28 16 Çat -0,37 25 Olur -0,85 8 Karaçoban 0,06 17 Şenkaya -0,45 26 Otlukbeli -1,01 9 İliç 0,06 18 Tekman -0,48 27 Pazaryolu -1,06 6

Oltu Horasan Aşkale Pasinler Hınıs İspir Tercan Karaçoban İliç Üzümlü Çayırlı Tortum Refahiye Karayazı Narman Çat Şenkaya Tekman Uzundere Kemah Kemaliye Köprüköy Demirözü Aydıntepe Olur Otlukbeli Pazaryolu Bu değerler toplam altı kategoriye ayrılmıştır ve kategoriler Şekil 4 te verilmiştir. 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0-0,5-1 -1,5 EDE Skorları 1 2 3 4 5 6 Şekil 4. İlçelerin NEDE sonuçlarına göre karşılaştırması Bu altı kategoriden en yüksek değere sahip ve tek başına kategori oluşturan ilçe Oltu ilçesidir. Oltu yu ikinci kategoride yine tek başına yer alan Horasan, 3. kategoride Pasinler ile beraber yer alan Aşkale ve 4. kategoride İspir ile beraber yer alan Hınıs takip etmektedir. Bu ilçeler, nüfus yoğunlukları, kentli nüfusun fazlalığı, hizmetlere erişim imkanının fazlalığı, kişi başı ortalama kazanç miktarı gibi önemli parametrelerde yüksek skorlar aldıkları için kategorileri de yüksek çıkmıştır. Beşinci kategori geçiş kategorisi olarak değerlendirilebilir ve yüksek skorlular ile düşük skorlular arasında orta dereceli gelişmiş ilçe grubunu niteleyen on ilçeyi içine almaktadır. Altıncı grupta yer alan düşük skorlu ilçeler gerek nüfus yoğunlukları, kentli nüfus oranları ve diğer parametrelere göre en düşük skorları alan gruptur. Sonuçların mekansal düzlemde gösterimi Şekil 5 te verilmiştir. 7

Şekil 5. İlçelerin EDE değerlerine göre dağılımı 8

3.2. İLÇELERİN ERİŞİLEBİLİRLİK ANALİZİ TRA1 Düzey 2 Bölgesi sahip olduğu geniş yüzölçümü ve engebeli arazi yapısıyla ulaşım imkanları bakımından dezavantajlı bir konuma sahiptir. Ulaşım altyapısı yıldan yıla iyileşiyor olsa da pazara erişilebilirlikte yaşanan zorluklar bölgenin sosyoekonomik gelişmişliğine etki eden önemli faktörlerdendir. TRA1 Düzey 2 Bölgesi nde yerleşim alanlarının ve nüfusun coğrafyaya bağlı dağılımı homojen bir yapı göstermemektedir. Bölgenin engebeli yapısı kuzey güney bağlantısının doğu batı aksı kadar gelişmesine engel teşkil etmektedir. Bu nedenle bölgede doğu batı ana aksına uzak yerleşimler arasındaki coğrafi erişilebilirlik sınırlıdır. Ayrıca bölgenin kırsal ve kentsel yerleşimleri arasında yaşanan ulaşım kısıtlarına bağlı olarak mal, insan ve hizmet akışlarında zorluklar yaşanmaktadır. İlçelerin erişilebilirliği ile ilgili uygulanan analiz çalışmasının detayları Ek 3 te verilmiştir. Çalışma kapsamında TRA1 Düzey 2 Bölgesi içinde yer alan Erzurum, Erzincan ve Bayburt merkez ilçeleri dahil olmak üzere toplam 30 ilçe yer almaktadır Analizden elde edilen sonuçlar Tablo 3, 4 ve 5 te verilmiştir. Tablo 3 te verilen coğrafi erişilebilirlik değerlerine göre en düşük değere sahip olan yerleşim en iyi coğrafi ulaşılabilirliğe sahiptir. Bu açıdan bakıldığında bölgenin merkezinde yer alan Erzurum merkez ilçesinin en erişilebilir yerleşme olduğu görülmektedir. Bunu sırasıyla doğu-batı ulaşım aksı üzerinde yer alan Aşkale, Pasinler ve Tercan ilçeleri takip etmektedir. En az erişilebilir ilçe ise Kemaliye olup bunu İliç ve Karaçoban ilçeleri izlemektedir. Tablo 3. Coğrafi Erişilebilirlik Endeksine göre ilçe sıralaması No İlçe Adı C. E. C.E.N. S. No İlçe Adı C. E. C.E.N. S. No İlçe Adı C. E. C.E.N. 1 Erzurum 97,87 0 11 Çayırlı 136,93 24 21 Otlukbeli 174,47 47 2 Aşkale 101,83 2 12 Aydıntepe 140,4 26 22 Şenkaya 175,87 48 3 Pasinler 105,83 5 13 Uzundere 141,77 27 23 İspir 179,93 51 4 Tercan 111,07 8 14 Üzümlü 142,77 28 24 Kemah 182,97 53 5 Köprüköy 111,6 8 15 Erzincan 147,17 30 25 Tekman 183,7 53 6 Tortum 122,07 15 16 Karayazı 148,53 31 26 Olur 184,73 54 7 Bayburt 127,33 18 17 Demirözü 149,73 32 27 Refahiye 187,37 55 8 Horasan 128,27 19 18 Oltu 150,2 32 28 Karaçoban 192,9 59 9 Çat 132,4 21 19 Pazaryolu 160,47 39 29 İliç 228,9 81 10 Narman 133,87 22 20 Hınıs 162,43 40 30 Kemaliye 259,7 100 C. E; Coğrafi Erişilebilirlik C. E.N; Coğrafi Erişilebilirlik (Normalize ) 9

Elde edilen coğrafi erişilebilirlik değerleri ile gerçek ulaşım ağı dikkate alındığında birbiriyle tutarlı oldukları görülmektedir. TRA1 Düzey 2 Bölgesi ndeki karayolu bağlantıları bir yıldız şeklinde gösterildiğinde (Şekil 6) yıldızın kuzey kanadı Karadeniz (Rize ve Trabzon Limanları) bağlantısını, batı ve doğu kollar ise bölgenin en güçlü bağlantısı olan D -100 karayolu aksını gösterir. Gelişmiş doğu batı aksı üzerinde veya yakınında bulunan ilçeler erişilebilirlik konusunda daha avantajlı bir konumdadır. Bölgeyi ülkenin üretim açısından gelişmiş bölgelerine bağlayan ana güzergah da yine bu akstır. Yıldızın güneye bakan iki kolu bölgenin nispeten en zayıf bağlantı aksları olsa da mevcut iyileştirmeler sayesinde (Erzurum Bingöl, Refahiye Malatya güzergahları) gittikçe güçlenmektedir. Bu iki kol bölgenin Akdeniz limanlarına (batı kolu) ve GAP Bölgesi ne (doğu kolu) bağlanması açısından son derece önemlidir. Bu sayede GAP ile Karadeniz, DAP ile de Akdeniz bağlantısı sağlanmaktadır. Bölgede zayıf olan bağlantı aksları yıldızın kollarının geçmediği ara yönlerdir. Güneydoğu yönünde Karayazı, Hınıs, Karaçoban ve Tekman bağlantısı; güneybatıda Kemah, İliç ve Kemaliye bağlantısı; kuzeydoğuda Şenkaya, Olur, Oltu ve Narman bağlantıları ile kuzeybatıda Bayburt, İspir, Aydıntepe, Demirözü ve Erzincan bağlantıları mevcut durumda nispeten zayıf durumdadır. Coğrafi erişilebilirlik endeksi sonuçlarına göre ilçelerin mekansal dağılımı Şekil 7 de verilmiştir. Bölgede yer alan herhangi bir ilçe ile bu ilçe dışındaki ilçeler arasındaki karayolu mesafesi ve ilçe nüfusları kullanılarak belirlenen potansiyel ilişki yayılma ve cazibe bakımından potansiyel erişilebilirlik endeksidir. Tablo 4 te yayılma ve cazibe bakımından potansiyel erişilebilirlik değerleri verilmiştir. Yayılma ve cazibe bakımından potansiyel erişilebilirlik değeri en düşük olan ilçe ulaşılabilirlik açısından en dezavantajlı ilçedir. Bu bakımdan ilk olarak yayılma değerlerine bakıldığında en düşük değerli ilçenin 0 endeks değeriyle Karaçoban olduğu görülmektedir. Bunu sırasıyla Pazaryolu, Kemaliye ve Aydıntepe ilçeleri izlemektedir. Potansiyel erişilebilirlik (yayılma) endeksi sonuçlarının ilçelere göre mekansal dağılımı Şekil 8 de verilmiştir. 10

Şekil 6. TRA1 Düzey 2 Bölgesi ana ulaşım aksları şematiği 11

Şekil 7. Coğrafi erişilebilirlik 12

Şekil 8. Potansiyel erişilebilirlik (yayılma) 13

En erişilebilir ilçe 100 endeks değeriyle Erzurum merkez ilçesidir. Bunu sırasıyla Erzincan ve Bayburt merkez ilçeleri ve Horasan, Pasinler, Oltu ilçeleri takip etmektedir. En düşük değere sahip ilçeler yine yıldız kollarının olmadığı alanlardaki ilçelerdir. Burada nüfusun etkisi dikkate alınmasına rağmen (örneğin Karaçoban ilçesinde nüfus yoğunluğu fazla olsa da değer düşük çıkmıştır) uzaklık açısından erişilebilir olmayan alanların yine düşük değere sahip olduğu gözlenmektedir. İlçelerin cazibe bakımından potansiyel erişim kapasiteleri değerlendirildiğinde en az erişilebilir olan ilçe 0 endeks değeriyle Kemaliye dir. Kemaliye yi sırasıyla Otlukbeli, İliç ve Pazaryolu izlemektedir. En erişilebilir ilçe 100 endeks değeriyle Erzurum merkez ilçesidir. Bunu sırasıyla Erzincan ve Bayburt merkez ilçeleri ve Horasan, Pasinler ve Aşkale ilçeleri takip etmektedir. Bu konuda da yine en işlek aksa yakın ve nüfusu da nispeten yüksek olan ilçelerin değerleri yüksek çıkmıştır. Potansiyel erişilebilirlik (cazibe) endeksi sonuçlarının ilçelere göre mekansal dağılımı Şekil 9 da verilmiştir. Tablo 4. Yayılma ve cazibe bakımından ilçelerin potansiyel erişilebilirlik endeksine göre sıralaması Sıra No İlçe Adı Yayılma Yayılma (Normalize ) Sıra No İlçe Adı Cazibe Cazibe Normalize) 1 Otlukbeli 3044,47 0,00 1 Kemaliye 9737,73 0,00 2 Pazaryolu 5368,48 0,42 2 Otlukbeli 10213,74 0,12 3 Kemaliye 5715,46 0,48 3 İliç 12606,84 0,72 4 Aydıntepe 8002,48 0,90 4 Pazaryolu 13981,65 1,07 5 İliç 8205,05 0,94 5 Olur 15299,03 1,40 6 Kemah 8284,00 0,95 6 Kemah 15476,72 1,44 7 Olur 8995,09 1,08 7 Refahiye 18610,84 2,23 8 Demirözü 10375,70 1,33 8 Demirözü 19058,20 2,34 9 Uzundere 10394,45 1,33 9 Aydıntepe 19602,48 2,48 10 Çayırlı 12365,33 1,69 10 Çayırlı 20282,19 2,65 11 Refahiye 12490,25 1,71 11 Uzundere 20473,68 2,70 12 Üzümlü 16746,68 2,49 12 İspir 24025,73 3,59 13 İspir 19871,69 3,05 13 Narman 28708,13 4,77 14 Narman 20719,08 3,21 14 Şenkaya 29425,19 4,95 15 Çat 24409,40 3,88 15 Üzümlü 30083,04 5,11 16 Tercan 24745,95 3,94 16 Karaçoban 33358,25 5,93 17 Şenkaya 25653,69 4,10 17 Tercan 33504,30 5,97 18 Köprüköy 25957,39 4,16 18 Çat 35745,42 6,53 19 Tortum 26570,01 4,27 19 Tortum 36563,56 6,74 20 Karaçoban 30557,99 4,99 20 Tekman 37087,13 6,87 21 Aşkale 33500,94 5,53 21 Hınıs 39514,14 7,48 22 Tekman 34862,34 5,77 22 Köprüköy 40434,13 7,71 23 Hınıs 36932,61 6,15 23 Oltu 42832,16 8,31 24 Karayazı 40278,54 6,76 24 Karayazı 42962,03 8,35 25 Oltu 42334,00 7,13 25 Aşkale 44837,76 8,82 26 Pasinler 45275,67 7,66 26 Pasinler 56765,90 11,81 27 Horasan 56747,34 9,75 27 Horasan 57415,81 11,98 28 Bayburt 82398,65 14,40 28 Bayburt 72402,74 15,74 29 Erzincan 186197,61 33,24 29 Erzincan 152281,56 35,81 30 Erzurum 554115,11 100,00 30 Erzurum 407825,36 100,00 14

Şekil 9. Potansiyel erişilebilirlik (cazibe) 15

3.3. EDE ve ERİŞİLEBİLİRLİK DEĞERLERİNİN BİRLİKTE YORUMLANMASI Ekonomi, demografi ve eğitim verileri ışığında yapılan gelişmişlik sıralamasına göre elde edilen bir derecelendirmenin anlamlı olabilmesi için bu verilerin ikinci bir değer ile çaprazlanması ve ilçeler arasında bir gruplandırmaya daha gidilmesi sağlanmıştır. Bu konuda, EDE değerleri ile sırasıyla coğrafi, yayılma potansiyel ve cazibe potansiyel erişilebilirlik değerleri çaprazlanmış ve sonuçta üç ayrı dağılım elde edilmiştir. İlçelerin analiz sonuçlarına göre gruplandırmaları Tablo 5 te ve çaprazlama sonucu ortaya çıkan kademe şemaları ise Şekil 10, 11 ve 12 de verilmiştir. Tablo 5. İlçelerin analiz sonuçlarına göre gruplandırılması EDE değerlerine göre gruplama 1 2 3 4 5 6 Oltu Horasan Aşkale Pasinler Hınıs İspir Tercan, Karaçoban, İliç, Üzümlü, Çayırlı, Tortum, Refahiye, Karayazı, Narman, Çat Coğrafi erişilebilirlik ve EDE değerlerine göre gruplama 1 2 3 4 Oltu, Hınıs, Aşkale, Pasinler, Horasan, Tercan İspir, Karaçoban, İliç, Karayazı, Demirözü, Pazaryolu Aydıntepe, Uzundere, Üzümlü, Çayırlı, Narman, Çat, Tortum, Köprüköy, Potansiyel erişebilirlik (yayılma) ve EDE değerlerine göre gruplama 1 2 3 4 Hınıs, Pasinler, Aşkale, Horasan Oltu, Karaçoban İliç Tercan İspir Karayazı, Tekman, Tortum, Şenkaya Köprüköy Potansiyel erişebilirlik (cazibe) ve EDE değerlerine göre gruplama 1 2 3 4 Pasinler, Horasan Hınıs, Aşkale Oltu, Tercan İliç İspir Karayazı, Tekman, Tortum Şenkaya, Köprüköy Karaçoban, Çat, Üzümlü, Narman Şenkaya, Tekman, Uzundere, Kemah, Kemaliye, Köprüköy, Demirözü, Aydıntepe, Olur, Otlukbeli, Pazaryolu Şenkaya, Tekman, Kemah, Kemaliye, Olur, Otlukbeli, Refahiye, Pazaryolu, Otlukbeli, Olur, Aydıntepe, Demirözü, Kemaliye Kemah, Uzundere, Çat, Narman, Refahiye, Çayırlı, Üzümlü Pazaryolu, Otlukbeli Olur, Aydıntepe, Demirözü Kemaliye, Kemah, Uzundere Refahiye, Çayırlı 16

Şekil 10. Coğrafi erişilebilirlik ve EDE 17

Şekil 11. Potansiyel erişilebilirlik (yayılma) ve EDE çaprazlaması 18

Şekil 12. Potansiyel erişilebilirlik (cazibe) ve EDE çaprazlaması 19

Tek başına EDE değerine göre ele alındığında ilçeler altı kategoriye ayrılmış olsa da buna erişilebilirliğin etkisi de ilave edilince özellikle ilk dört kategoride pozitif EDE değeri olan ilçeler aynı kategoriye yerleşmişlerdir. En yüksek EDE değerine sahip ilk beş ilçe coğrafi erişilebilirlik endeksi değerine göre çaprazlandığında sırası değişse de yine aynı kalmıştır. Bu duruma etken olarak zaten bu ilçelerin ulaşım altyapısı ve ana aksa yakınlık gibi özelliklere de sahip olması gösterilebilir. Coğrafi erişilebilirlik ve EDE çaprazlamasının sonuçlarına göre çizilen Şekil 10 dan görülebileceği gibi 1. Bölge de yer alan ilçeler yüksek EDE değerine sahip ve erişilebilirlik açısından da diğer ilçelere göre daha avantajlı konumdadır ya da altyapısı iyi özellikler göstermektedir. Bu ilçeler nüfusun ve hareketliliğin yüksek olduğu ilçelerdir. Bu yönleri ile hizmet çeşitliliği sunabilecek, mal akışlarında durak ya da merkez olabilecek, etrafındaki yerleşim yerleri için rahat ulaşılabilir ve ihtiyaç karşılanabilir ya da dönüşebilecek nitelikteki merkezler konumundadır. Aşkale ve Pasinler ilçeleri Erzurum merkez ilçeye yakınlıkları nedeniyle çevresi için bir sunum merkezi olma konusunda zayıf kalabilmektedirler. Bununla beraber, Pasinler ilçesi çevresindeki köyler için tarımsal üretim nedeniyle bir cazibe merkezi konumundadır. Oltu ve Hınıs gerek merkez ilçeye olan uzaklık gerekse mevcut durumda bu ilçeleri diğer ilçelerden daha yoğun biçimde tercih eden nüfusun fazlalığı nedeniyle doğal bir sunum ve cazibe merkezi haline gelmiştir. Bu nedenle bu iki ilçe bu özelliklerini ileride de devam ettirebilecek durumdadır. Horasan doğu ve kuzeydoğu yol bağlantılarının kesişim noktasında yer alması ve nüfusunun fazla olması nedeniyle sosyal ve ekonomik anlamda diğer ilçelerden daha canlıdır. Horasan TRA1 Düzey 2 Bölgesi nin doğudaki en son ilçesi olması nedeniyle TRA2 Bölgesi il ve ilçeleri ile de ilişkisi yüksektir. İlçe Kars ve Ağrı nın ilçeleri ile ticari ve sosyal ilişkiler kurmuştur. Bu nedenle mevcut durumda TRA1 Düzey 2 Bölgesi için değil diğer bölge ilçeleri için (Eleşkirt, Karakurt, Sarıkamış ve Kağızman) sunum merkezi özelliği taşımaktadır. Potansiyel erişilebilirlik (yayılma) ile EDE değerlerinin birlikte değerlendirilmesinde de ilçelerin kategorik sıralamasında yine değişiklik olmamıştır. Potansiyel yayılma, mesafeye ilave olarak nüfus büyüklüğü ve bu nüfusun hareket etme potansiyelini de değerlendirdiği için birinci bölgeye Karaçoban ın dahil olması dışında sıralamada değişiklik olmamıştır. Potansiyel erişebilirlik (cazibe) ve EDE değerlerine göre yapılan gruplamada da birinci grupta yer alan ilçeler değişiklik göstermezken ikinci gruptan birinci gruba, üçüncü gruptan da ikinci 20

gruba geçen ilçeler mevcuttur. Bununla beraber, insan hareketliliği ve bu hareketlilik için cazibe merkezi olma durumuna göre bakıldığında hem yayılma hem de cazibe çaprazlamasında ilk iki grupta devamlılığı olan ilçeler Oltu, Hınıs, Pasinler, Horasan, Aşkale, İliç, İspir ve Tercan ilçeleridir. Bu ilçeler gerek yayılma, yani diğer ilçeler için hareketin kaynağı gerekse cazibe yani diğer ilçelerden gelen hareketliliğin son noktası olması açısından sıralamadaki ilk sekiz ilçedir. Potansiyel erişebilirlik (cazibe) ve EDE eğerlerine göre sınıflanan ilçeler temel alınarak bölge genelinde ilçeler aşağıdaki şekilde kademelenmiştir. Bölge 1. Bölgesel kalkınma odağı ilçeler; tarımsal ürün üretimi, turizm potansiyeli ve sanayi odakları olma özelliği gösteren ilçelerdir. İlçe merkezi ve kırsal arasında nüfus bakımından makas aralığı açık değildir. Bölge 2. Bölgesel kalkınma odağı olmaya uygun ilçeler; İlçe genel nüfusu az, aktivite çeşitliliği düşük, maden veya turizm ile gelişen veya gelişebilecek ilçelerdir. Tarım ve hayvancılık faaliyetleri düşük yoğunluktadır. Bölge 3. Tarımsal üretim merkezleri; kırsal nüfusu genelde ilçe merkez nüfusundan fazla, tarımsal üretim konusunda bölgenin en yüksek oranlarına sahip olan ve olabilecek durumda olan ilçelerdir. Bölge 4. Özel kalkınma potansiyeli olan ilçeler; kırsal ve kentsel nüfus oldukça düşük, meyvecilik, hayvancılık, turizm odaklılık ve inovatif yaklaşımlarla nüfusun geri kazanılması çabalarının harcanacağı ve az üretimle değeri yüksek ürün elde etme yoluna gidilecek ilçelerdir. 3.4. TRAFİK YÜKÜ YOĞUNLUK ANALİZİ İlçeler arası mal ve insan taşınımı ile oluşan ilişkilerin en iyi biçimde anlaşılması için Karayolları Genel Müdürlüğünün yol güzergahları üzerinde kurduğu ölçüm istasyonlarından aldığı günlük araç sayıları analiz edilmiştir. İlçelere bağlı yollar ve bu yollardaki araç miktarları kıyaslanarak ilçelerin birbirleriyle mal ve hizmet alışverişi yapma durumları ele alınmıştır. Yapılan analiz sonucunda ilçelerin bölge içi ve dışıyla ilişkileri de belirlenmiştir. İlçelerin bağlantılı olduğu ilçeler ve araç trafik yükü oranları Şekil 13 te verilmiştir. Merkez ilçeler en çok ilçe bağlantısı olan merkezler olurken Erzurum merkez ilçenin 5 ilçeyle yoğun bağlantısı 21

bulunmaktadır. En yüksek yoğunluk Aşkale - Erzurum merkez ilçe - Pasinler güzergahında (uluslararası yol D -100) gözlenirken bu yolun batı bağlantısı olan Erzincan Refahiye ana yolu ile bölgeyi kuzeye bağlayan Bayburt - Gümüşhane Trabzon yolu yine en yoğun noktalardır. Bölge dışı ile bağlantısı olan ilçelerin yoğunluklarına bakıldığında Horasan - Karakurt (Kars) ve Horasan - Ağrı bağlantıları, İspir - Yusufeli ve İspir - İkizdere, Karayazı Tutak, Oltu - Yusufeli, Oltu - Göle, Uzundere - Yusufeli (Erzurum - Artvin), Kemaliye - Arapgir, Refahiye'nin İmranlı ile ana yol bağlantısından dolayı trafik akışı mevcuttur. İlçeler arası bağlantılara bakıldığında (Şekil 14) burada güneyden başlayarak Hınıs - Tekman ve Karaçoban ın birbirleri ile ilişkileri ve bağlantıları olmasına rağmen ölçüm değerleri olmadığından analize yansıyamamıştır. Bununla beraber Hınıs ın Tekman ve Karaçoban ile ilişkisi Hınıs - Köprüköy bağlantısının yüksek yoğunluğundan da anlaşılmaktadır. Bir diğer düğüm noktası olan Horasan ise güney ve kuzey yönlü yol ayrımının merkezinde yer almaktadır. Köprüköy ise Hınıs ve Karayazı bağlantıları ve ana yol ile bağlantısı nedeniyle yüksek yoğunlukludur. Kuzeyde en yoğun düğüm Oltu üzerindeyken Narman, Olur, Şenkaya bağlantıları yoğunluğun artmasına sebep olmakta ve buna bölge dışı alanlara doğru oluşan yoğunluk da dahildir. Kuzeyde diğer bir kesişme noktası İspir dir. Bayburt, Yusufeli ve Pazaryolu güzergahları yoğunluğun sebebi olarak görülmektedir. TRA1 Düzey 2 Bölgesi nin araç yoğunluk kuşaklarını oluşturmak için jeoistatistik yöntemlerden Kriking Analizi yapılmıştır. Analiz sonucunda oluşturulan Şekil 15 te bölgenin genel trafik yük dağılımı ile ilgili durumu verilmiştir. Bölge genelinde taşıt yoğunluğunun ölçüm istasyon değerleri izin verdiği ölçüde batı doğu ana aksı ve kuzey güney aksları (uluslararası yol ve Bayburt Trabzon, Erzincan Gümüşhane, Erzurum Artvin) üzerinde olduğu görülür. Buna karşılık ilçeler arası yoğunluklar ise genelde ana güzergahlara bağlanmak içindir. Bölge geneline bakıldığında ilçeler arası gidiş gelişler Oltu ve Hınıs dışındaki bağlantılarda tamamen merkez ilçelere giden ana yolların tercih edilmesi nedeniyle olup o ilçelerin tercih edilmesinden dolayı değildir. Buna göre bölgenin batı doğu yönü ile Karadeniz bağlantısında yoğunluk belirgindir. Kemaliye İliç Refahiye bağlantısı Erzincan a ulaşım amaçlı kullanılırken bu güzergahın yoğunluğu Kemah üzerinden geçen bağlantı tarafından da paylaşılmaktadır. Burada ana yol güzergahı ve iyi bir çekim merkezi olmak üzere Refahiye tercih sebebi olabilir. Doğuya doğru gidildikçe Tercan, Otlukbeli ve Çayırlı ilçeleri için ilişkili kalkınma odağı olabilir. İspir, Pazaryolu ve bölge dışı yerleşimlerle bir merkez olabilir. 22

18.000 İlçeler Arası Taşıt Yoğunluğu 16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 Erzurum Aşkale Hınıs Horasan İspir Karayazı Narman Oltu Pazaryolu Uzundere Erzincan Kemaliye İliç Refahiye Bayburt Aşkale Çat Köprüköy Pasinler Pazaryolu Tortum Tercan İliç Refahiye Bayburt Yusufeli Göle Karakurt Ağrı Tutak İkizdere İmranlı Arapgir Kelkit Gümüşhane Çaykara Köse Şekil 13. İlçe bağlantıları ve trafik yükleri oranı 23

Şekil 14. İlçeler arası güzergahların trafik yoğunlukları 24

Şekil 15. Bölgenin trafik yoğunluğu 25

4. İLÇE TOPLANTILARI SONUÇLARI İlçelerde yapılan toplantı sonuçlarından elde edilen özet bulgular; ilçelerin tarımsal üretimde katma değer elde edemediği, turizm potansiyelinin harekete geçirilmesi için altyapı ve tanıtım eksikliğinin mevcut olduğu ve sosyal açıdan yaşanabilirliklerinin düşük olduğu şeklindedir. İlçelerden elde edilen veriler ışığında hazırlanan GZFT analizi Tablo 6, 7 ve 8 de özetlenmiştir. İlçelerin ekonomik kalkınmayla ilgili sahip olduğu potansiyellerden ilki ve en önemlisi bitkisel ve hayvansal üretimdir. İlçelerin tamamının ortak güçlü yanlarından biri bu özelliktir. Üretilen bitkisel ve hayvansal ürünlerin yüksek katma değerli hale getirilememesi bu konuda üreticilerin rekabet güçlerini yok ettiği gibi sektörün ve bölgenin geleceği için de tehdit oluşturmaktadır. Tarımsal ürün üreticisi devlet desteklerinden yararlanma konusunda çok mesafe kat edemediği ve ortak iş yapma kültür ve becerisi de yetersiz olduğu için girdi maliyetlerini azaltamamaktadır. Bu nedenle genelde küçük ölçekli aile işletmesi olan üreticiler çareyi tarımsal üretimden vazgeçmekte veya bölge dışına göç etmekte aramaktadır. İlçelerde öne çıkan bir diğer potansiyel ise bölgede iki ilçe dışında yok denecek kadar az olan altyapısı ile potansiyel halde duran turizme hizmet edebilecek değer ve varlıklardır. Bu değer ve varlıklardan gerek yetersiz ve olmayan sosyokültürel ve fiziksel altyapı nedeniyle yerli halk fayda sağlayamamaktadır. Altyapısı nispeten tamamlanmış olan ilçelerde ise tanıtım konusunda etkin faaliyetler gerçekleştirilememektedir. İlçeler özelinde potansiyel olarak değerlendirilebilecek bir diğer özellik ise doğal kaynaklar ve sanayi üretimidir. Genelde yine sadece potansiyel olarak duran ve araştırma ve fizibilite ihtiyacı olan alanlar; özellikle alternatif enerji kaynakları (biyogaz, rüzgar, güneş ve jeotermal su), doğal taş, çeşitli madenler ve tuz rezervleri, atıl bulunan sanayi tesisleri, KSS ve OSB ler ile maden suyu potansiyeli şeklindedir. İlçeler özelinde sosyal yaşam açısından eksiklikler mevcuttur. Sosyal aktivitelere imkan vererek yerli ve yerleşik halkın ilçede vakit geçirmelerini ve yerel ekonomiye katkı vermelerini sağlayabilecek altyapının eksikliği belirgindir. Bunun yanında gerek ilçe merkezlerinde gerekse kırsal alanda temel hizmetlerin alınmasını sağlayacak ve yaşanabilirlik seviyesini artıracak altyapıda da eksikler mevcuttur. 26

Tablo 6. TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçeleri güçlü yönler tablosu GÜÇLÜ YÖNLER Jeotermal su kaynaklarının varlığı 1 1 1 1 1 AŞKALE ÇAT HINIS HORASAN İSPİR KARAÇOBAN KARAYAZI KÖPRÜKÖY NARMAN OLTU OLUR PASİNLER PAZARYOLU ŞENKAYA TEKMAN TORTUM UZUNDERE ÇAYIRLI İLİÇ KEMAH KEMALİYE OTLUKBELİ REFAHİYE TERCAN ÜZÜMLÜ AYDINTEPE DEMİRÖZÜ Büyük ölçekli kamu yatırımlarının olumlu etkisi 1 1 1 1 1 1 1 Hayvancılıkla uğraşan nüfus, hayvan ve kaliteli ürün varlığı 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Taşa toprağa dayalı sanayi ve üretim 1 1 1 1 1 1 1 Maden ve tuz rezervi varlığı 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Tarım arazisi ve mera varlığı 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Arıcılık faaliyetlerinin varlığı 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Maden suyu potansiyelinin olması 1 1 1 1 Su ürünleri sektörünün gelişimine müsait alanların varlığı 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Marka olabilecek veya tescilli bitkisel, hayvansal ve diğer ürünlerin varlığı 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Turizme kazandırılabilecek değer ve varlık potansiyeli (yayla, doğa ve 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 macera, inanç ve mağara turizmi) Turizmde marka özelliğine sahip olma 1 1 Tıbbi - aromatik, endemik bitkilerin ve yaban hayatının varlığı 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Doğal ve kültürel meyve varlığı ve sebze yetiştiriciliği 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Organik tarıma uygun alanların varlığı 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 OSB ve KSS ile cazibe oluşturabilecek potansiyele sahip olma 1 1 1 Kayak tesisi için uygun alanların varlığı 1 1 Alternatif enerji potansiyeli (güneş ve rüzgar) olan alanların varlığı 1 1 1 Büyükbaş hayvancılıkta damızlık merkezi olma özelliği Sulamada güçlü altyapıya sahip olma 1 Genç nüfusa ve nitelikli iş gücüne sahip olma 1 1 1 1 1 Sermaye birikimini sağlamış olma 1 Mesire alanları ile talep gören alanlara sahip olma 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Tekstil atölyelerinin varlığı 1 Petrol rezervi araştırılabilecek alanların varlığı 1 1 Geliştirilen bağlantı yollarının avantaj sağlaması 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 27

ZAYIF YÖNLER Tablo 7. TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçeleri zayıf yönler tablosu AŞKALE ÇAT HINIS HORASAN İSPİR Sosyal aktivite imkanının sınırlı oluşu 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Tarımsal arazilerin çok parçalı ve küçük olması 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Sulama altyapısı eksikliği 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Maden ocaklarının kapanması veya işletilmemesi 1 1 1 1 1 Kentsel alandaki hayvancılık tesisleri 1 Eğitim hizmetleri konusunda eksikler 1 Merkez ilçeye uzaklık 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Üretilen tarımsal ürünlerin pazar sorunu 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Yayla, köy ve mezra ile ilçe merkezlerinin ulaşım altyapısı yetersizliği 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 HES inşaatlarının olumsuz etkisi 1 1 Bilinçsiz tarımsal üretim 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Tarımsal desteklerden yararlanamama 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Hayvansal ürün işleme depolama altyapısı eksikliği 1 1 1 1 1 1 1 1 Sağlık hizmetlerine erişim problemi 1 Katı atık toplama ve depolama sistemi ile kanalizasyon sistemi eksikliği 1 1 Güven eksikliği ve birlikte çalışma kültürünün olmaması 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Turizm potansiyelinden altyapı ve tanıtım eksikliği nedeniyle yararlanılamaması 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Tarımsal arazi kıtlığı 1 1 Merkez ilçeye yakınlığın ticari dezavantajı 1 1 1 1 1 Hayvancılık girdi maliyetlerinin yüksekliği 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Tarıma dayalı sanayide özel sektör yatırımlarının yetersiz oluşu 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Bitkisel ve hayvansal üretimde sosyal (işbirliği kültürü) ve teknik altyapının (işleme ve 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 paketleme tesisleri) eksik oluşu Meraların verimsizleşmesi 1 1 1 1 1 1 1 1 Hayvan ırklarının verimsiz oluşu 1 1 Tarımsal ürün çeşitliliğinin az oluşu 1 1 1 1 1 1 1 1 Doğal ve kültürel meyvelerin ve meyve bahçelerinin atıl kalmış olması 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Seracılık için uygun şartlar olmasına rağmen yeterince yararlanılamaması 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Canlı hayvan pazarının olmayışı 1 1 1 Orman varlığından kereste dışında yararlanılamaması 1 1 1 1 Su ürünleri potansiyeli olan alanlardan yararlanılamaması 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Bitkisel ve hayvansal ürünlerde paketleme ve markalaşmanın yetersiz oluşu 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Modern tarım ve hayvancılık uygulamalarının yaygınlaşmamış olması 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Tarımsal üretici birliklerinin sayıca ve nitelikçe yetersiz oluşu 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Arı ürünlerinde paketleme ve markalaşmanın olmayışı 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Hayvancılık ürünlerinin tek tip oluşu 1 1 1 Potansiyel olmasına rağmen modern organize hayvancılık bölgelerinin olmayışı 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 KARAÇOBAN KARAYAZI KÖPRÜKÖY NARMAN OLTU OLUR PASİNLER PAZARYOLU ŞENKAYA TEKMAN TORTUM UZUNDERE ÇAYIRLI İLİÇ KEMAH KEMALİYE OTLUKBELİ REFAHİYE TERCAN ÜZÜMLÜ AYDINTEPE DEMİRÖZÜ 28

Tablo 8. TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçeleri fırsatlar ve tehditler tablosu FIRSATLAR AŞKALE ÇAT HINIS HORASAN İSPİR KARAÇOBAN KARAYAZI KÖPRÜKÖY NARMAN OLTU OLUR PASİNLER PAZARYOLU ŞENKAYA TEKMAN TORTUM UZUNDERE ÇAYIRLI İLİÇ KEMAH KEMALİYE OTLUKBELİ REFAHİYE TERCAN ÜZÜMLÜ AYDINTEPE DEMİRÖZÜ İlçe dışına göç eden STK yapısı ve sermayenin kullanılabilir olması ## ## ## ## ## ## ## Büyük ölçekli kamu ve özel sektör yatırımlarının (yol güzergahları, barajlar vs) ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## ## avantajları TEHDİTLER Beşeri sermayenin yetersizliği 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Sosyal yardımların olumsuz etkisi 1 1 1 HES lerin olumsuz etkisi 1 1 1 1 1 1 İstikrarsız tarım politikaları 1 1 1 Yerel sermayenin bölgede tutulamaması 1 1 1 1 Kız öğrencilerin okula gönderilmemesi 1 1 Kırsal nüfusun göç etmesi ve yaşlanan nüfusun girişimci olmaması 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Mevcut nüfusun tarımla uğraşmak istememesi 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Sosyal sermaye, güven ve ortak iş yapma becerisinin az oluşu 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Yem fiyatlarının istikrarsız oluşu 1 1 29

5. VİZYON, EKSEN ve ÖNCELİKLER TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçelerinin mevcut durumundan yola çıkarak ulaşılması gereken vizyon yüksek katma değerli tarımsal üretim yapan, turizm potansiyelinden mümkün olan en yüksek faydayı sağlayan, doğal kaynaklarından etkin ve sürdürülebilir biçimde yararlanan ve daha yaşanabilir bir kentsel ve kırsal alana sahip ilçeler şeklinde belirlenmiştir. Bu vizyonun gerçekleşmesine katkı sağlamak için ise tarımsal ürünleri katma değerli ürün haline getirecek büyük firmaların çekilmesi ve yerli sermayenin bölgede yatırıma çevrilmesi ana gelişme eksenlerinden biri olarak belirlenmiştir. Bu eksene hizmet edecek iki öncelik ise; 1. Kaliteli ve sürekli hammaddenin sağlanması, 2. Sanayi altyapısının (enerji, yol su vs.) oluşturulması mevcutların iyileştirilmesi şeklinde olacaktır. Tarımsal üretimde kaliteli ve sürekli hammaddenin sağlanması önceliğinin gerçekleşmesine katkı sağlayabilecek tedbirler ise; 1. Tarımsal üretimde sosyal altyapının iyileştirilmesi 1.1. Ortak iş yapma ve işbirliği kültürünün oluşturulması 1.2. Var olan üretici birlik ve kooperatiflerinin etkin biçimde çalışmasının sağlanması 1.3. Yeni örgütlenmelerin teşvik edilmesi 1.4. Üreticilerin eğitim, bilinç ve görgü artırımı 1.5. Tarım danışmanlığı sisteminin yaygınlaştırılması 1.6. Ortak hareket etmek suretiyle girdi maliyetinin azaltılması 1.7. Ortak hareket etmek suretiyle üretici lehine uygun fiyatla ürün arzının sağlanması 1.8. Modern hayvancılık uygulamalarının yaygınlaştırılması 1.9. İlçe şartlarına uygun hayvan ırklarının yaygınlaştırılması 1.10. Pazarlama stratejileri oluşturularak yeni pazarlara açılım sağlanması 1.11. Doğal ve kültürel meyvelerden yararlanma yöntemlerinin araştırılması ve uygulanması ile meyvelerin alternatif kullanım ve pazarlama fırsatlarının oluşturulması 1.12. Orman varlığından kereste dışında daha etkin yararlanılması 1.13. Tıbbi ve aromatik bitkilerin ekonomiye kazandırılması 2. Tarımsal üretimde teknik altyapının oluşturulması 30

2.1. Süt toplama, nakil ve depolama ekipmanları, canlı hayvan kesimhaneleri gibi hammaddenin bozulmadan standartlar dahilinde toplanacağı ve işleme merkezlerine ulaştırılacağı altyapının sağlanması, 2.2. Modern organize hayvancılık bölgelerinin oluşturulması 2.3. Mevcut hayvan barınaklarının modernizasyonu 2.4. Canlı hayvan pazarlarının kurulması 2.5. Mera ıslahı çalışmalarının yapılması 2.6. Sertifikalı yem bitkilerinin dağ köylerinde yaygınlaştırılması 2.7. Hayvansal ürünlerin işleme, paketleme ve ürün marka tescilinin yapılması 2.8. Organik tarım sertifikasyonu, silaj ve silajlık bitkisel üretimin yaygınlaştırılması, alternatif ürün arzı, kapalı yaylacılık, mandacılık gibi yenilikçi uygulamaların yaygınlaştırılması 2.9. Arı ürünlerinin toplanma, paketlenme ve ikincil ürünler haline getirilmesi 2.10. Özel sektörün su ürünlerine yatırım yapmasının teşvik edilmesi 2.11. Kanatlı hayvan yetiştiriciliği konusunda uygun ilçelerde yatırımın teşvik edilmesi 2.12. Meyvelerin ikincil ürüne dönüştürülebileceği küçük ölçekli işleme tesislerin özel sektör eliyle kurulmasının sağlanması 2.13. Sebze ve meyveler için nakil ve depolama ekipmanları gibi hammaddenin bozulmadan standartlar dahilinde toplanacağı ve işleme merkezlerine ya da pazara ulaştırılacağı altyapının sağlanması, 2.14. Seracılık yapılabilecek yerlerin bu potansiyelinden daha etkin yararlanılması 2.15. Atıl durumda bulunan meyve bahçelerinin yenilenmesi ve üretime dahil edilmesi 2.16. Toplanmayan yabani meyvelerden yararlanılması Üreticilerin uygulamalı eğitim ve iyi uygulama örnekleri gösterilerek eğitilmesi ile yapacakları bilinçli üretim ile hammaddenin kalitesi ve değeri artacaktır. Çiftçi örgütlenmelerinin sağlanması, sosyal sermayenin geliştirilmesi ve ortak iş yapma kültürünün oluşturulması ile girdi maliyetlerinin azaltılması ve üretici lehine uygun fiyattan işleme tesislerine hammadde arzı sağlanabilecek ve işleme tesislerinin de yine uygun fiyattan hammadde ihtiyaçları karşılanacaktır. Oluşturulacak birlikte hareket etme kültürü ile tarımsal üretime gençlerin de dahil olmasına katkı sağlanabilecektir. Süt toplama tankları, soğutma ekipmanları, soğuk hava depoları, canlı hayvan kesimhaneleri, bal paketleme üniteleri gibi altyapının işleme tesisi altyapısının oluşturulması sayesinde hammaddenin bozulmadan standartlar dahilinde toplanacağı ve işleneceği merkezlere ulaştırılması sağlanacak ve üreticinin kaybı azalacak ve işleme tesisleri de kaliteli hammadde temininde sıkıntı çekmeyecektir. Hayvancılık girdi maliyetlerini artıran yem üretiminin ve piyasasının istikrarsız oluşunun önüne geçebilmek için mevcut durumda bölgede atıl durumda bulunan arazilerin kullanılmasının sağlanması ve bu 31

noktadan hareketle üretici desteklerinin yeniden kurgulanması ve düzenlenmesi gerekmektedir. Mevcut durumda çeşitli nedenlerle ekilmeyen arazilerin kullanılmasının ve parçalı arazilerin toplulaştırılmasının sağlanması önemlidir. Büyük özel sektör işletmelerinin bölgeye olan ilgilerinin çekilmesi için ilk bir veya iki yıl taşımacılık masrafları gibi bölge şartlarından kaynaklanan bazı masraflarının teşvikler dışında özel olarak karşılanmasıyla ilgili çalışmalar yapılması gerekebilir. Turizm konusunda TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçelerinde stratejik amaç mevcut turizm faaliyetlerinin çeşitlendirilmesi ve potansiyeli olan alanlarda bu potansiyelin harekete geçirilmesi şeklindedir. Bu amaca hizmet edecek iki öncelik ise; 1. Turizmde sosyokültürel ve teknik altyapının oluşturulması 2. Turizmde tanıtımın yapılması şeklindedir. Turizmde sosyokültürel ve teknik altyapının oluşturulması önceliğinin gerçekleştirilmesine katkı sağlayabilecek tedbirler ise; 1. Potansiyeli olan alanlarda halka turizmde bilinçlendirme eğitimleri verilmesi 2. Halkın turizmden gelir elde edebileceği uygulamaların gösterilmesi ve ürün üretmesi 3. Konaklama ve diğer turistik tesis altyapısının oluşturulması 4. Termal alanlarla ilgili plan, fizibilite ve altyapının tamamlanması 5. Su sporları merkezlerinin kurulması 6. Sivil mimari örneklerinin restorasyonu ve sokak sağlıklaştırmaları gibi çalışmalarla ilçelerin turizme kazandırılması Turizmde altyapısı nispeten hazır alanların tanıtımının yapılması önceliğine katkı sağlayacak tedbirler kapsamında ise Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi İnovasyona Dayalı Turizm Stratejisi ve Eylem Planı kapsamındaki tanıtım stratejilerinin uygulanması önemlidir. İlçe merkezlerinde ve kırsal alanda sosyal aktivite ve genel altyapı eksiklikleri nedeniyle gerek yerel gerekse yerleşik halkın yaşam memnuniyetleri azalmakta ve ihtiyaçlarını daha büyük merkezlerde giderme isteği oluşmaktadır. Bu durumdan ilçe ekonomileri olumsuz etkilenmektedir. Bunun yanında kırsal alanda yerleşimlerin kalitesiz yapılaşması ve temel hizmetlere erişimdeki sıkıntılar özellikle gençlerin kırsal alanda kalmak ve tarımsal faaliyetlerle uğraşmak istememelerinin sebepleri arasındadır. Ayrıca önceden kırsal alandan 32

göç etmiş ve emeklilik yaşına gelmiş ve geri dönmek isteyenlerin de dönüşlerinin hızlandırılması için kırsal yerleşimlerin olumlu özelliklerinin artırılması gerekmektedir. Bu konularla ilgili olarak ilçeler düzeyinde oluşturulabilecek temel amaç kentsel ve kırsal alanlarda yaşanabilirliğin arttırılması şeklindedir. Bu temel amaca hizmet edecek öncelikler ise; 1. İlçe merkezlerinde yaşayan yerli ve dışarıdan gelen halkın yaşam memnuniyetinin artırılması 2. Köylerin sosyal ve ekonomik yönden çekiciliği yüksek huzur veren mekanlar haline getirilerek göç eden belli bir yaş üstü kitlenin geri dönüşünün teşvik edilmesi şeklinde olacaktır. İlçe merkezlerinde yaşayan yerel ve yerleşik halkın yaşam memnuniyetinin artırılması önceliğine hizmet edebilecek tedbirler ise ; 1. İlçe merkezine dışarıdan görevli olarak gelen çalışanların veya öğrencilerin burada temel ve sosyal ihtiyaçlarını karşılayacakları alanların oluşturulması (çocuk bakım evleri, yurt vs), 2. İlçe merkezlerinde hem ilçe merkezlerine hem de kırsal alana hitap edecek şekilde temel hizmetlerin eksiksiz olarak yerine getirilmesinin sağlanması (sağlık, eğitim, ulaşım, belediye ve barınma hizmetleri vb) 3. İlçe merkezlerinde kırsalda üretilen ürünlerin satılabileceği halk pazarlarının belirli günlerde açılması sağlanarak sosyal anlamda da aktivite imkanı sunulması 4. Oluşturulacak halk pazarları, rekreasyon alanları, kültür merkezleri gibi alanlarla uyumlu ve entegre biçimde sosyal faaliyetlere (sinema, tiyatro, konser vb.) imkân sağlanması 5. İlçelerin kırsal alanlarında temel altyapı ihtiyaçlarının giderilmesi (ağaçlandırma, erozyonla mücadele, dere ıslahı, yayla, köy, mezra, ilçe ulaşım bağlantıları, içme suyu altyapısı, yeni kısa ve ekonomik yol güzergahlarının değerlendirilmeye alınması vb.) 6. Köy yerleşim planlarının çıkarılması ve yapılaşmanın daha nitelikli hale getirilmesi Mevcut köylerin sosyal ve ekonomik yönden çekiciliği yüksek huzur veren mekanlar haline getirilerek göç eden belli bir yaş üstü kitlenin geri dönüşünün teşvik edilmesi önceliği ile ilgili tedbirler ise; 1. Geleneksel köy yaşamının organik köy kavramı ile birleştirilerek daha çok emeklilere hitap eden model köyler oluşturulması, 2. Bu alanlarda atıl kalmış arazilerin yaşlıların uğraşabilecekleri fiziksel aktivitelere uygun tarımsal üretim deseni ile kurgulanması, 3. Bu alanların gerekirse turizme açılmasının sağlanması 33

İlçelerde (özellikle Erzurum un kuzey ilçelerinde) bulunan ve göç nedeniyle artık kullanılmadan atıl bekleyen meyve bahçelerinin yeniden kullanılabilir hale getirilmesi sahiplerinin emeklilik sonrası geri dönüş yapmaları ile mümkün olabilmektedir. Mevcut durumda böyle bir doğal geri dönüş açıkça görülmektedir. Köylerde sosyal ve ekonomik imkanların artırılması ve hizmetler açısından da cazip hale getirilmesi insanları daha güçlü biçimde ikna edecek ve bu geri dönüş sürecini hızlandıracaktır. Bu sayede kırsal alandan hızla devam eden iş gücü göçü belli yaş üstü insanların geri dönmesiyle niteliği düşük olsa dengelenmeye çalışılacaktır. Bölge ilçelerinin hemen hemen hepsinde yeraltı kaynaklarından en az birine rastlamak mümkündür. Bu kaynakların rezerv durumları, kullanılabilirlikleri ve bölge ekonomisine olabilecek katkılarının en yüksek seviyeye getirilmesi ile ilgili saha ve strateji geliştirme çalışmalarına ihtiyaç bulunmaktadır. Bunun yanında az da olsa ilçelerde bulunan sanayi altyapısı ile ilgili iyileştirmelere ve ilave yatırımlara gidilmesi de ilçeler özelinde olumlu etki yapacaktır. Bu açıdan bakıldığında özellikle KSS lerin merkez ilçelere en yakın ilçelerde ve cazibe odağı haline getirilmesi düşünülen ilçelerde kurulması önemlidir. Bu açıdan bakıldığında ilçelerin doğal kaynaklardan etkin ve sürdürülebilir şekilde yararlanma imkanları ve endüstriyel üretimin artırılması bir temel amaç olarak ortaya çıkmıştır. Bu temel amacın gerçekleşmesine hizmet edecek öncelikler; 1. Yeraltı kaynaklarının kullanımı ve alternatif enerji üretimi ile ilgili araştırma, fizibilite ve strateji geliştirme ve uygulama, 2. Sanayi altyapısının iyileştirilmesi ve yatırımcı çekilmesi şeklindedir. Yeraltı kaynaklarının kullanımı ve alternatif enerji üretimi ile ilgili araştırma, fizibilite ve strateji geliştirme ve uygulama önceliğine hizmet edebilecek tedbirler ise; 1. Bölgede mevcut olan doğal taşlardan (Tercan, Bayburt, Narman taşı vd.) işlenmiş ürün olarak yararlanılması, 2. Maden, maden suyu, yer altı su kaynakları, tuz rezervleri ve termal su varlığından yararlanılması, 3. Alternatif enerji kaynakları potansiyelinin (rüzgar, güneş ve biyogaz) araştırılması 4. Oltu taşının değer zincirinde bulunan bütün sektörlerle beraber mümkün olan en yüksek faydayı sağlaması, Sanayi altyapısının iyileştirilmesi ve yatırımcı çekilmesi şeklindedir. Uygulama önceliğine hizmet edebilecek tedbirler ise; 34

1. Atıl bulunan sanayi tesislerinin, kamu binalarının ve eski yatırımların aktive edilmesi 2. Tekstil atölyeleri gibi kırsal alanda yeni gelişmeye başlayan sektörlerin sayısının ve niteliğinin artırılması 3. Merkez ilçelere yakın ilçelerde KSS ve OSB alanlarının merkez ilçelere hitap edebilmesi 4. Geliştirilen bağlantı yollarının avantajından yararlanılarak yeni sanayi kollarının bölgeye çekilmesi şeklindedir. 35

6. MEKANSAL YANSIMALAR Tarımsal Üretim Alanları Bölge genelinde hayvancılık faaliyetleri mevcut durumda ağırlıklı olarak çayır ve meraya dayalı olarak yapıldığı için bu faaliyetlerin bölge genelindeki mekansal olarak dağılımı da çayır ve mera varlığı ile paralellik göstermektedir. Bununla beraber, yem bitkileri yetiştiriciliği yapılan alanlarda da hayvancılık faaliyetlerinin yürütüldüğü görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında Erzurum un güney ilçelerinden başlayıp (Çat, Tekman, Hınıs, Karaçoban ve Karayazı; büyük ve küçükbaş hayvancılık olmak üzere), Horasan, Köprüköy ve Pasinler ilçelerini de kapsayarak kuzeyde Oltu ya ve Şenkaya ya kadar uzanan, Bayburt un tamamını içine alarak batıda Erzincan ın kuzey ilçelerini (Otlukbeli, Çayırlı ve Refahiye) ve Tercan ve Kemah ı da içine alan çok geniş bir alan bölgede hayvancılığın yapıldığı ve bu faaliyetlere uygunluğu nedeniyle gelecekte de yapılabileceği bir alandır. Bölgede meyvecilik faaliyetleri iki nehrin oluşturduğu yükseltisi az alanlar boyunca daha yoğun gerçekleştirilmektedir. Her ne kadar profesyonel meyvecilik faaliyetleri yaygın olmasa da halihazırda bu alanlar meyvecilik faaliyetleri için uygun çevre şartları sağlamaktadır. Erzurum un kuzeyini ve Bayburt un tamamını içine alan Çoruh Vadisi ile Erzincan Ovası, Kemah ve Kemaliye yi kapsayan alanda meyvecilik faaliyetleri yapılmakta hatta Erzincan Cimin Üzümü gibi marka ürünlerin ortaya çıkmasına da neden olmaktadır. Bölgede yem bitkileri yetiştiriciliği hayvansal üretimin yapıldığı alanların tamamında yapılmaktadır. Genelde kaba yeme yönelik olarak yapılan bu faaliyetler içerisinde modern yöntemlerin gerektirdiği silaj gibi üretim teknikleri yaygın olmasa da mevcut alanlar yem bitkileri yetiştiriciliği için oldukça ideal şartlar sunmaktadır. Bölge içerisinde yükseltisi düşük ve sıcaklık ortalaması yüksek alanlarla beraber termal su potansiyeli olan alanlar seracılık için uygun alanlar olarak değerlendirilebilir. Mevcut durumda yoğun olarak Erzincan merkez ilçe ve yakın çevresinde gerçekleştirilen seracılık faaliyetleri, Erzurum un kuzey ilçelerinde (Uzundere, Tortum ve Oltu) de az da olsa yapılmaktadır. Bölgede sıcak su kaynağı bulunan Pasinler, Köprüköy, Horasan, Çat ve Erzurum merkez ilçe ve yakın çevresinde bu potansiyel seracılık amaçlı kullanılabilir. 36

Arıcılık faaliyetleri hemen hemen bölgenin tamamında yürütülmektedir. Yerli arıcıların yanı sıra önemli miktarda bölge dışından gelen arıcıyı barındıran bölgenin çayır mera bakımından zengin alanları arıcılık faaliyetlerinin yoğun yapıldığı alanları barındırır (Şekil 16). Turizm Değerleri ve Rotaları Bölge başta kış olmak üzere doğa sporları, tarih ve kültürel miras, eko agro, termal ve sağlık turizmi alanlarında mekana dayalı bir potansiyele sahiptir. Bölgede yer alan başta Palandöken, Konaklı, Ergan, Kop ve Yıldırım Akbulut Kayak Tesisleri ve kış turizmi merkezleri kendi içerisinde bir koridor olabilecek ve diğer bölgelere de bu koridoru bağlayabilecek potansiyele sahiptir. Coğrafi yapı ve su potansiyeline dayalı doğa ve macera sporları ile eko agro turizm için başta Çoruh ve Karasu Vadisi oldukça uygun alanlar sağlamakta ve bu alanlar da yine bir ucu Doğu Karadeniz Bölgesi ile bağlantılı olan bir koridor oluşturabilmektedir. Tarih ve kültürel miras turizmi ile ilgili varlıklar bölgenin güney batısından başlayarak kuzeydoğusuna doğru uzanarak Kars ve Van ı sonrasında ise Nemrut u içine alan oldukça uzun ve zengin bir koridorun parçasıdır. Kemaliye, Kemah, Tercan, Bayburt, Erzurum merkez ilçe ve kuzey ilçeleri bölge içerisinde bu turizm tipi için potansiyel gösteren alanlardır. Bölgenin Erzincan dan başlayıp Horasan da sona eren ana ulaşım aksı boyunca termal kaynaklara rastlamak mümkündür. Bu alanlarda altyapısı oluşan ve iyileşen bir termal turizm potansiyeli oluşmuş durumdadır. Bölgenin özellikle Erzurum merkez ilçede yoğunlaşan ve Erzincan merkez ilçedeki potansiyel ile de desteklenmesi öngörülen bir sağlık turizmi potansiyeli mevcuttur (Şekil 17, 18). İlçelerin Kimlikleri ve Kademeleri Bölge genelinde merkez ilçeler birinci derecede hizmet sunum merkezleri iken kendi içinde alt bölgeler oluşturan Hınıs ve Oltu ikincil bir sunum odağı olma özelliği göstermektedir. Bunun yanında Erzurum un kuzeyinde İspir ve Erzincan da İliç ilçeleri bağlantıları ve sosyoekonomik durumları nedeniyle nispeten ayrım gösteren ilçelerdir. Bölgenin tamamında kırsal alan tarımsal üretime yakın bir kimlik gösterirken birkaç ilçede spesifik faaliyetlerin (Uzundere, Kemaliye turizm; İliç madencilik gibi), yürütüldüğü görülmektedir. Bölgede ilçeler tarım, turizm ve sanayi odağı olan ve olma potansiyeli gösteren, tarım ve hayvancılık ürünleri üretim merkezleri ve özel kalkınma potansiyeli olan ilçeler şeklinde gruplandırılmaktadır (Şekil 19, 20). 37

Şekil 16.Tarımsal üretim alanları 38

Şekil 17. Turizm değerleri 39

Şekil 18. Turizm rotaları 40

Şekil 19. İlçe kimlikleri 41

Şekil 20. İlçe kademeleri 42

43 7. KAYNAKÇA Ekonomik - Toplumsal - Mekansal Örgütlenme İçin Dar Bölgeli Polarize Model Erzurum Erzincan Bayburt Bölgesel Gelişme Planı Analitik Rapor Kitap I, T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı United Nations Development Programme, Yıldız Teknik Üniversitesi, Atatürk Üniversitesi, Mayıs, 2005 İstanbul Tayf Matbaacılık Ltd. Şti. http://www.stat.gen.tr/index.php?istek=sinif&dersid=ist01&konuid=pca&max=1 Jean-Paul Rodrigue, C. C. (2006). The Geography of Transport Systems. Kakınma Bakanlığı. Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (2013-2023). 43

44 EKLER EK 1. İLÇE RAPORLARI TRA1 Düzey 2 Bölgesi ilçelerine ait raporlar TRA1 Düzey 2 Bölge Planı 2014 2023 hazırlık çalışmaları kapsamında; ilçelerde mevcut durum tespitine ve vizyon belirlemeye yönelik gerçekleştirilen ilçe toplantıları sonuçlarından, kaymakamlık internet sitelerinden, TÜİK ten ve ilçe brifing raporlarından elde edilen verilerden derlenmiştir. İlçe toplantılarında ilçenin genel sosyo-ekonomik durumu, lokomotif sektörleri, mevcut kalkınma potansiyelleri ile geleceğe dair beklentiler ve vizyonlar ele alınmıştır. TRA1 Düzey 2 Bölgesinde yer alan tüm ilçelerin kaymakamlıklarına 09.01.2013 tarih ve 13 sayılı resmi yazı gönderilerek toplantıların duyurulması ve katılımcılarla iletişimin sağlanması konusunda işbirliği yapılmıştır. Katılımcılık konusunda daha yenilikçi bir yaklaşım güdülerek, belediye başkanları, muhtarlar, kamu kurum ve kuruluşu temsilcilerinin yanı sıra; özellikle köy veya mahallelerde görev yapan öğretmenlerin, okul müdürlerinin, tarım danışmanlarının, din görevlileri ile Sivil Toplum Kuruluşları (meslek odaları, dernek, birlik veya kooperatif) temsilcilerinin, özel sektör temsilcilerinin, kanaat önderlerinin ve katkı sağlayabilecek vatandaşların katılımının sağlanmasına büyük özen gösterilmiştir.

45 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORU AŞKALE Her hakkı saklıdır. TRA1 2013

46 MEVCUT DURUM Aşkale, Erzurum un batısında il merkezine 53 km mesafede yer almaktadır (Şekil 21). İlçenin ortalama yüksekliği 1650 m ve yüz ölçümü 2300 km² olup, doğusunda Erzurum un Aziziye ilçesi, batısında Erzincan ın Çayırlı ve Tercan ilçeleri, güneyinde Erzurum un Çat ilçesi ile çevrelenmiştir. Doğu batı bağlantısını sağlayan E-80 devlet yolu üzerinde bulunan ilçe ayrıca Erzurum-Bayburt-Trabzon yollarının da kesişme noktasında yer almaktadır. Palandöken dağlarıyla Otlukbeli ve Gavur dağları uzantılarının arasında Karasu Vadisi nin açmış olduğu çöküntü içindedir. Doğu - batı istikametinde uzanan iki fay hattı arasında kalan ilçe, birinci derecede deprem kuşağında bulunmaktadır. Deniz seviyesinden 1550-1800m yüksekte bulunan Aşkale de şiddetli karasal iklim özellikleri görülmektedir. Kışlar uzun, soğuk ve karlı; yaz mevsimi kısa, sıcak ve kurak geçmektedir. Yağmur, mayıs ile ekim ayları, kar yağışı ise kasım ve nisan ayları arasında, aralıklar halinde görülmektedir. İlçenin en önemli akarsuyu Karasu nehridir. BAYBURT ERZİNCAN ERZURUM Şekil 21. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri DEMOGRAFİK YAPI İlçeye bağlı 61 köy ve 2 belde belediyesi bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 24.628 kişi olup, kentsel nüfus 12.597 kişi; kırsal nüfus ise 12.031 kişidir (Tablo 9). Tablo 9. Aşkale ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012) İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 12.597 6.236 6.361 12.031 5.978 6.053 24.628 12.214 12.414 İlçe nüfusunun %51,15 i kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) altındadır. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı incelendiğinde Aşkale de nüfus yaş bağımlılık oranı %61,11 olarak

47 hesaplanmıştır. TRA1 Düzey 2 Bölgesi nde bu oranın %54,71 olduğu göz önüne alınırsa Aşkale de bağımlı nüfus grubunun toplam nüfusun yarısına yakın bir bölümünü oluşturduğu görülmektedir. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 10 da verilmiştir. Tablo 10. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın 0-15 7.305 3.695 3.610 15-64 15.230 7.555 7.675 N>65 2.093 964 1.129 TOPLAM 24.628 12.214 12.414 EĞİTİM Aşkale de okuryazarlık oranı ortalama %90,62 iken erkeklerde bu oran %95,50, kadınlarda ise %85,86 dır. Bununla beraber, Tablo 11 den de görüleceği gibi Okuma yazma bilmeyen, Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen, İlkokul mezunu ve İlköğretim mezunu olanların toplamı nüfusun %76,77 sini oluşturmaktadır. Bu oran TRA1 Düzey 2 Bölgesi ndeki diğer ilçelerden düşük olmasına karşın okuryazarlık durumunun beşeri sermayenin niteliğine etki ettiğinin ve ilkokul çağındaki nüfusun oranın yüksek olduğunun göstergesidir. Tablo 11. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus (6+ yaş) Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın Okuma yazma bilmeyen 1.391 189 1.202 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 5.161 2.332 2.829 İlkokul mezunu 5.692 2.327 3.365 İlköğretim mezunu 4.408 2.353 2.055 Ortaokul veya dengi okul mezunu 787 592 195 Lise veya dengi okul mezunu 2.677 1.992 685 Yüksekokul veya fakülte mezunu 892 603 289 Yüksek lisans mezunu 33 25 8 Doktora mezunu 5 4 1 Bilinmeyen 644 293 351 Toplam 21.690 10.710 10.980 Aşkale de ilköğretim, ortaöğretim, teknik ve mesleki eğitim kurumlarındaki 5.537 öğrenci 53 adet okulda 312 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 12,41 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 12, ortaöğretimde 19, teknik ve meslek eğitimde ise 20 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede bulunan Atatürk Üniversitesine bağlı Aşkale Meslek Yüksekokulu 6 bölümde toplam 394 öğrencisi ile eğitim vermektedir. İlçede Kredi Yurtlar Kurumuna bağlı yurt mevcut değildir ancak özel yurtlar öğrencilere hizmet vermektedir.

48 ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde bir adet 26 yataklı toplum sağlığı merkezi ve entegre ilçe hastanesi bulunmaktadır. Aile hekimliği, kadın ve doğum, çocuk hastalıkları, diş hastalıkları ve acil poliklinikleri ile hizmet veren hastanede 4 uzman hekim, 7 pratisyen hekim ve 3 diş hekimi görev yapmaktadır. İlçe Türkiye nin batı ve doğusunu bağlayan Erzurum, Ağrı, İran ve Orta Asya ya uzanan E80 karayolu ile Trabzon-Bayburt karayolunun (E87) kesişim noktasında yer almaktadır. İlçe aynı zamanda Kars-Erzurum-Sivas demir yolu ağı üzerindedir. İlçenin tüm köyleri ve diğer ilçeler ile bağlantısı mevcut olup, ulaşım altyapısı iyi durumdadır. İlçenin telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır. Sosyal aktivite imkanı olarak 1000 kişi seyirci kapasiteli kapalı spor salonu, futbol sahası ve kültür merkezi bulunmaktadır. İlçede biri 1. amatör süper ligde, diğeri 1. amatör kümede olmak üzere 2 spor kulübü vardır. SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Aşkale de 11 adet insani yardımlaşma, 11 adet dini hizmetlerin gerçekleştirilmesi, 3 adet spor, 5 adet kültür ve turizm alanlarında faaliyet gösteren toplam 32 adet dernek bulunmaktadır. EKONOMİK YAPI Geniş mera alanlarına sahip ilçenin ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanmakla birlikte taşa ve toprağa dayalı sanayi de gelişmiştir. Doğu Anadolu Bölgesinin en önemli sanayi tesislerinden biri olan Aşkale Çimento A.Ş. ilçede faaliyet göstermektedir. TARIM Toplam yüzölçümü 230.000 hektar olan ilçenin tarım alanları 23.797 hektar ile toplam alanın %10 unu oluşturmaktadır. Tarım alanlarının %74 lük bölümünde buğday, arpa, şekerpancarı, çavdar, mercimek, fiğ, korunga, yonca gibi tahıl ve yem bitkileri üretimi yapılmaktadır. Sebze ve meyve üreticiliği aile işletmeciliği şeklinde yapılmaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 22 de belirtilmiştir. Sulanabilir tarım arazisi toplam tarım arazisinin %20 lik bölümünü oluşturmaktadır. Kuzgun Barajı sulama kanallarıyla Daphan Ovası, Çayköyü, Gökçebük, Tazegül Mah. ve Ortabahçe köylerinde sulama etkin bir biçimde yapılmaktadır. 17.635 hektar çayır ve mera alanı bulunan ilçede besi sığırcılığı, süt sığırcılığı ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği yapılmaktadır. Büyükbaş hayvan varlığı incelendiğinde ırkların %23 ü yerli ırk olup; geri kalan bölümü kültür melezidir. 2012 yılı verilerine göre Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı 1116 çiftçinin bulunduğu ilçede Güllüdere köyünde 1, ilçe merkezinde 2 olmak üzere 3 adet mandıra bulunmaktadır. Ayrıca Türkiye Kalkınma Vakfı tarafından kurulan ve bölge çiftçileri tarafından oluşturulan Köylüm A.Ş. ve CP ortaklıyla kiralanıp işletilen tavuk

49 kesimhanesi ve tavuk üretme çiftlikleri bulunmaktadır. İlçede 5800 kovan ile arıcılık yapılmaktadır. İlçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 12 de verilmiştir. Tablo 12. Aşkale hayvansal üretim verileri (TÜİK 2011) Sığır sayısı (Baş) Koyun sayısı (Baş) Keçi sayısı (Baş) Süt üretimi (Ton) Bal üretimi (Ton) Kümes h. (Adet) Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448 Aşkale 24.490 16.565 1.790 34.599 80 9.400 TR Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538 Şekil 22. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) SANAYİ ALTYAPISI İlçede taşa ve toprağa dayalı sanayi gelişmiştir. Ülkemizde faaliyet gösteren en büyük 500 sanayi tesisi arasında yer alan tesis çimento ve hazır beton üretimi yapmaktadır. Bunun yanında alçı blok üreten ABS Alçı ve Blok Sanayi A.Ş. ve inşaat malzemeleri üretimi yapan Erpor A.Ş. de ilçenin önemli sanayi tesisleridir. TURİZM Tarihi eserleri (Aşkale kalesi, Cinis höyüğü, Evrenli kümbeti, Ağveyis hanı, Hacıbekir kervansarayı, Ziravank harabeleri vb.) ve folklorik özellikleriyle tarih ve kültür mirası turizmi açısından potansiyeli bulunan ilçede turizm altyapısı gelişmemiştir. TEŞVİKLER

50 Aşkale de 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ve yararlandıkları görülmüştür. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde içme suyu altyapısı tamamlanmıştır. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Aşkale ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 13 te verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir. Tablo 13. SEGE sıralaması İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi Merkez 41 2 1,92489 Aşkale 364 3-0,7285 GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON Tarımsal desteklerden bazı kısıtlar ve kredi şartlarının ağırlığından dolayı tam anlamıyla yararlanamama problemi mevcuttur. Küçük çiftçilerin desteklenmesi ile ilgili daha spesifik yaklaşımlar ortaya konulmalıdır. Tarımsal arazilerin etkin kullanımında arazi toplulaştırılmasına yönelik çalışmalar yapılmalıdır. Tarıma dayalı sanayinin geliştirilmesi açısından işleme ve paketleme tesislerinin kurulmasının yanında bölge dışından özel sektör yatırımlarının çekilebilmesi için kaliteli ve sürekli hammadde sağlama konusunda sosyal ve teknik altyapının oluşturulması gerekmektedir. Bu anlamda büyük firmaların bölgeye çekilmesinde sözleşmeli üreticilik konusunda tanıtım ve araştırmalar yapılması gerekmektedir. Arıcılık açısından daha çok paketleme ve markalaşma sorunu ön plandadır. Uygulanacak destek programlarının markalaşma, tanıtım ve sertifikalı paketli ürün üretimine yönelik olması gerekmektedir. İlçe genelinde göç sorunu görülmektedir. Yerli nüfus giderek yaşlanmakta ve genç nüfus bölge içi ve dışı göç etmektedir. Bu durum insan kaynakları yönünden ilçeye olumsuz etki göstermekte, iş gücünü ve girişimciliği düşürmektedir.

51 Karahasan ve Hatuncuk köylerinde yer alan maden sularının değerlendirilmesine yönelik fizibilite çalışmaları gerekmektedir. Mera ve orman alanlarının korunmasına yönelik tedbirler alınmalı, mera ıslah çalışmaları yürütülmelidir. Aşkale çimento ve maden tesislerinin var olduğu ilçede hafif nakliye hizmetlerinin kümelenmesine yönelik destekler verilmelidir. Hayvancılık aile işletmelerinde geleneksel usuller ile yapılmaktadır. Hayvan hastalıkları ile mücadele edebilmek ve üretimde verimi artırmak için modern hayvancılık uygulamalarının yaygınlaştırılması gerekmektedir. Tablo 14. İlçe değerlendirme formu İl Adı İlçe Adı Kurum Adı Erzurum Aşkale Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü Muhtarlıklar İlçe Emniyet Müdürlüğü İlçenin Potansiyelleri Büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığı Çimento fabrikası, alçı fabrikaları ve maden ocaklarının bulunması, Çok geniş ve verimli arazilerin varlığı, Altın, granit, kömür ve demir maden yataklarının bulunması (Abdalcık köyü, Özler köyü ve Çatalbayır köyü) Geniş mera alanlarının varlığı İlçenin Zayıf Yönleri İlçede sosyal etkinliklerin bulunmaması Arazilerin toplulaştırma ihtiyacının olması Tarım arazilerinde sulama problemi İlçede işletilmekte olan madenlerin kapanması Hayvancılığın ilçe merkezinde yerleşim alanlarında yapılması Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Kredili ahır yapımı Yem fabrikası yapımı Tahıl için ofis kurulması İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Hayvan pazarı Hayvan barınaklarının modernizasyonu

52 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORU ÇAT Her hakkı saklıdır. TRA1 2013

53 MEVCUT DURUM Çat, Erzurum kent merkezinin 52 km güneyinde, 1960 m yükseklikte bulunan bir ilçedir (Şekil 23). İlçe merkezi ve çevresi içerisinden irili ufaklı çayların geçtiği kırıklı bir arazi üzerinde kuruludur. İlçenin yüzölçümü 1386 km² olup ilçe genelinde Erzurum kent merkezinde hakim olan sert karasal iklim özellikleri görülür. BAYBURT ERZİNCAN ERZURUM Şekil 23. İlçenin TRA1 Düzey 2 Bölgesi içerisindeki yeri DEMOGRAFİK YAPI İlçeye bağlı 41 köy, 1 belde belediyesi ve 6 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 19.446 kişi olup, kentsel nüfus 4.501 kişi, kırsal nüfus ise 14.945 kişidir (Tablo 15). Tablo 15. Çat ilçesinin ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu (TÜİK 2012) İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 4501 2392 2109 14945 7524 7421 19446 9916 9530 Kentsel nüfusun toplam nüfusa oranı %23 iken kırsal nüfus toplam nüfusun %77 sini oluşturmaktadır. İlçe nüfusunun %23 ü kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) çok altındadır. Çat ta toplam yaş bağımlılık oranı %64,66 iken nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 16 da verilmiştir. Tablo 16. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın 0-14 6.493 3.336 3.157 15-64 11.810 6.076 5.734 >65 1.143 504 639 Toplam 19.446 9.916 9.530

54 EĞİTİM Çat ta okuryazarlık oranı ortalama %85,59 iken erkeklerde bu oran %91,76 kadınlarda ise %79,19 dur. Bu oran 6 yaş üstü tüm yaş gruplarında kadınlar ve erkekler için homojen bir dağılım göstermektedir. Bununla beraber, Tablo 17 den de görüleceği gibi Okuma yazma bilmeyen, Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen, İlkokul mezunu ve İlköğretim mezunu olanların toplamı nüfusun %88,03 ünü oluşturmaktadır. Bu durum ilkokul çağındaki nüfusun oransal olarak fazlalığını ve okuryazarlık durumunun kaliteli bir beşeri sermayeye imkan veremeyeceğini göstermektedir. Tablo 17. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş ) Bitirilen Eğitim Düzeyi Toplam Nüfustaki Payı Erkek Kadın Okuma yazma bilmeyen 1.944 426 1.518 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 5.787 2.647 3.140 İlkokul mezunu 3.924 2.152 1.772 İlköğretim mezunu 3.460 2.055 1.405 Ortaokul veya dengi okul mezunu 229 188 41 Lise veya dengi okul mezunu 973 766 207 Yüksekokul veya fakülte mezunu 309 211 98 Yüksek lisans mezunu 11 6 5 Doktora mezunu 3 1 2 Bilinmeyen 530 295 235 Toplam 17.170 8.747 8.423 Çat ta ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarındaki 4.942 öğrenci 56 adet okulda 199 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 17,78 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 25 ve ortaöğretimde 23 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın ve üstünde bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede herhangi bir yükseköğretim kurumu bulunmamaktadır. ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde bir adet devlet hastanesi bulunmaktadır. İlçede bir adet futbol sahası olsa da sosyal aktivite imkanı sağlayabilecek tesis altyapısı yetersizdir. İlçe Erzurum ve Bingöl karayolu üzerinde bulunması nedeniyle karayolu ulaşımı bakımından iyi durumdadır. Ulaşım altyapısı ile ilgili sorun özellikle kışın köy ve yayla yollarındadır. Erzurum Çat Karlıova Bingöl bağlantısı rahatlıkla kullanılabilir durumdadır. Çat ilçesi Erzurum kent merkezine yakınlığı nedeniyle hemen hemen bütün ticari ve kültürel ilişkilerini burayla kurmuştur. İlçe halkı hastane, alışveriş vb. ihtiyaçlarını kent merkezinden karşılamaktadır. Telekomünikasyon altyapısı da sorunsuz çalışır durumdadır.

55 SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Çat ta mesleki ve dayanışma, spor ve dini hizmetlerin gerçekleştirilmesine yönelik olmak üzere toplam 15 dernek mevcuttu. Bunların yanında Çat dışında da kurulmuş çeşitli dayanışma dernekleri de mevcuttur. EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet başlıca hayvancılık ve hayvancılıkla ilgili bitkisel üretime dayalıdır. İlçenin il merkezine yakınlığı nedeniyle halkın ihtiyaçlarını buradan karşılaması hizmetler sektörünün ve ticaretin gelişmesini nispeten önlemektedir. TARIM Çat ta tarım sektörü özellikle büyük ve küçükbaş hayvancılık üzerine gelişmiş ve bitkisel üretim de bu nedenle başta yem bitkileri üretimiyle özdeşleşmiştir. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre % dağılımı Şekil 2 de verilmiştir. Çayır ve mera alanları ile yem bitkisi yetişebilecek arazi varlığı nedeniyle hayvancılık sektörü açısından uygun alanlara sahip olan ilçede 2011 yılına ait hayvansal üretim veriler Tablo 4 te verilmiştir. İlçe ayrıca arıcılık açısından oldukça idealdir ve üretim de yapılmaktadır. Meyveler, içecek ve baharat bitkilerinin alanı(dekar) 0% Sebze bahçeleri alanı(dekar) 0% Nadas alanı(dekar) 29% Süs Bitkileri Alanı(Dekar) 0% Tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 71% Çat Bitkisel Üretim İstatistikleri Şekil 24. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)

56 Tablo 18. Çat hayvansal üretim verileri Sığır (baş) Koyun (baş) Keçi (baş) Süt (Ton) Bal (Ton) Kümes hayvanları Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498538 Erzurum 586.891 514.488 47754 567854 2104 234448 Çat 25486 44950 1895 36501 386 17745 SANAYİ ALTYAPISI Çat ta tarımsal üretimin dışında herhangi bir üretim yapılamamaktadır. İlçede sanayi üretimi ile ilgili de oluşmuş bir potansiyel mevcut değildir. TURİZM Çat ta potansiyel olarak turizme kazandırılabilecek doğa ve macera sporları ile ilgili alanlar mevcut olsa da Çimenözü ve Hölenk termal kaynakları nedeniyle termal turizm ilave aktivitelerle geliştirilebilir. TEŞVİKLER ve FİNANSAL HİZMETLER Çat ta 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ancak yararlanamadıkları görülmüştür. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde belediye hizmetleri genelde yeterli olsa da içme suyu kalitesi, katı atık depolama ve evsel atık sularla ilgili problemler mevcuttur. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Çat ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 19 da verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir. Tablo 19. SEGE sıralaması İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi Merkez 41 2 1,92489 Çat 812 6-1,09209 GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

57 Hayvancılığa dayalı bir ekonomiye sahip olan ilçede et ve sütün üretimi, depolanması, işlenmesi ve değerinde ürün olarak pazarlanması konusunda çok büyük problemler mevcuttur. Bu açıdan üretimden sevkiyata kadar altyapı ve tesis eksikliği mevcuttur. Mevcut durumda üretim yapan küçük ölçekli aile işletmeleri devlet desteklerinden, teşviklerden ve kredilerden tam anlamıyla yararlanma imkanına sahip değillerdir. 50 baştan büyük tarımsal işletme sayısı çok az ya da mevcut değildir. Mevcut süt üreticileri birliği ve küçük mandıra şeklindeki işletmelerin etkinliği arttırılmalıdır. İlçede iyi kalitede ve yüksek sıcaklıkta jeotermal su kaynakları mevcuttur. İlkel tesislere sahip bu sulardan gerek turizm, enerji üretimi ve seracılıkta yararlanma imkanları vardır (Çimenözü ve Köseler). Termal turizme ilave olarak yayla (2350 m ve yukarısında uygun alanlarda), doğa ve macera sporları, mağara (Elmapınar mevkiinde), festival (bal vb, cirit gösterileri) turizmi imkanları da mevcuttur. İki işletmenin çalıştığı termal suyla beraber çıkan tuz rezerv alanı ve yeni işletmesi kurulan bir krom alanı Çirişili ve Soğukpınar mevkilerinde mevcuttur. İlçede arıcılık yaygın olarak yapılmakta ve bilinmektedir. Ancak ilçenin bu konudaki potansiyeli bölge dışından gelen arıcılar tarafından daha fazla kullanılmaktadır. Yasal tedbirler yeterli değildir. Erzurum merkez ilçenin içme suyunu da karşılayan Çat ve çevresindeki akarsulardan, sulama, su ürünleri ve enerji üretimi açısından yararlanılabilir. Kum ocakları işletmeye açılabilir. İlçenin şehir merkezine yakınlığı nedeniyle ilçede görevli personel kent merkezinde konakladığı için ilçede ticari hareketlilik azalmıştır. Otobüs terminali ihtiyacı mevcuttur. Halkın sosyal aktivitede bulunabileceği spor tesisleri ve sosyal alanlar mevcut değildir. Uzak mezraların ulaşım, sağlık ve eğitim hizmetlerine eğitim sorunu mevcuttur. Sağlık hizmetlerine erişim açısından problem görülmemektedir.

58 Kuzey güney bağlantı yolu (Trabzon Diyarbakır ya da GAP ı Trabzon Limanı na bağlayan yol) üzerinde bulunan ilçe bu yolun daha da yoğun kullanılmasıyla daha fazla önem kazanacaktır. İlçeyi Tercan ilçesi üzerinden Erzincan a bağlayan sadece yazın açık olan bir yol mevcuttur.

59 Tablo 20. İlçe değerlendirme formu İl Adı Erzurum İlçe Adı Çat Kurum Adı - İlçenin Potansiyelleri Doğal olarak yapılan hayvan yetiştiriciliğinde et ve süt kalitesi yüksektir. Arıcılık gelişmiş durumdadır. 100 kovan ve üzeri kovana sahip 100 ün üzerinde işletme mevcuttur. İlçede birçok yerde (özellikle Kaplıca, Çimenözü ve Köseler köylerinde) termal su kaynağı mevcuttur. Ağaköy ve Soğukpınar köylerinde maden suyu (kaynak suyu) mevcuttur, Derelerde kırmızı benekli alabalık mevcuttur. Bazıları üzerinde HES yapımına başlanmıştır. Termal su ile çıkan yeraltı tuz rezervi mevcut (Yavi Beldesi, Çöğender ve Tuzluca köyleri). Diyarbakır-Bingöl-Erzurum-Trabzon yolunun gelişmesi önemli bir avantaj olacaktır. İlçede süt üreticileri birliği kurulmuştur. İlçenin Zayıf Yönleri Hayvancılık ve bitkisel üretim bilinçli yapılmamaktadır. İlçeye hizmet için gelen görevlilerin ikamet edeceği konut mevcut değildir. Kent merkezine gitmek zorunda kaldıkları için ilçede hizmet sektörü ve ticaret gerilemiştir. Su kaynağı bolluğuna rağmen sulama sistemi altyapısı eksik ya da var olanlar tahrip olmuş durumdadır. İlçede otobüs terminali olmaması nedeniyle ilçeden Erzurum ve ilçeye bağlı köylere ulaşımda ciddi sorunlar yaşanmaktadır. İlçe halkının genelinde kalkınma sinerjisi, inanç ve motivasyon eksikliği mevcuttur. Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları İlçede sosyal, kültürel ve sportif aktivite alanları oluşturulmalıdır. Hayvansal ürünlerin toplama, depolama, işleme ve taşıma altyapısına dönük yatırımlar yapılmalıdır. Kuzey güney bağlantı yolu üzerinde ve çevresinde halkın gelir elde edebileceği mekanların oluşturulması gerekmektedir. Jeotermal enerji ile ısıtılan seralar kurulabilir. Su ürünleri konusunda özel sektörün girişimde bulunması gerekebilir. İlçe yaylalarından yararlanma amaçlı yatırımlar. İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Tarım, hayvancılık, hayvancılığa dayalı ürünler, dericilik vb. bölümleri olan bir MYO kurulmalıdır. Yatılı olmayan ilköğretim okulu açılmalıdır. Kamu çalışanlarının ilçede kalmalarını sağlayacak imkanlar sunulmalıdır. Üretici birlikleri ve kooperatifçilik özendirilmelidir.

60 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORU HINIS Her hakkı saklıdır. TRA1 2013

61 MEVCUT DURUM Hınıs, Erzurum kent merkezinin 145 km güneyinde (Şekil 27) 1715 m yükseklikte kurulu bulunan bir ilçedir. İlçe merkezi ve çevresi Hınıs Çayı nın kazdığı derin vadilerle ve Hınıs Kanyonu yla bölünmüş düz bir ova üzerindedir. İlçenin yüzölçümü 1383 km² olup zaman zaman yükseltisi az olan alanlarda ilçenin geneline hakim olan sert karasal iklim özelliklerinden çok, korunmuş alanlara özgü mikroklima tipleri de görülür. BAYBURT ERZİNCAN ERZURUM Şekil 25. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri DEMOGRAFİK YAPI İlçeye bağlı 81 köy, 1 belde belediyesi ve 13 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 29.810 kişi olup, kentsel nüfus 9.883 kişi, kırsal nüfus ise 19.927 kişidir (Tablo 21). Tablo 21. Hınıs ilçesinin ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu (TÜİK 2012) İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 9.883 5.019 4.864 19.927 9.971 9.956 29.810 14.990 14.820 Kentsel nüfusun toplam nüfusa oranı %33 iken kırsal nüfus toplam nüfusun %67 sini oluşturmaktadır. İlçede kentli nüfus oranı Türkiye ortalamasının (%77) çok altındadır. Hınıs ta toplam yaş bağımlılık oranı %65,56 iken nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 22 de verilmiştir. Tablo 22. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın 0-14 10.085 5.119 4.966 15-64 18.006 9.089 8.917 >65 1.719 782 937 Toplam 29.810 14.990 14.820

62 EĞİTİM Hınıs ta okuryazarlık oranı ortalama %81,76 iken erkeklerde bu oran %88,79 kadınlarda ise 74,66 dır. Bu oran 6 yaş üstü tüm yaş gruplarında kadınlar ve erkekler için homojen bir dağılım göstermektedir. Bununla beraber, Tablo 23 ten de görüleceği gibi Okuma yazma bilmeyen, Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen, İlkokul mezunu ve İlköğretim mezunu olanların toplamı nüfusun %78,65 ini oluşturmaktadır. Bu da ilçede ilkokul çağındaki nüfus oranının yüksek oluşunu ve bunun dışındaki beşeri sermayenin kalitesinin düşük olduğunu göstermektedir. Tablo 23. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş ) Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Nüfustaki Payı Erkek Kadın Okuma yazma bilmeyen 11,17 20,63 79,38 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 33,37 45,6 54,4 İlkokul mezunu 16,69 53,02 46,98 İlköğretim mezunu 17,41 60,07 39,93 Ortaokul veya dengi okul mezunu 2,50 72,2 27,8 Lise veya dengi okul mezunu 8,51 72,61 27,39 Yüksekokul veya fakülte mezunu 3,15 63,87 36,13 Yüksek lisans mezunu 0,12 76,67 23,33 Doktora mezunu 0,02 50 50 Bilinmeyen 7,07 47,09 52,91 Toplam 100,00 50,25 49,75 Hınıs ta ilköğretim, ortaöğretim ve mesleki ve teknik eğitim kurumlarındaki 7.660 öğrenci 50 adet okulda 320 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 22,46 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 25, ortaöğretimde 23, mesleki ve teknik eğitimde ise 17 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın ve üstünde bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede Atatürk Üniversitesine bağlı Hınıs Meslek Yüksek Okulu 1998 yılından beri hizmet vermekte ve öğrenci almaktadır. 2012 yılı sonu itibariyle 10 akademik personelle 4 adet bölümde 171 öğrenciye sahiptir. ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde bir adet devlet hastanesi bulunmaktadır. Sosyal aktivite imkanı olarak kapalı spor salonu ve futbol sahası olsa da ilçede bulunan gençlerin tamamı bu imkandan yararlanamamaktadır. Mevcut kültür merkezinde sinema seyretme imkanı vardır. İlçenin Erzurum ve Muş ile karayolu bağlantısı ulaşım altyapısı bakımından iyi durumdadır. Ulaşım altyapısı ile ilgili sorun özellikle kışın köy ve yayla yollarındadır. Erzurum Karayazı Hınıs Karaçoban Tekman bağlantısı ve sonrasında Varto ve Muş güzergahı rahatlıkla kullanılabilir durumdadır. Hınıs ilçesi büyüklüğü nedeniyle Karaçoban, Tekman ve Muş a bağlı Varto ilçesi için bir cazibe merkezi görevi görmektedir. Bu

63 ilçelerde yaşayan halk hastane, eğitim ve diğer ihtiyaçlarını Hınıs tan karşılamaktadırlar. Telekomünikasyon altyapısı da sorunsuz çalışır durumdadır. SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Hınıs ta insani yardım, mesleki dayanışma, spor dini hizmetlerle ilgili olarak toplam 15 adet dernek mevcuttur. Bunun yanında ilçe dışında kurulmuş birkaç köy derneği de mevcuttur. Son dönemde Hınıs ta yatırım yapmış işadamlarının kurmaya çalıştığı genç işadamları derneği türünden derneklerin de Hınıs adına kısa zamanda bir sivil hareketlilik oluşturacağı gözlemlenmiştir. EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet başlıca hayvancılık ve bitkisel üretime dayalı olsa da ilçe merkezi çevre ilçelerin ihtiyaçlarını karşılayacak büyüklükte olduğu için ticaret de önemli bir iş koludur. TARIM Hınıs ta tarım sektörü özellikle büyük ve küçükbaş hayvancılık üzerine gelişmiş ve bitkisel üretim de bu nedenle başta yem bitkileri üretimiyle özdeşleşmiştir. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre % dağılımı Şekil 26 da verilmiştir. Sebze bahçeleri alanı(dekar) 0% Meyveler, içecek ve baharat bitkilerinin alanı(dekar) 0% Nadas alanı(dekar) 29% Süs Bitkileri Alanı(Dekar) 0% Tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 71% Hınıs Bitkisel Üretim İstatistikleri Şekil 26. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012)

64 Çayır ve mera alanları ile yem bitkisi yetişebilecek arazi varlığı nedeniyle hayvancılık sektörü açısından uygun alanlara sahip olan ilçede 2011 yılına ait hayvansal üretim verileri Tablo 24 te verilmiştir. İlçe ayrıca arıcılık açısından da oldukça idealdir ve üretim de yapılmaktadır. Tablo 24. Hınıs hayvansal üretim verileri Sığır sayısı (Baş) Koyun sayısı (Baş) Keçi sayısı (Baş) Süt üretimi (Ton) Bal üretimi (Ton) Kümes hayvanları sayısı ( Adet) Türkiye 12.386.337 25.031.565 7277953 15.056.211 94.245.241 498.538 Erzurum 586.891 514.488 47754 567.854 2104 234.448 Hınıs 52360 25168 1397 46933 32 11.640 SANAYİ ALTYAPISI Hınıs ta tarımsal üretimin dışında herhangi bir üretim yapılmamaktadır. İlçede bir adet Küçük Sanayi Sitesi kurulması planlanmakta ve 2015 yılına kadar bitirilmesi öngörülmektedir. TURİZM Hınıs ta potansiyel olarak turizme kazandırılabilecek değer ve etkinlik imkanı olmasına rağmen bugüne kadar konuyla ilgili herhangi bir adım atılmamış ve altyapı oluşturulmamıştır. Özellikle Hınıs Kanyonu, tarihi eserler, doğa ve macera turizmi için uygun yükseltiler ve yaylalar turizme kazandırılabilecek durumdadır. Mevcut durumda iş için gelenler dışında ziyaretçi mevcut değildir. TEŞVİKLER ve FİNANSAL HİZMETLER Hınıs ta 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ancak yararlanma konusunda sıkıntı çektikleri tespit edilmiştir. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde belediye hizmetleri genelde yeterli olsa da içme suyu kalitesi, katı atık depolama ve evsel atık sularla ilgili problemler mevcuttur. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Hınıs ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 25 te verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir.

65 Tablo 25. SEGE sıralaması İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi Merkez 41 2 1,92489 Hınıs 773 6-0,87891 GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON İlçede hayvancılık olmazsa olmaz sektördür. Gerek yerli gerekse ilçe dışından yeni yatırımcıların hayvancılık sektörüne giriş yaptığı ilçe ziyaretlerinde ve paydaş görüşmelerinde tespit edilmiştir. Girdi maliyetlerinin ucuza getirilememesi hayvansal ürünlerde rekabet gücünü azaltmaktadır. Buna bir de mevcut arazi varlığının kırsal nüfusun azalması ve mevcut nüfusun tarım sektöründe çalışmak istememesinin etkisi de eklenenince yem üretim maliyetinin eskiye göre yüksek olması kaçınılmaz hale gelmiştir. Tarımsal desteklerden bazı kısıtlar ve kredi şartlarının ağırlığından dolayı tam anlamıyla yararlanamama problemi mevcuttur. Küçük çiftçilerin desteklenmesi ile ilgili daha spesifik yaklaşımlar ortaya konulmalıdır. Modern tarım uygulamaları yaygın değildir. Sulama altyapısında problemler mevcuttur. Kesimhane, mandıra, süt işleme tesisi, yün için depolama alanları, et ve süt işleme tesisleri gibi tarımsal altyapıya dönük ihtiyaçlar mevcuttur. Üretilen tarımsal ürünün pazarlanması ve markalaşması (Hınıs fasulyesi, Hınıs balı ve Hınıs atları gibi ürünlerde patent alımı gibi) ile ilgili sorunlar mevcuttur. Özellikle tarımsal üretimde örgütlenme ve birlik oluşturma ile ilgili problemler mevcuttur. Var olan kooperatiflerin etkin çalışamaması, güven sorunu ve ortak iş yapma becerisi bulunmamaktadır. İklim ve yükseklik nedeniyle kar yüksekliğinin fazla olduğu ilçede tarımsal sulama, içme ve kullanmada suyun verimli kullanılması açısından stratejilerin belirlenmesi ve kaliteli suyun şişeleme tesisleri vasıtasıyla pazarlanabilir ürün haline getirilmesi ve su ürünleri (dere balıkçılığı gibi) ile ilgili çalışmaların yapılması gerekmektedir. Spesifik üretim sektörlerinde (bal ve arı ürünleri gibi) etkin birlikler oluşturulmalıdır. Tarıma dayalı sanayinin geliştirilmesi açısından işleme ve paketleme tesislerinin kurulmasının yanında bölge dışından özel sektör yatırımlarının çekilebilmesi için kaliteli ve sürekli hammadde sağlama konusunda sosyal ve teknik altyapının oluşturulması gerekmektedir. Bu anlamda büyük

66 firmaların bölgeye çekilmesinde sözleşmeli üreticilik konusunda tanıtım ve araştırmalar yapılması (özellikle süt ve et ürünleri işleme konusunda) gerekmektedir. İlçe merkezinde halk pazarlarının kurulmasının sağlanması yazın köylerden ürünlerin getirilerek pazarda satılması ve hem merkez ilçe hem de köylerde yaşayan halkın bu olanaktan yararlanması imkanı sağlanmalıdır. Yaylaların ulaşım altyapısı ile ilgili problemlerin giderilmesi gerekmektedir. Mevcut durumda araştırılması yapılmamış olan (petrol (Divanhüseyin ve Arpaderesi köyü arasındaki Nift deresinde), mermer ve Zerna kömürü gibi madenlerin) yer altı kaynağı rezervlerinin araştırılmasının yapılması gerekmektedir. Tablo 26. İlçe değerlendirme formu İl Adı Erzurum İlçe Adı Kurum Adı Hınıs Muhtarlıklar; Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü İlçenin Potansiyelleri Hınıs Kanyonu nun turizm için uygunluğu, Hayvancılık (büyükbaş, küçükbaş ve arıcılık, alabalık üretimi de denenmiştir) Hınıs Balı ve Hınıs Fasulyesi marka olarak değerlendirilebilir durumdadır. İlçenin Zayıf Yönleri İlçenin Erzurum merkez ilçeye uzak oluşu, Üretilen ürünlerin pazarlanamaması, Yeterli sosyal imkân olmaması, Altyapı eksikliği (kesimhane, depo vs.) nedeniyle et ve sütün etkin biçimde değerlendirilememesi, Sulamanın yetersiz oluşu ve tarımsal üretimin olumsuz etkilenmesi, Sert iklim özelliklerinin özellikle kış aylarında yaşamı olumsuz etkilemesi, Bilinçli hayvansal ve bitkisel üretim yapılamamasından dolayı veriminin düşük olması Bunların sonucunda ortaya çıkan işsizlik ve göç. Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları İçme suyu paketleme tesisi Kesimhane Hınıs fasulyesi tescili Süt birlikleri kurulması Et ve süt işleme ve paketleme tesisleri Arıcılık Depolama İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Ulaşım altyapısı yatırımları, Sulama altyapısı yatırımları, Et ve süt işleme ve depolama yatırımları.

67 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORU HORASAN Her hakkı saklıdır. TRA1 2013

68 MEVCUT DURUM Erzurum un 85 km doğusunda yer alan Horasan (Şekil 27), ortalama yüksekliği 1650 m ve yüz ölçümü 1662 km² olan bir düzlük üzerinde kurulmuştur. İlçe Kars ve Ağrı karayolu bağlantısının kesişim noktasındadır. İlçe Aras nehri boyunca uzanan çok da eğimli olmayan bir arazi üzerindedir. İlçede şiddetli karasal iklim görülmektedir. Şekil 27. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri DEMOGRAFİK YAPI İlçeye bağlı 77 köy ve 10 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 43.063 kişi olup, kentsel nüfus 18.246 kişi; kırsal nüfus ise 24.817 kişidir (Tablo 27). Tablo 27. Horasan ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012) İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 18246 9233 9013 24817 12544 12273 43063 21777 21286 İlçe nüfusunun %43 ü kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) çok altındadır. Horasan da toplam yaş bağımlılık oranı %72,71 iken nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 28 de verilmiştir. Tablo 28. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın 0-15 15.691 8.046 7.645 15-64 24.934 12.638 12.296 N>65 2.438 1.093 1.345 TOPLAM 43.063 21.777 21.286

69 EĞİTİM Horasan da okuryazarlık oranı ortalama %86,93 iken erkeklerde bu oran %92,59 kadınlarda ise 81,18 dir (Tablo 29). Okuryazarlık oranları 6 yaş üstü tüm yaş grupları için homojen bir yapı göstermektedir. Bununla beraber, Tablo 3 ten de görüleceği gibi Okuma yazma bilmeyen, Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen, İlkokul mezunu ve İlköğretim mezunu olanların toplamı nüfusun %83,02 ini oluşturmaktadır. Bu durum ilçede ilkokul çağındaki nüfus oranının yüksekliği ve bu yaş grubu dışındaki bir beşeri sermayenin kalitesinin düşüklüğü ile izah edilebilir. Tablo 29. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş ) Bitirilen eğitim düzeyi Toplam (%) Erkek (%) Kadın (%) Okuma yazma bilmeyen 8,54 15,8 84,2 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 34,92 44,66 55,34 İlkokul mezunu 20,11 52,08 47,92 İlköğretim mezunu 19,46 57,95 42,05 Ortaokul veya dengi okul mezunu 2,34 78,39 21,61 Lise veya dengi okul mezunu 7,17 76,79 23,21 Yüksekokul veya fakülte mezunu 2,83 66,63 33,37 Yüksek lisans mezunu 0,07 59,26 40,74 Doktora mezunu 0,03 72,73 27,27 Bilinmeyen 4,53 52,62 47,38 Toplam 100,00 50,37 49,63 Horasan da ilköğretim, ortaöğretim ve mesleki ve teknik eğitim kurumlarındaki 13.358 öğrenci 128 adet okulda 418 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 23,60 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 27, ortaöğretimde 21 mesleki ve teknik eğitim kurumlarında ise 23 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın ve üstünde bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede Atatürk Üniversitesine bağlı Horasan Meslek Yüksek Okulu 2009 yılından beri hizmet vermektedir. İlk defa 2012 2013 eğitim - öğretim döneminde öğrenci alan okulda toplam 7 akademik personel görev yapmaktadır. İlk yıl toplam 175 öğrenciyle eğitim öğretime başlayan okulda Bilgisayar Teknolojileri, Büro Yönetimi ve Sekreterlik, Elektrik ve Enerji, Finans Bankacılık ve Sigortacılık, Hemşirelik ve Bakım Hizmetleri, Motorlu Araçlar ve Ulaştırma Teknolojileri, Muhasebe ve Vergi Uygulamaları, Mülkiyet Koruma ve Güvenlik ve Veterinerlik Bölümleri bulunmaktadır. 2012-2013 eğitim öğretim yılında 155 öğrenci ile dört bölümde faaliyetlerine devam eden okulun tüm bölümleri öğrenci almaya başlayınca yılda 280 öğrenci alma kapasitesine sahip olacaktır. ERİŞİLEBİLİRLİK

70 İlçe Türkiye nin batı ve doğusunu bağlayan Erzurum, Ağrı, İran ve Orta Asya ya uzanan karayolu üzerindedir. Ulaşım altyapısı ile ilgili sorun yaşanmamaktadır. Horasan ın ticari münasebeti Erzurum kent merkezi iledir. Daha önceleri kendisi çevresi için bir cazibe merkezi olan ilçe son yıllarda bu özelliğini kaybetmek üzeredir. Telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır. İlçe merkezinde bir adet devlet hastanesi bulunmaktadır. Sosyal aktivite imkanı olarak kapalı spor salonu ve bir adet futbol sahası mevcuttur. SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Horasan da eğitim araştırma, insani yardım, mesleki dayanışma spor ve dini hizmetler konularında toplam 11 adet dernek mevcuttur. EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet başlıca hayvancılık ve bitkisel üretime dayalıdır. Hayvan alım satımı dışında küçük ölçekli esnaf olmak üzere ticaret yapılmaktadır. TARIM Çayır mera alanlarının ve yem bitkisi üretimi için uygun tarım arazilerinin varlığı ilçede hayvancılık için önemli bir avantaj oluşturmaktadır. Hayvansal üretim verileri Tablo 30 da verilmiştir. Horasan da tarım sektörü özellikle hayvancılık üzerine gelişmiş ve bitkisel üretim de bu nedenle başta yem bitkileri üretimiyle özdeşleşmiştir. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre % dağılımı Şekil 28 de verilmiştir. Tablo 30.Horasan hayvansal üretim verileri(tüik 2011) Sığır (Baş) Koyun (Baş) Keçi (Baş) Süt (Ton) Bal (Ton) Kümes Hay. (Adet) Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448 Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538 Horasan 19.476 32.500 3.020 15.033 185 14.300 Meyveler, içecek ve Sebze bahçeleri baharat bitkilerinin alanı(dekar) alanı(dekar) 0% 0% Nadas alanı(dekar) Süs Bitkileri 26% Alanı(Dekar) 0% Horasan Bitkisel Üretim İstatistikleri Şekil 28. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) Tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 74%

71 SANAYİ ALTYAPISI İlçe merkezinde bir adet küçük sanayi sitesi bulunmaktadır. TURİZM Horasan da turizm adına mevcut durumda bir hareketlilik gözlenmese de konumu itibariyle araç ve insan hareketliliğinden yararlanmak adına Horasan ilçe merkezi ve yakın çevresinde turistik tesisleşme sağlanabilir. Bunun yanında Hızırilyas termal kaynak alanı ile ilgili mevcut potansiyel üzerinden gidilerek termal turizm konusunda gelişme sağlanabilir. TEŞVİKLER Horasan da 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ancak yararlanma konusunda problemler olduğu görülmüştür. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde içme suyu altyapısı tamamlanmıştır. Horasan a bağlı 17 köyün içme suyu mevcut olup, sadece 2 köyde içme suyu şebekesi bulunmamaktadır. Bunun yanında şebekesi bulunan ancak su kaynağı sıkıntısı yaşanan ilçeler mevcuttur. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Horasan ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 31 de verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir. Tablo 31. SEGE sıralaması İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi Merkez 41 2 1,92489 Horasan 778 6-0,89632 GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON Horasan ilçesi temel ekonomik faaliyetleri hayvancılığa dayanmaktadır. İlçede gerek zirai faaliyetler gerekse hayvancılık faaliyetleri için girdi maliyetlerinin yüksekliği etkili olmaktadır. Özellikle gübre ve mazot fiyatları üretici ve çiftçiler üzerinde olumsuz etkilere sahiptir. Ekilen alanların

72 daralmasına ve buna bağlı olarak hayvancılığın sınırlandırılmasına yol açmaktadır. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı marifetiyle yürütülen desteklerin etkin kullanılması olumlu etki yapacaktır. Horasan ilçesi geniş tarım alanlarına sahip olup sulama imkanı sınırlıdır. Genelde kuru tarım yapılmaktadır. İlçe sulama alt yapısının güçlendirilmesine öncelikli olarak ihtiyaç duymaktadır. İlçede su potansiyeli yüksek olmakla birlikte kuru tarım yapılması üretimin düşük seviyelerde kalmasına sebep olmuştur. Tarımsal alanlardaki sulama kanallarının yapılması, suların taşınması ve damlama, yağmurlama sulama tekniklerinin yaygınlaştırılması ile verimlilik artacak, hayvancılık daha etkili yapılabilecektir. İlçe için en önemli sorun sulama alt yapısı eksikleridir. Sulama birliklerinin aktif hale getirilmesi gerekmektedir. Tarımda gübre kullanımı olmaksızın verim alınamamakta, gübre fiyatlarının yüksek olması nedeniyle de sıkıntılar yaşanmaktadır. Yem bitkilerine verilen devlet desteği nedeniyle üretici bu yönde üretime gitmiş durumdadır. Doğrudan gelir desteğinin uygulamasında üretene değil de arazi sahiplerine verilmesi konusunda problemler mevcuttur. Yakıt desteği ve gübre desteği çiftçi için gereklidir. Büyükbaş hayvancılık daha yoğun olarak yapılmakla birlikte küçükbaş hayvancılık için de uygun alanlar yer almaktadır. İlçede arıcılık ev tipi yapılmaktadır. Göçer arıcılar Karadeniz Bölgesi nden gelmektedir. Bölgede arıcılık potansiyelinin aktif hale getirilmesine yönelik destekler, eğitim veya kovan desteği verilebilir. Hayvancılıkta hayvan barınaklarının modernizasyonuna destek verilebilir.

73 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORU İSPİR Her hakkı saklıdır. TRA1 2013

74 MEVCUT DURUM Erzurum un kuzeyinde Çoruh vadisinde yer alan İspir, il merkezine 141 km mesafede yer almaktadır (Şekil 29). İlçenin ortalama yüksekliği 1050 m ve yüz ölçümü 2100 km² olup, doğusunda Tortum ve Yusufeli, batısında Pazaryolu, kuzeyinde Rize ilinin Çamlıhemsin ve İkizdere ilçeleri ile güneyinde Bayburt ili ile çevrelenmiştir. Mescit dağlarının kuzey eteklerinde kurulu olan ilçede irili ufaklı pek çok dağ mevcut olup en önemlileri Kaçkar (3937 m), Mescit (3240 m), Toros (3500 m), Devedağı (3363 m ve Bozan (2292 m) dağlarıdır. Çoruh nehri ilçe sınırları içerisinde doğmaktadır. Doğu Anadolu ile Doğu Karadeniz Bölgeleri arasında geçiş bölgesinde yer alan ilçede karasal iklim ve Karadeniz iklimi etkileri görülmektedir. En fazla yağış ilkbahar aylarında düşmektedir. BAYBURT ERZİNCAN ERZURUM Şekil 29. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri DEMOGRAFİK YAPI İlçeye bağlı 87 köy, 2 belde belediyesi, 58 mezra ve 18 mahalle muhtarlığı bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 16.338 kişi olup, kentsel nüfus 6.570 kişi; kırsal nüfus ise 9.768 kişidir (Tablo 32). Tablo 32. İspir ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012) İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 6.570 3.399 3.171 9.768 4.650 5.118 16.338 8.049 8.289 İlçe nüfusunun %39 u kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) altındadır. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı incelendiğinde İspir de nüfus yaş bağımlılık oranı %63,28 olarak

75 hesaplanmıştır. Bu değer TRA1 Düzey 2 Bölgesi oranı olan %54,71 in üstündedir ve bağımlı nüfusun toplam nüfus içinde önemli bir yer tuttuğunu göstermektedir. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 33 de verilmiştir. Tablo 33. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın 0-15 2.932 1.493 1.439 15-64 10.006 4.998 5.008 N>65 3.400 1.558 1.842 TOPLAM 16.338 8.049 8.289 EĞİTİM İspir de okuryazarlık oranı ortalama %80,95 iken erkeklerde bu oran %89,75, kadınlarda ise 72,48 dir. Bununla beraber, Tablo 3 ten de görüleceği gibi Okuma yazma bilmeyen, Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen, İlkokul mezunu ve İlköğretim mezunu olanların toplamı nüfusun %74,92 sini oluşturmaktadır. Bu oran TRA1 Bölgesindeki diğer ilçelerden düşük olmasına karşın okuryazarlık durumunun kaliteli bir beşeri sermayeye imkân veremeyeceğinin göstergesidir (Tablo 34). Tablo 34. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş ) Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın Okuma yazma bilmeyen 2.012 360 1.652 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 2.953 1.435 1.518 İlkokul mezunu 4.267 2.040 2.227 İlköğretim mezunu 2.218 1.193 1.025 Ortaokul veya dengi okul mezunu 355 277 78 Lise veya dengi okul mezunu 1.811 1.255 556 Yüksekokul veya fakülte mezunu 726 496 230 Yüksek lisans mezunu 32 25 7 Doktora mezunu 10 6 4 Bilinmeyen 899 408 491 Toplam 15.283 7.495 7.788 İspir de ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarındaki 2.771 öğrenci 26 adet okulda 164 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 13,79 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 98, ortaöğretimde 14, teknik ve meslek eğitiminde 18 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede Atatürk Üniversitesine bağlı Hamza Polat Meslek Yüksek Okulu bulunmakta olup, 20 öğretim elemanı ve 609 öğrencisi ile Bankacılık ve Sigortacılık, Büro Yönetimi ve Yönetici Asistanlığı, Elektrik Enerji Üretim İletim, İşletme Yönetimi, Gıda Teknolojisi, Muhasebe ve Vergi Uygulamaları, Pazarlama,

76 Su Ürünleri, Organik Tarım ve Kooperatifçilik olmak üzere toplam 11 bölüm ile eğitim vermektedir. Yüksekokul öğrencileri için devlet yurdu bulunmamaktadır. ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde çevre yerleşim yerlerine de hizmet veren 50 yataklı devlet hastanesi, 1 toplum sağlığı merkezi, 6 aile sağlığı merkezi ve 24 sağlık evi bulunmaktadır. İspir Devlet Hastanesi nde toplam 6 uzman hekim, 1 diş hekimi, 4 pratisyen hekim olmak üzere toplam 7 hekim görev yapmaktadır. Erzurum-Rize karayolundan 4 km içeride yer alan ilçenin Erzurum, Bayburt ve Artvin ile direkt bağlantısı mevcuttur. Rize-Erzurum karayolunun Ovit Dağı geçidinin karayolu tüneli ile geçişine imkan verecek ve güney kuzey bağlantıyı sağlayacak Ovit Tüneli projesi inşaatı devam etmektedir. HES ve baraj yapım çalışmalarından dolayı bazı köy bağlantılarında sıkıntılar yaşanmaktadır. Yol ağı toplamı 516 km olan ilçenin yollarının %10 u asfalt ile kaplıdır. İlçenin telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır. İlçe merkezinde futbol sahası ve kapalı spor salonu mevcuttur. SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ İspir de sivil toplum kuruluşları etkin faaliyetlerde bulunmaktadır. Çevre ve doğanın korunması, mesleki dayanışma, eğitim ve kültür, spor faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi faaliyetlerini yürüten toplam 21 dernek bulunmaktadır. Bunun yanında ilçe merkezinde ve köylerinde toplam 8 adet tarımsal kalkınma kooperatifi ve 2 adet tarım sulama kooperatifi faaliyet göstermektedir. EKONOMİK YAPI İlçe ekonomisinin temelini tarım ve hayvancılık oluşturmaktadır. Turizm ve madencilik de halkın önemli gelir kaynaklarıdır. TARIM Toplam yüzölçümü 210.000 hektar olan ilçenin kullanılabilir tarım alanları 9.100 hektar ile toplam alanın %4 ünü oluşturmaktadır. Tarım alanlarının %80 lik bölümünde tahıl ve hububat, %2 lik bölümünde ise sebze, %2 lik bölümünde ise meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 30 de belirtilmiştir.

77 Nadas alanı(dekar) 14.500 16% Sebze bahçeleri alanı(dekar) 1.701 2% Meyveler, içecek ve baharat bitkilerinin alanı(dekar) 1.819 2% Tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 72.977 80% İSPİR BİTKİSEL ÜRETİM İSTATİSTİKLERİ Şekil 30. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) İlçede en yaygın bitkisel üretim ispir fasulyesidir. Bunun yanında dut yetiştiriciliği ve dut mamulleri üretimi (pestil, kuru dut, pekmez, köme vb.) yaygındır. İlçenin mikroklima alanı içinde yer alması ilçede sıcak iklimlere özgü ürünlerin (çeltik, nar, vb.) yetiştirilmesine imkan vermektedir. İlçede keçi yetiştiriciliği yoğun olmak üzere küçükbaş yetiştiriciliği ve dağ köylerinde besi sığırcılığı yapılmaktadır. Süt sığırcılığı diğer ilçelere göre daha azdır. Büyükbaş hayvan varlığı incelendiğinde ırkların %8 i yerli ırk olup geri kalan bölümü kültür melezidir. 2012 yılı verilerine göre Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı 681 çiftçinin bulunduğu ilçede büyük çaplı ve modern hayvancılık işletmesi çok az olup mevcut işletmelerin büyük çoğunluğu geleneksel yöntemlerle üretim yapan küçük hane işletmeleridir. İlçenin arıcılık potansiyeli yüksektir. Toplam 11730 kovan ile arıcılık yapılmaktadır. İlçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 35 de verilmiştir. Tablo 35. İspir hayvansal üretim verileri(tüik 2011) Sığır sayısı (Baş) Koyun sayısı (Baş) Keçi sayısı (Baş) Süt üretimi (Ton) Bal üretimi (Ton) Kümes hayvanları ( Adet) TRA11 Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448 İspir 17.067 3.584 3.649 626 141 12.774 TR Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538 SANAYİ ALTYAPISI

78 İlçenin yeraltı zenginlikleri bakımından potansiyeli yüksek olup kömür, bakır, gümüş ve altın maden rezervleri bulunmaktadır. Bu alanların bir kısmı özel sektör tarafından işletilmektedir. Bunun dışında ilçe sınırları içerisinde 29 adet HES ve 4 adet büyük baraj inşaatı devam etmektedir. TURİZM Çoruh Havzası nda yer alan ilçenin önemli bir doğa turizmi potansiyeli bulunmaktadır. Tıbbi ve aromatik bitkiler, endemik flora ve yaban hayatı varlığı açısından çok zengin olan ilçe pek çok turistin ilgisini çekmektedir. Çoruh nehrinde rafting, kuş gözlemciliği, kelebek fotoğrafçılığı, trekking gibi pek çok turistik faaliyetin yapıldığı ilçede İspir Kalesi, Elmalı Mağarası gibi pek çok tarihi ve doğal değerler de bulunmaktadır. Eski Gürcü evlerinin yer aldığı Sırakonaklar köyünde ev pansiyonculuğu gelişmektedir. HES ve baraj inşaatlarından dolayı yaşanan ulaşım sıkıntıları turizm faaliyetlerini olumsuz etkilemektedir. Konaklama ve hizmet sektörü sınırlıdır. TEŞVİKLER İspir de 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ve yararlandıkları görülmüştür. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde içme suyu ve kanalizasyon altyapısı tamamlanmıştır. Atıksu arıtma tesisi yapım çalışmaları devam etmektedir. İlçenin Taşlıca Köyü dışında tüm köylerinde içme suyu şebekesi, 54 adet köyde de kanalizasyon şebekesi mevcuttur. GELİŞMİŞLİK FARKLARI İspir ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 36 da verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir. Tablo 36. SEGE sıralaması İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi Merkez 41 2 1,92489 İspir 629 4-0,55648 GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON

79 Tarımsal desteklerden bazı kısıtlar ve kredi şartlarının ağırlığından dolayı tam anlamıyla yararlanamama problemi mevcuttur. Küçük çiftçilerin desteklenmesi ile ilgili daha spesifik yaklaşımlar ortaya konulmalıdır. Hayvancılık aile işletmelerinde geleneksel usuller ile yapılmaktadır. Hayvan hastalıkları ile mücadele edebilmek ve üretimde verimi artırmak için modern hayvancılık uygulamalarının yaygınlaştırılması gerekmektedir. İlçe genelinde göç sorunu görülmektedir. Yerli nüfus giderek yaşlanmakta ve genç nüfus bölge içi ve dışına göç etmektedir. Bu durum insan kaynakları yönünden ilçeye olumsuz etki göstermekte, iş gücünü ve girişimciliği düşürmektedir. Yaban hayatı, kuş çeşitliliği ve endemik türlerin zenginliği ile ender bulunan bir bölgede yer alan ilçede HES ve baraj inşaatları, HES işletmeleri mevcut doğal yapıya olumsuz etki etmektedir. Çoruh Havzasında yer alan ilçenin tıbbi ve aromatik bitki potansiyeli yüksektir. Tıbbi ve aromatik bitki potansiyelinin değerlendirilmesi ve ekonomiye kazandırılmasına yönelik üniversite, kamu kurumu, yöre halkı ve özel sektör temsilcilerinin ortaklığında stratejiler geliştirilmelidir. İspir fasulyesi dışında üretilen tarımsal ürünlerin (dut, pekmez, ceviz, badem, ev tipi pestil, köme vb.) pazarlanmasına yönelik birlik oluşturulmalıdır. İlçe genel yapı olarak sebze ve meyveciliğe uygun olup sulama alt yapısının güçlendirilmesi ile verim artışı sağlanacaktır.

80 Tablo 37. İlçe değerlendirme formu İl Adı İlçe Adı Kurum Adı Erzurum İspir Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü İspir Hamza Polat MYO Muhtarlıklar İlçenin Potansiyelleri Küçükbaş hayvan varlığı Arıcılık potansiyeli Maden yatakları Tıbbi ve aromatik bitki potansiyeli Endemik flora ve fauna varlığı Patentli İspir fasulyesinin yetiştirilmesi Meyvecilik potansiyeli İlçenin Zayıf Yönleri HES ve baraj inşaatlarının flora ve faunaya zarar vermesi Sulama altyapısının zayıf olması Genç nüfusun göçü Ulaşım altyapısında sorunlar yaşanması Turizm altyapısının gelişmemiş olması HES işletmelerinin denetim eksikliği ve su sıkıntısı yaşanması Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Turizm altyapısının geliştirilmesi Modern hayvancılık uygulamaları İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Ulaşım altyapısının iyileştirilmesi Sulama altyapısının geliştirilmesi Et kesimi ve et işleme tesisleri (kesimhane, soğuk hava deposu)

81 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORU KARAÇOBAN Her hakkı saklıdır. TRA1 2013

82 MEVCUT DURUM Erzurum un güneydoğusunda yer alan Karaçoban, kent merkezine 190 km mesafededir. Ortalama yüksekliği 1640 m ve yüz ölçümü 516 km² olan ilçenin kuzeydoğusunda Karayazı, batısında Hınıs, güneyinde Muş un Bulanık ilçesi ile doğusunda Muş un Malazgirt ilçesi yer almaktadır. Yukarı Murat Havzası nda yer alan ilçe Akdağ (2953m), Hamurpet Dağı (2879m) ve Güzelbaba Dağları (2100m) ile çevrili bir plato üzerine kurulmuştur. Deniz etkisinden uzaklık ve yüksekliğe bağlı olarak ilçe de şiddetli karasal iklim görülmektedir. BAYBURT ERZURUM ERZİNCAN Şekil 31. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri DEMOGRAFİK YAPI İlçeye bağlı 19 köy, 1 belde belediyesi ve 12 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 25.542 kişi olup, kentsel nüfus 8.894 kişi; kırsal nüfus ise 16.648 kişidir (Tablo 38). Tablo 38. Karaçoban ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012) İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 8.894 4.499 4.395 16.648 8.418 8.230 25.542 12.917 12.625 İlçe nüfusunun %35 i kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) çok altındadır. Karaçoban da toplam yaş bağımlılık oranı %82,91 iken, nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 39 da verilmiştir. Tablo 39. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın 0-15 10.454 5.426 5.028 15-64 13.964 7.017 6.947 N>65 1124 474 650 TOPLAM 25.542 12.917 12.625

83 EĞİTİM Karaçoban da okuryazarlık oranı ortalama %86,03 iken erkeklerde bu oran %94,22 kadınlarda ise 77,72 dir. Erkek okuryazarlık oranı 6 yaş üstü tüm yaş grupları için homojen bir yapı gösterse de kadın okuryazarlık oranı 45 yaş üstü gruplarda oldukça düşmektedir. Bununla beraber, Tablo 40 tan da görüleceği gibi Okuma yazma bilmeyen, Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen, İlkokul mezunu ve İlköğretim mezunu olanların toplamı nüfusun %88,35 ini oluşturmaktadır. Bu da okuryazarlık durumunun kaliteli bir beşeri sermayeye imkan veremeyeceğini ve ilkokul çağı nüfusun yüksek olduğunu göstermektedir. Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın Okuma yazma bilmeyen 2.416 372 2.044 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 9.684 4.334 5.350 İlkokul mezunu 3.162 2.063 1.099 İlköğretim mezunu 3.874 2.456 1.418 Ortaokul veya dengi okul mezunu 265 227 38 Lise veya dengi okul mezunu 804 646 158 Yüksekokul veya fakülte mezunu 385 246 139 Yüksek lisans mezunu 16 12 4 Doktora mezunu 1 1 0 Bilinmeyen 1.052 485 567 Toplam 21.659 10.842 10.817 Tablo 40. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş ) Karaçoban da ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarındaki 7.000 öğrenci 49 adet okulda 200 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 21,21 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 30, ortaöğretimde 24 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın ve üstünde bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede yüksekokul bulunmamaktadır. İlçe halk eğitim merkezi tarafından 2011-2012 öğretim yılında toplam 73 mesleki eğitim kursu açılmış, 1158 kursiyere eğitim verilmiştir. İlçede konukevi ya da konaklama tesisi bulunmaması nedeniyle ikamet eden öğretmenlerin konut sıkıntısı bulunmaktadır. ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde bir adet 20 yataklı devlet hastanesi ve toplum sağlığı merkezi bulunmaktadır. İlçe hastanesinde aile hekimliği, çocuk hastalıkları, kadın hastalıkları ve acil poliklinikleri hizmet vermektedir. Aile hekimliği hizmetinde çalışan ve köylerde sağlık ocaklarında istihdam edilen sağlık personeli sıkıntısı mevcuttur. İlçenin ulaşımı Erzurum ve Muş karayolları ile Hınıs ilçesi üzerinden yapılmaktadır. Ulaşım altyapısı ile ilgili sorunlar özellikle kış aylarında yaşanmaktadır. Erzurum Hınıs Karaçoban Tekman bağlantısı ve sonrasında Varto ve Muş güzergahı rahatlıkla kullanılabilir durumdadır. Erzurum kent merkezine uzakta bulunan ilçe hastane, eğitim ve ticaret ihtiyaçları için Hınıs ilçesine bağımlıdır. Telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır.

84 SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Karaçoban da insani yardım, mesleki ve dayanışma ve dini hizmetler konularında toplam 6 adet dernek mevcuttur. EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet başlıca hayvancılık ve bitkisel üretime dayalıdır. Hayvan alım satımı dışında küçük ölçekli esnaf olmak üzere ticaret yapılmaktadır. TARIM Toplam yüzölçümü 51.600 hektar olan ilçenin tarım alanları 12.054 hektar ile toplam alanın %23 ünü oluşturmaktadır. Tarım alanlarının %77 lik bölümünde hububat, yem bitkileri ve az miktarda sebze ve meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 32 de belirtilmiştir. Sebze bahçeleri alanı(dekar) 0% Meyveler, içecek ve baharat bitkilerinin alanı(dekar) 0% Süs Bitkileri Alanı(Dekar) 0% Nadas alanı(dekar) 23% Tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 77% Karaçoban Bitkisel Üretim İstatistikleri Şekil 32. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) Çayır mera alanlarının ve yem bitkisi üretimi için uygun tarım arazilerinin varlığı bölgede büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık için önemli bir avantaj oluşturmaktadır. İlçenin hayvan varlığının önemli bir bölümünü küçükbaş hayvanlar, geri kalanını da büyükbaş hayvanlar oluşturmaktadır. Büyükbaş hayvancılıkta varlığı yerli ırklardan kültür ve melez ırklarına geçiş yaygınlaşmaktadır. İlçede arıcılık kovan sayısı ve arı koloni sayısının artış göstermesine paralel olarak gelişmektedir. Çiftçi kayıt sitemine kayıtlı çiftçi sayısı 2011 yılı verilerine göre 1267 olan ilçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 41 de verilmiştir.

85 Tablo 41.Karaçoban hayvansal üretim verileri(tüik 2011) Sığır (Baş) Koyun (Baş) Keçi (Baş) Süt (Ton) Bal (Ton) Kümes h. (Adet) Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448 Karaçoban 19.476 32.500 3.020 15.033 185 14.300 Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538 Mevcut sulanabilir alan 75000 dönüm olup, kurak geçen yaz dönemlerinde sulama sıkıntılarına bağlı olarak yem bitkisi üretiminde verim düşmektedir. İlçede görülen en önemli hayvan hastalığı verim kaybına ve ölümlere yol açan şaptır. SANAYİ ALTYAPISI İlçe merkezinde ve bağlı köylerde peynir, bal ve süt üretimi yapan küçük ev tipi işletmeler dışında sanayi tesisi bulunmamaktadır. TURİZM Karaçoban kendine özgü doğal güzellikleri ile turizm açısından doğa ve macera sporu turizmi açısından potansiyel oluştursa da ilçede turizm altyapısı bulunmamaktadır. Konaklama, yiyecekiçecek sektörü, ulaşım imkanları yetersizdir. İlçeye iş veya akraba ziyareti dışında bir ziyaretçi hareketi yoktur. TEŞVİKLER Karaçoban da 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ve yararlandıkları görülmüştür. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde içme suyu altyapısı tamamlanmıştır. Karaçoban a bağlı 17 köyün içme suyu mevcut olup, sadece 2 köyde içme suyu şebekesi bulunmamaktadır. Bunun yanında şebekesi bulunan ancak su kaynağı sıkıntısı yaşanan köyler mevcuttur. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Karaçoban ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 42 de verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir. Tablo 42. SEGE sıralaması İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi

86 Merkez 41 2 1,92489 Karaçoban 856 6-1,4636 GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON İlçenin en önemli sektörü hayvancılık olup sektörün en önemli sorunu girdi maliyetlerinin yüksek olmasıdır. Girdi maliyetlerinin ucuza getirilememesi hayvansal ürünlerde rekabet gücünü azaltmaktadır. Tarımsal desteklerden bazı kısıtlar ve kredi şartlarının ağırlığından dolayı tam anlamıyla yararlanamama problemi mevcuttur. Küçük çiftçilerin desteklenmesi ile ilgili daha spesifik yaklaşımlar ortaya konulmalıdır. Hayvancılık ile ilgili en önemli sorunlardan birisi sulama altyapısı yatırımlarının yetersizliğidir. Hâlihazırda ilçe sınırlarında 75 bin dönüm sulanabilirken; sulama kanallarının yapımıyla 105 bin dönümlük arazide sulu tarım yapılabilecektir. Hacılar ve Bağlar mevki bu kapsamda ele alınması gerekli önemli tarımsal alanlardır. Modern tarım uygulamalarının yaygınlaştırılması gerekliliği mevcuttur. Kesimhane, mandıra, süt işleme tesisi, yün için depolama alanları, et ve süt işleme tesisleri gibi tarımsal altyapıya dönük ihtiyaçlar mevcuttur. Özellikle tarımsal üretimde örgütlenme ve birlik oluşturma ile ilgili problemler mevcuttur. İlçede var olan birlikler etkin çalışamamaktadır. Halkın birbirine güven sorunu mevcut olup ortak iş yapma becerisi bulunmamaktadır. İlçe bal üretimi açısından son derece verimlidir ancak üretilen ürünün kaliteli olmasına karşın pazarlama konusunda sıkıntı yaşanmaktadır. Örgütlü üreticiliğe yönelik etkin birlikler oluşturulmalı, sertifikalı ve marka haline gelmiş ürünler geliştirilmelidir. Tarıma dayalı sanayinin geliştirilmesi açısından işleme ve paketleme tesislerinin kurulmasının yanında bölge dışından özel sektör yatırımlarının çekilebilmesi için kaliteli ve sürekli hammadde sağlama konusunda sosyal ve teknik altyapının oluşturulması gerekmektedir. Bu anlamda büyük firmaların bölgeye çekilmesinde sözleşmeli üreticilik konusunda tanıtım ve araştırmalar yapılması (özellikle süt ve et ürünleri işleme konusunda) gerekmektedir. Mera potansiyeli iyi olan ilçede mera amenajmanı ve münavebeli kullanım gibi uygulamalar ile mera verimi daha da yükseltilebilir.

87 Erzurum merkezine çok uzak mesafede olan ilçe için en önemli sorunlardan biri de ulaşım alt yapısına ilişkindir. Özellikle kış aylarında yaşanan sıkıntılar ilçenin ekonomik ve sosyal imkanlarını kısıtlamaktadır. Erzurum merkeze ve çevre ilçelere ulaşım süresini kısaltacak ve kolaylaştıracak altyapı yatırımlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Henüz ıslah çalışmalarının tamamlanmayan ve ciddi ekonomik sıkıntılara yol açan dereler için gerekli çalışmaların yapılması ihtiyacı vardır. Bunların başında Hafteng deresi gelmektedir. Tablo 43. İlçe değerlendirme formu İl Adı İlçe Adı Kurum Adı Erzurum Karaçoban Muhtarlıklar Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü Tapu Müdürlüğü Karaçoban Belediyesi Ziraat Odası İlçenin Potansiyelleri Zengin mera alanları Büyükbaş, küçükbaş ve arıcılık potansiyeli İlçenin Zayıf Yönleri Erzurum merkezine uzak oluşu Ulaşım altyapısının yetersiz olması, özellikle kışın ulaşımın kesintiye uğraması Güven eksikliği ve birlikte çalışma kültürünün olmaması Üretilen ürünlerin pazarlanamaması Sosyal hayata dair yeterli imkân olmaması Kesimhane ve toplama tankı gibi altyapı eksikliği olduğu için et ve sütten yeterince yararlanılamamaktadır, Sulama altyapısının yetersiz olması İklimin özellikle kış aylarında sert olması Hayvancılık ve tarımın bilinçsizce yapılmasından dolayı veriminin düşük olması Genç nüfusun göçü ve işsizlik Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Kesimhane Süt birlikleri kurulması Et ve süt işleme ve paketleme tesisleri Arıcılık İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Ulaşımın düzeltilmesi Sulama sıkıntısının çözülmesi Dere ıslahlarının yapılması İçme suyu altyapısının iyileştirilmesi

88 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORU KARAYAZI Her hakkı saklıdır. TRA1 2013

89 MEVCUT DURUM Karayazı, Erzurum kent merkezinin 133 km güneydoğusunda yer almaktadır (Şekil 33). İlçe 2400 2500 m yüksekliği ile Türkiye nin en yüksekte kurulmuş yerleşim yerlerinden biridir. İlçe merkezi ve çevresi yüksek bir düzlük üzerindedir. İlçenin yüzölçümü 2372 km² olup Erzurum un en geniş ilçesidir. İlçede oldukça sert karasal iklim özellikleri hakimdir. BAYBURT ERZİNCAN ERZURUM Şekil 33. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri DEMOGRAFİK YAPI İlçeye bağlı 81 köy, 68 mezra ve 5 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 32.231 kişi olup, kentsel nüfus 5052 kişi, kırsal nüfus ise 27.179 kişidir (Tablo 44). Tablo 44. Karayazı ilçesinin ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu (TÜİK 2012) İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 5052 2705 2347 27179 13699 13840 32231 16404 15827 Kentsel nüfusun toplam nüfusa oranı %16 iken kırsal nüfus toplam nüfusun %84 ünü oluşturmaktadır. İlçenin kentli nüfus oranı Türkiye ortalamasının (%77) oldukça altındadır. Karayazı da toplam yaş bağımlılık oranı %81,47 iken nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 45 te verilmiştir. Tablo 45. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın 0-14 13.008 6.606 6.402 15-64 17.761 9.131 8.630 >65 1.462 667 795 Toplam 32.231 16.404 15.827

90 EĞİTİM Karayazı da okuryazarlık oranı ortalama %78,90 iken erkeklerde bu oran %86,98 kadınlarda ise 70,58 dır. Bu oran 6 yaş üstü tüm yaş gruplarında kadınlar ve erkekler için homojen bir dağılım göstermektedir. Bununla beraber, Tablo 46 dan da görüleceği gibi Okuma yazma bilmeyen, Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen, İlkokul mezunu ve İlköğretim mezunu olanların toplamı nüfusun %85,71 ini oluşturmaktadır. Bu durum ilkokul çağındaki nüfusun oranının yüksek oluşunu ve 15-64 yaş aralığındaki nüfusun ise eğitim düzeyinin düşük olduğunu göstermektedir. Tablo 46. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş ) Bitirilen eğitim düzeyi Erkek Kadın Toplam Okuma yazma bilmeyen 3.719 616 3.103 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 11.634 5.421 6.213 İlkokul mezunu 3.990 2.585 1.405 İlköğretim mezunu 4.326 2.794 1.532 Ortaokul veya dengi okul mezunu 279 237 42 Lise veya dengi okul mezunu 1.019 821 198 Yüksekokul veya fakülte mezunu 524 315 209 Yüksek lisans mezunu 11 5 6 Doktora mezunu 6 4 2 Bilinmeyen 2.108 1.207 901 Toplam 27.616 14.005 13.611 Karayazı da ilköğretim ve ortaöğretimdeki 10.248 öğrenci 88 adet okulda 291 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 31,44 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 35 ve ortaöğretimde 64 tür. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın ve üstünde bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede herhangi bir yükseköğretim kurumu bulunmamaktadır. ERİŞİLEBİLİRLİK İlçenin Erzurum ve Muş ile karayolu bağlantısı ulaşım altyapısı bakımından iyi durumdadır. Ulaşım altyapısı ile ilgili sorun özellikle kışın köy ve yayla yollarındadır. Erzurum Karayazı Hınıs Karaçoban Tekman bağlantısı ve sonrasında Varto ve Muş güzergahı rahatlıkla kullanılabilir durumdadır. Karayazı ilçesi ticari münasebetini Erzurum merkez ile gerçekleştirmektedir. İlçede telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır. İlçe merkezinde bir adet devlet hastanesi bulunmaktadır. Sosyal ve kültürel aktiviteler açısından yeterli altyapı mevcut değildir. SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Karayazı da insani yardım, mesleki ve dayanışma, spor ve dini hizmetler konulu toplam 7 adet dernek mevcuttur.

91 EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet başlıca hayvancılık ve kısmen bitkisel üretimdir. TARIM Karayazı da tarım sektörü özellikle büyük ve küçükbaş hayvancılık üzerine gelişmiş ve bitkisel üretim ağırlıklı olarak tahıl üzerine yoğunlaşmıştır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre % dağılımı Şekil 34 te verilmiştir. Çayır ve mera alanları ile yem bitkisi yetişebilecek arazi varlığı nedeniyle hayvancılık sektörü açısından uygun alanlara sahip ilçede 2011 yılına ait hayvansal üretim veriler Tablo 47 de verilmiştir. İlçe ayrıca arıcılık açısından oldukça idealdir ve üretim de yapılmaktadır. Nadas alanı(dekar) 6% Karayazı Bitkisel Üretim İstatistikleri Şekil 34. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) Tablo 47. Karayazı hayvansal üretim verileri Sığır sayısı (Baş) Koyun sayısı (Baş) Keçi sayısı (Baş) Süt üretimi (Ton) Bal üretimi (Ton) Tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 94% Kümes hayvanları sayısı ( Adet) Türkiye 12.386.337 25.031.565 7277953 15.056.211 94.245.241 498538 Erzurum 586891 514488 47754 567854 2104 234448 Karayazı 35593 69818 8149 35514 55 10600 SANAYİ ALTYAPISI Karayazı da tarımsal üretim dışında herhangi bir üretim yapılmamaktadır. İlçede KSS mevcut değildir. Küçük mandıra ve süt işleme tesisi gibi küçük ölçekli kooperatif ve özel sektör işletmeleri mevcuttur. TURİZM

92 Karayazı da yayla, doğa macera, bitki gözlemleme, tarih ve kültür turizmi ile mağara turizmi faaliyetleri için potansiyel bulunmaktadır. Mevcut durumda iş için gelenler dışında ziyaretçi mevcut değildir. TEŞVİKLER ve FİNANSAL HİZMETLER Karayazı da 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ancak yararlanma konusunda sıkıntı çektikleri tespit edilmiştir. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde belediye hizmetleri genelde yeterli olsa da içme suyu kalitesi, katı atık depolama ve evsel atık sularla ilgili problemler mevcuttur. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Karayazı ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 48 de verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir. Tablo 48. SEGE sıralaması İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi Merkez 41 2 1,92489 Karayazı 860 6-1,51114

93 GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON İlçede yapılan çalıştay sonucunda elde edilen değerlendirme formu Tablo 49 da verilmiştir. Tablo 49. İlçe değerlendirme formu İl Adı Erzurum İlçe Adı Kurum Adı İlçenin Potansiyelleri Karayazı Muhtarlıklar, İlçe Müdürlükleri Hayvancılık (büyükbaş, arıcılık ve su ürünleri) konusunda ilçenin önemli bir potansiyeli mevcuttur, Kış turizminin iklim değişikliği nedeniyle ileriki dönemde sekteye uğraması düşüncesinden yola çıkılarak bu ilçede böyle bir planlama yapılabilir, (Ters lale, Cunni ve Kırkatlı mağarası ve tarihi eserler ile) farklı turizm tipleri geliştirilebilir. İlçeye bağlı Salyamaç köyünde soyu tükenmekte olan kırmızı benekli alabalık yetişmektedir. İlçenin Zayıf Yönleri Sert ve uzun kış şartları, İçme suyu şebekesinin tam anlamıyla verimli olmaması Ulaşımda köyler ve mezralarda problemler mevcuttur. Bilinçsiz hayvansal üretim yapılması, Altyapı ve elektrik sistemi sorunlu, Katı atık toplama ve depolama sistemi ile kanalizasyon sisteminde problemler mevcuttur. Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Sosyal ve kültürel tesisler kapalı spor mekanları (halı saha, bayanlara yönelik sosyal faaliyet mekanları vs), Deri işleme atölyeleri kurulabilir. Konaklama tesisi ihtiyacı mevcuttur. Ziraat Bankasına ilave banka şubeleri olabilir. İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları İlçede bulunan Köyceğiz göleti mesire alanı ve su ürünleri yönünden değerlendirilmelidir İçme suyu altyapısına dair yatırımlar, Daha fazla eğitim kurumu (okul yapımı) yapılmalıdır. Uzun vadede sosyal faaliyet için kayak tesisleri (Çakmak Dağı) Ulaşım altyapısına yönelik yatırımlar, Çiftçi bilinçlendirme eğitimleri yapılmalıdır. Modern hayvan barınakları yapılmalıdır, Su şişeleme tesisleri kurulabilir, Kültür Merkezi kurulmalıdır, Sulama altyapısı iyileştirilmelidir.

94 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORU KÖPRÜKÖY Her hakkı saklıdır. TRA1 2013

95 MEVCUT DURUM Köprüköy, Erzurum kent merkezinin 58 km doğusunda 1670 m yükseklikte kurulu bulunan bir ilçedir (Şekil 35). İlçe merkezi ve çevresi Aras nehrinin suladığı nispeten engebeli bir düzlükte yer almaktadır. İlçenin yüzölçümü 665 km² olup ilçenin genelinde sert karasal iklim özellikleri görülür. BAYBURT ERZİNCAN ERZURUM Şekil 35. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri DEMOGRAFİK YAPI İlçeye bağlı 39 köy ve 1 belde belediyesi bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 18209 kişi olup kentsel nüfus 1710 kişi, kırsal nüfus ise 16.499 kişidir (Tablo 50). Tablo 50. Köprüköy ilçesinin ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu (TÜİK 2012) İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 1710 900 810 16499 8369 8130 18209 9269 8940 Kentsel nüfusun toplam nüfusa oranı %9,4 iken kırsal nüfus toplam nüfusun %90,6 sını oluşturmaktadır. İlçenin kentli nüfus oranı Türkiye ortalamasının (%77) çok altındadır. Köprüköy de toplam yaş bağımlılık oranı %77,18 iken nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 51 de verilmiştir. Tablo 51. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın 0-14 6.894 3.522 3.372 15-64 10.277 5.319 4.958 >65 1.038 428 610 Toplam 18.209 9.269 8.940

96 EĞİTİM Köprüköy de okuryazarlık oranı ortalama %87,31 iken erkeklerde bu oran %93,81 kadınlarda ise 80,55 tir. Bu oran 6 yaş üstü tüm yaş gruplarında kadınlar ve erkekler için homojen bir dağılım göstermektedir. Bununla beraber, Tablo 52 den de görüleceği gibi Okuma yazma bilmeyen, Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen, İlkokul mezunu ve İlköğretim mezunu olanların toplamı nüfusun %87,32 sini oluşturmaktadır. Bu durum ilkokul çağındaki nüfusun yüksek oranıyla izah edilebilirken diğer yaş grupları için ise nitelikli insan kaynağı açısından olumsuz bir durumdur. Tablo 52. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş ) Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın Okuma yazma bilmeyen 1.379 211 1.168 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 5.693 2.562 3.131 İlkokul mezunu 3.272 1.786 1.486 İlköğretim mezunu 3.258 1.975 1.283 Ortaokul veya dengi okul mezunu 257 212 45 Lise veya dengi okul mezunu 823 700 123 Yüksekokul veya fakülte mezunu 277 202 75 Yüksek lisans mezunu 9 7 2 Doktora mezunu 11 8 3 Bilinmeyen 598 281 317 Toplam 15.577 7.944 7.633 Köprüköy de ilköğretim, ortaöğretim ve mesleki ve teknik eğitim kurumlarındaki 4.859 öğrenci 58 adet okulda 172 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 16,31 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 29, ortaöğretimde 20 dir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın ve üstünde bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede herhangi bir yükseköğretim kurumu bulunmamaktadır. ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe Türkiye nin batı ve doğusunu bağlayan Erzurum, Ağrı, İran ve Orta Asya ya uzanan karayolu üzerindedir. Ulaşım altyapısı ile ilgili sorun yaşanmamaktadır. Köprüköy ün ticari münasebeti Erzurum kent merkezi iledir. Telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır. İlçe merkezinde bir adet devlet hastanesi bulunmaktadır. Sosyal aktivite imkanı olarak futbol sahası bulunan ilçede kapalı spor salonu ve kültür merkezi eksiği bulunmaktadır. SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Köprüköy de insani yardım, mesleki ve dayanışma ve dini hizmetler konulu toplam 8 dernek bulunmaktadır.

97 EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet başlıca hayvancılık ve bitkisel üretime dayalıdır. TARIM Köprüköy de tarım sektörü özellikle büyükbaş hayvancılık üzerine gelişmiştir. Bitkisel üretim daha çok kültür bitkilerine yönelmiş olsa da son dönemde ekilen miktarda azalmalar görülmektedir. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre % dağılımı Şekil 36 da verilmiştir. Çayır ve mera alanları ile yem bitkisi yetişebilecek arazi varlığı nedeniyle hayvancılık sektörü açısından uygun alanlara sahip olan ilçede 2011 yılına ait hayvansal üretim veriler Tablo 53 te verilmiştir. İlçe ayrıca arıcılık açısından oldukça idealdir ve üretim de yapılmaktadır. Nadas alanı(dekar) 11% Tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 89% Köprüköy Bitkisel Üretim İstatistikleri Şekil 36. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) Tablo 53. Köprüköy hayvansal üretim verileri Sığır sayısı (Baş) Koyun sayısı (Baş) Keçi sayısı (Baş) Süt üretimi (Ton) Bal üretimi (Ton) Kümes hayvanları sayısı ( Adet) Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538 Erzurum 58.6891 51.4488 47.754 56.7854 2.104 234.448 Köprüköy 28106 19214 2557 32870 49 9140 SANAYİ ALTYAPISI Köprüköy de tarımsal üretimin dışında herhangi bir üretim yapılmamaktadır. İlçede Küçük Sanayi Sitesi mevcut değildir.

98 TURİZM Köprüköy de şifalı çamuru ve termal suyu ile Deliçermik sağlık ve termal turizm açısından belirli bir potansiyele sahiptir. Yerel halkın ilgi gösterdiği alanda yetersiz de olsa bir tesis mevcuttur. TEŞVİKLER ve FİNANSAL HİZMETLER Köprüköy de 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ancak yararlanma konusunda sıkıntı çektikleri tespit edilmiştir. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde belediye hizmetleri genelde yeterli olsa da içme suyu kalitesi, katı atık depolama ve evsel atık sularla ilgili problemler mevcuttur. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Köprüköy ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 54 te verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir. Tablo 54. SEGE sıralaması İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi Merkez 41 2 1,92489 Köprüköy 837 6-1,28047 GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON Hayvansal ve bitkisel üretimde girdi maliyetlerinin yüksek oluşu rekabet açısından dezavantaj sağlamaktadır. Buna bir de üretici birliklerinin yetersiz oluşu ve var olanların etkin olmaması da eklenince piyasa şartlarından üreticinin zarar görmesi kaçınılmaz görülmektedir. İstikrarsız tarım politikaları üretici üzerinde olumsuz etki yapmaktadır. Hayvan ürünleri işleme, depolama ve taşıma altyapısı eksikliği mevcuttur. Köylerde, içme, kullanma ve sulama suyu sorunu mevcuttur. Kıyıkonak köyünün köprü projesi bitirilememiş durumdadır. Yapağı köyünde Turizm Bakanlığı tarafından sit alanı ilan edilmiş bir höyük mevcuttur. İlçede çeşitli noktalarda (Örentaş ve Yukarıkızılca köyü gibi) termal suya rastlanmaktadır. Bunun yanında çeşitli hastalıklara iyi gelen şifalı sular da mevcuttur. İlçe merkezinde Deliçermik sağlık ve

99 güzellik temasıyla turizme kazandırılmalıdır. Bunlara ilave olarak Güzelhisar köyünde Selçuklulardan kaldığı iddia edilen tarihi bir kale ve mağara mevcuttur. Güzelhisar köyünde süt üreticileri kooperatifi faaliyettedir. Süt toplama tesisi için bina ve soğutucu tanklar mevcut ancak süt toplamada sıkıntı çekildiği için bina ve tesis çürümeye bırakılmıştır. İlçede bazı noktalarda (Duatepe, Söğütlü ve Karaçuha köyleri gibi) sulama kanallarında sorunlar mevcuttur. Yukarıkızılca ve Ağcaşar köyleri civarında petrol ve doğalgaza rastlandığı belirtilmektedir. Tablo 55. İlçe değerlendirme formu İl Adı İlçe Adı Erzurum Köprüköy Kurum Adı İlçenin Potansiyelleri İlçede Karataşlar köyü, Kaya mezrası ve Yapağı köyü arasında Yapağlı Höyüğü Kültür Tabiat Koruma Kurulunca sit alanı olarak kabul edilmiştir. Ayrıca ilçe merkezinde kaplıca(şifalı su ve çamur)bulunmaktadır. Bu alanlarda kamp turizmi geliştirilebilir. İlçede hayvancılık ve bitkisel üretim faaliyetleri yoğundur. İlçenin Zayıf Yönleri Tarımsal üretimde çiftçilerin girdi maliyetleri yüksek ürettikleri ürünün bedeli düşüktür. Köylerde sulama kanallarında problemler mevcuttur. İlçe ve köyleri sosyal faaliyetler (kültür ve sportif faaliyetler) açısından oldukça zayıftır. Tarım desteklerinden yeterince yararlanılamamaktadır. Köylerde içme ve kullanma suyu şebekelerinde sorunlar mevcuttur. Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları İlçede termal kaynakların, araştırılması, çıkarılması ve alternatif kullanılması ile ilgili yatırımlara ihtiyaç duyulmaktadır. İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları

100 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORU NARMAN Her hakkı saklıdır. TRA1 2013

101 MEVCUT DURUM Erzurum un kuzeydoğusunda yer alan Narman, Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgelerinin birleşim noktasındadır (Şekil 37). Kent merkezine 90 km mesafede bulunan ilçenin ortalama yüksekliği 1650 m ve yüz ölçümü 1275 km² olup, dağlık bir alanda kurulmuştur. Doğusunda Sarıkamış, batısında Tortum, kuzeyinde Oltu, güneyinde ise Horasan, Köprüköy ve Pasinler ilçeleri yer almaktadır. İlçe yüksek dağlar arasında kaldığından iklim Erzurum a göre daha ılıman özellik göstermektedir. Kışın don olayı fazla görülmezken, yazlar sıcak ve kurak geçmektedir. Şekil 37. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri DEMOGRAFİK YAPI İlçeye bağlı 42 köy, 1 belde belediyesi ve 9 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 15.764 kişi olup, kentsel nüfus 4.866 kişi; kırsal nüfus ise 10.898 kişidir. (Tablo 56) Tablo 56. Narman ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012) İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 4.866 2.384 2.482 10.898 5.384 5.514 15.764 7.768 7.996 İlçe nüfusunun %32 si kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) altındadır. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı incelendiğinde Narman da nüfus yaş bağımlılık oranı %62,25 olarak hesaplanmıştır. TRA1 Düzey 2 Bölgesi nde bu oranın %54,71 olduğu göz önüne alınırsa Narman da bağımlı nüfus grubunun toplam nüfus içinde önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 57 de verilmiştir.

102 Tablo 57. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın 0-15 4.341 2.159 2.182 15-64 9.716 4.771 4.945 N>65 1.707 838 869 TOPLAM 15.764 7.768 7.996 EĞİTİM Narman da okuryazarlık oranı ortalama %88,62 iken erkeklerde bu oran %94,01 kadınlarda ise 83,35 dir. Bununla beraber, Tablo 58 den de görüleceği gibi Okuma yazma bilmeyen, Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen, İlkokul mezunu ve İlköğretim mezunu olanların toplamı nüfusun %77,45 ini oluşturmaktadır. Bu oran TRA1 Bölgesindeki diğer ilçelerden düşük olmasına karşın ilkokul çağı nüfus oranının yüksekliğini ve diğer gruplarda ise kaliteli bir beşeri sermayeye sahip olunmadığını göstermektedir. Tablo 58. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş ) Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın Okuma yazma bilmeyen 1.340 283 1.057 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 3.350 1.650 1.700 İlkokul mezunu 3.537 1.557 1.980 İlköğretim mezunu 2.876 1.372 1.504 Ortaokul veya dengi okul mezunu 424 345 79 Lise veya dengi okul mezunu 1.882 1.313 569 Yüksekokul veya fakülte mezunu 604 397 207 Yüksek lisans mezunu 24 18 6 Doktora mezunu 6 3 3 Bilinmeyen 292 141 151 Toplam 14.335 7.079 7.256 Narman da ilköğretim, ortaöğretim, mesleki ve teknik eğitim kurumlarındaki 3.797 öğrenci 50 adet okulda 229 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 16,09 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 15, ortaöğretimde 29, mesleki ve teknik eğitimde 24 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. 1997 yılında kurulan Narman Meslek Yüksekokulu; Bankacılık ve Sigortacılık, Büro Yönetimi ve Yönetici Asistanlığı, Gıda Teknolojisi, İnşaat Teknolojisi, Laborant ve Veteriner Sağlık, Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik, Muhasebe ve Vergi Uygulamaları ve Yapı Denetimi olmak üzere 8 bölümde eğitim verilmektedir. 2012 2013 döneminde öğrenci sayısı 594 olan ve eğitim altyapısı bakımından iyi durumda olan yüksekokulun en önemli sorunu Yükseköğrenim Kredi ve Yurtlar

103 kurumuna bağlı öğrenci yurdunun bulunmamasıdır. Bu durum yüksekokula olan talebi etkilemekte ve öğrenciler üzerinde barınma konusunda tereddütlere yol açmaktadır. ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde bir adet 30 yataklı toplum sağlığı merkezi ve entegre ilçe hastanesi bulunmaktadır. Aile hekimliği ve acil poliklinikleri ile hizmet veren hastanede yataklı hasta bakılmamaktadır. İlçenin ulaşımı karayolu ile Erzurum üzerinden sağlanmakta olup ulaşım altyapısı ile ilgili bir sorun yaşanmamaktadır. Erzurum kent merkezine nispeten uzak olan ilçe sağlık ve ticaret alanlarında Oltu ilçesine bağımlıdır. Telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır. SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Narman da Esnaf ve Sanatkarlar Odası, Ziraat Odası dışında çoğu eğitim ve dini faaliyetlerin geliştirilmesi üzerine 15 adet dernek bulunmaktadır. EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet başlıca hayvancılık ve bitkisel üretime dayalıdır. Büyükbaş hayvancılık bölgeye göre gelişmiştir. TARIM Toplam yüzölçümü 127.500 hektar olan ilçenin tarım alanları 21.536 hektar ile toplam alanın %17 sini oluşturmaktadır. Tarım alanlarının %74 lik bölümünde hububat, yem bitkileri ve az miktarda sebze ve meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 38 de belirtilmiştir. İlçe sınırlarında 36500 ha mera alanı bulunmakta olup, mera varlığı özellikle küçükbaş hayvancılık ve besicilik için önemli bir kaynaktır. Yem bitkisi üretimi için uygun tarım arazilerinin varlığı da besicilik için önemli bir avantaj oluşturmaktadır. Büyükbaş hayvan varlığı açısından ilçe, bölge içinde önemli bir yere sahiptir. Irkların geneli kültür melezi olup yerli ırk %20 civarındadır. Ancak küçükbaş hayvancılık 90 lı yıllarda 45 bin hayvan varlığından gerileme göstermiştir. Hayvan hastalıkları açısından ciddi sorun olmayan ilçede suni tohumlama çalışmaları başarılı düzeyde uygulanmaktadır. Yıllık 6500 adet suni tohumlama uygulanmakta ve 4500 civarında yavru elde edilmektedir. İlçede hayvan mevcudunun yaklaşık %40 ı suni tohumlamaya tabi tutulmaktadır ki bu çevre ilçelere göre oldukça yüksek bir orandır. İlçe bu haliyle geniş bir çevreye damızlık sertifikalı hayvan ihtiyacı açısından önemli bir merkez konumundadır. İlçe tarımı için en önemli hususlardan bir diğeri ise sulanabilir arazinin azlığıdır. İlçede

104 yapımı başlayan ve henüz tamamlanmamış Şehitler Barajının tamamlanması ve sulama kanallarıyla suyun belli noktalara taşınması önemli bir yatırımdır. 2011 yılı verilerine göre Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı 2147 çiftçinin bulunduğu ilçede büyük çaplı hayvancılık işletmesi bulunmamakla birlikte en fazla 90 başlık işletme söz konusudur. 100 üzerinde kayıtlı hayvancılık işletmesi olmakla birlikte çoğunluğu küçük hane işletmesidir. Ergazi beldesinde bulunan 90 başlık işletme, Tarım Bakanlığının Kırsal Kalkınma Yatırımlarını Destekleme Programı kapsamında kurulmuştur ve ilçenin önemli bir işletmesidir. İlçede 7000 civarında arı kolonisi bulunmakta olup göçer arıcılık söz konusudur. Çiftçi kayıt sitemine kayıtlı çiftçi sayısı 2011 yılı verilerine göre 1267 olan ilçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 59 da verilmiştir. İlçede kayıtlı 260 ın üzerinde organik tarım çiftçisi Nadas alanı (dekar) 56.358 26% Tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin ekilen alanı (dekar) 158.610 74% Şekil 38. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) bulunmaktadır. Narman Bitkisel Üretim İstatistikleri Tablo 59.Narman hayvansal üretim verileri (TÜİK 2011) Sığır sayısı (Baş) Koyun sayısı (Baş) Keçi sayısı (Baş) Süt üretimi (Ton) Bal üretimi (Ton) Kümes hayvanları ( Adet) Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448 Narman 28.167 1.149 179 29.437 139 16.020 Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538 SANAYİ ALTYAPISI

105 İlçe merkezinde ve bağlı köylerde peynir, bal ve süt üretimi yapan küçük ev tipi işletmeler dışında sanayi tesisi bulunmamaktadır. TURİZM İlçenin en önemli turistik değeri Narman Peri Bacalarıdır. Jeopark özelliği taşıyan ve 6500 hektarlık bir alanda bulunan peribacaları yerli turistler tarafından bilinmekte ve ziyaret edilmektedir. Ancak Peri Bacalarının çevresinde turizme hizmet edecek tesislerin bulunmaması turizmden elde edilen gelirlerin düşük düzeyde kalmasına yol açmaktadır. Narman yaylasında bulunan Devre Dağı kayak turizmi açısından uygundur. Narman ilçesinin önemli kültürel değeri ise ünlü ozan Aşık Sümmani dir. Aşık Sümmani nin tanıtımına yönelik toplantılar ve konferanslar düzenlenmektedir. TEŞVİKLER Narman da 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ve yararlandıkları görülmüştür. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde içme suyu altyapısı tamamlanmıştır ancak özellikle köylerde su depoları ve klorlama işleriyle ilgili sıkıntılar söz konusudur. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Narman ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 60 ta verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir. Tablo 60. SEGE sıralaması İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi Merkez 41 2 1,92489 Narman 722 6-0,7290 GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON Narman bölge içerisinde önemli bir büyükbaş hayvan varlığına sahiptir. Mevcut hayvan varlığının büyük bir bölümü kültür melezi olup suni tohumlama başarılı düzeyde uygulanmaktadır. İlçe bu haliyle geniş bir çevreye damızlık sertifikalı hayvan ihtiyacı açısından önemli bir merkez konumundadır. Irkların daha da iyileştirilmesi, alt yapı sorunlarının giderilmesi ve modern hayvan

106 pazarının kurulması ile ilçenin damızlık hayvan temin merkezi olması yolunda önemli adımlar atılmış olacaktır. Özellikle DAP kapsamında kurulacak modern ve organize hayvancılık alanları için Narman ın damızlık potansiyelinin değerlendirilmesi önemlidir. Tarımsal desteklerden bazı kısıtlar ve kredi şartlarının ağırlığından dolayı tam anlamıyla yararlanamama problemi mevcuttur. Küçük çiftçilerin desteklenmesi ile ilgili daha spesifik yaklaşımlar ortaya konulmalıdır. İlçe tarımı için en önemli hususlardan bir diğeri ise sulanabilir arazinin azlığıdır. İlçede yapımı başlayan ve henüz tamamlanmamış Şehitler Barajının tamamlanması ve sulama kanallarıyla suyun belli noktalara taşınması önemli bir yatırımdır. İlçe hayvancılığı için yem bitkisi ekimi açısından baraj suyunun sulama kanallarıyla (Avcuya-Kemerözü) bölgesine taşınması önemlidir. Bu arazinin sulanması ilçenin zirai üretimine önemli ölçüde etki edecektir. 4500 dönüme yakın alana sahip bölge sulanmasıyla birlikte yem bitkileri üretimi için son derece uygun bir alan olacaktır. Modern tarım uygulamalarının yaygınlaştırılması gerekliliği mevcuttur. İlçenin tarım alanları organik tarıma uygun olmakla birlikte konuya yönelik ciddi bir talep söz konusu değildir. Bunun ana nedeni ise özellikle pazarlama sorununun olmasıdır. Pazarlama sorununun aşılması için Narman markasının ön plana çıkarıldığı, kalitesinin vurgulandığı tanıtım çalışmalarının yapılması gerekmektedir. Arıcılık açısından daha çok paketleme ve markalaşma sorunu ön plandadır. Uygulanacak destek programlarının markalaşma, tanıtım ve sertifikalı paketli ürün üretimine yönelik olması gerekmektedir. İlçe genelinde ekonomik olarak değerlendirilebilecek kuşburnu bulunmaktadır. İşleme ve paketleme yapılarak ekonomik değeri yükseltilebilir. İlçe su kaynakları açısından güçlüdür. Yayla mevkinden çıkan suyun içme suyu olarak paketlenmesi ve pazarlanması mümkündür ancak fizibilite çalışmalarının yapılması gereklidir. Ayrıca su ürünleri yetiştiriciliği için de kaynaklar uygun olmakla birlikte henüz değerlendirme açısından yeterli dinamiklere sahip olduğu söylenemez. İlçenin genel olarak tarımla ilgilenmesi sebebiyle ilçede tarım meslek lisesinin kurulması ve tarımsal eğitimlerin verilmesin ilçe tarımını pozitif yönde etkileyecektir.

107 İlçe genelinde göç sorunu görülmektedir. Yerli nüfus giderek yaşlanmakta ve genç nüfus bölge içi ve dışı göç etmektedir. Bu durum insan kaynakları yönünden ilçeye olumsuz etki göstermekte, iş gücünü ve girişimciliği düşürmektedir. Özellikle tarımsal üretimde örgütlenme ve birlik oluşturma ile ilgili problemler mevcuttur. İlçede var olan birlikler etkin çalışamamaktadır. Halkın birbirine güven sorunu mevcut olup ortak iş yapma becerisi bulunmamaktadır. Tarıma dayalı sanayinin geliştirilmesi açısından işleme ve paketleme tesislerinin kurulmasının yanında bölge dışından özel sektör yatırımlarının çekilebilmesi için kaliteli ve sürekli hammadde sağlama konusunda sosyal ve teknik altyapının oluşturulması gerekmektedir. Bu anlamda büyük firmaların bölgeye çekilmesinde sözleşmeli üreticilik konusunda tanıtım ve araştırmalar yapılması gerekmektedir. Tablo 61. İlçe değerlendirme formu İl Adı İlçe Adı Kurum Adı Erzurum Narman Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü Halk Eğitim Müdürlüğü Nüfus Müdürlüğü Muhtarlıklar Narman Belediyesi Narman İlçe Hastanesi Esnaf ve Sanatkarlar Odası Birliği Ziraat Odası İlçenin Potansiyelleri Zengin mera alanları Büyükbaş hayvan varlığı (Montofon) Narman Peribacalarının ilçede yer alması Tarım alanlarının organik tarım için uygun olması İlçenin Zayıf Yönleri Erzurum merkezine uzak oluşu Güven eksikliği ve birlikte çalışma kültürünün olmaması Üretilen ürünlerin pazarlanamaması Sulama altyapısının yetersiz olması Turizm altyapısının gelişmemiş olması Hayvancılık ve tarımın bilinçsizce yapılmasından dolayı veriminin düşük olması Genç nüfusun göçü Girişimciliğin yeterince gelişmemesi Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Sertifikalı damızlık üretimi Süt birlikleri kurulması Narman Peribacalarının turizme kazandırılması Organik tarımın geliştirilmesi Arıcılık İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Yükseköğrenim öğrenci yurdu Sulama sıkıntısının çözülmesi Organize hayvancılık tesisleri

108 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORU OLTU Her hakkı saklıdır. TRA1 2013

109 MEVCUT DURUM Erzurum un kuzeydoğusunda yer alan Oltu (Şekil 39), il merkezine 114 km mesafede yer almaktadır. İlçenin ortalama yüksekliği 1275 m ve yüz ölçümü 1380 km² olup, doğusunda Şenkaya, kuzeydoğusunda Olur, kuzeyinde Yusufeli ve Uzundere, batısında Tortum ve güneyinde Narman ilçeleri ile çevrelenmiştir. Oltu Çayı vadisinde yer alan ilçenin dağlık ve ormanlık bir yapısı vardır. İlçenin en önemli yükseltileri Akdağ (3030 m) ve Kırdağ (2000 m) dir. Çoruh Nehri nin bir kolu olan Oltu Çayı ilçeyi ikiye bölmektedir. Doğu Anadolu ile Doğu Karadeniz Bölgeleri arasında geçiş bölgesinde yer alan ilçenin yüksek kısımları ile Oltu Vadisi boyu arasında iklim değişkenlik gösterir. İlçenin rakımı yüksek kuzey kesimlerinde iklim oldukça serttir ve kar yağışı çokça görülmektedir. İlçe merkezi ile vadi boyunca daha ılıman bir iklime hakimdir. DEMOGRAFİK YAPI İlçeye bağlı 65 köy, 6 mahalle ve 30 mezra bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 32.617 kişi olup, kentsel nüfus 22.127 kişi; kırsal nüfus ise 10.490 kişidir (Tablo 62). BAYBURT ERZİNCAN ERZURUM Şekil 39. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri Tablo 62. Oltu ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012) İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 22.127 11.803 10.324 10.490 5.176 5.314 32.617 16.979 15.638 İlçe nüfusunun %68 i kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) altındadır. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı incelendiğinde Oltu da nüfus yaş bağımlılık oranı %50,80 olarak hesaplanmıştır. Bu değer TRA1 Düzey 2 Bölgesi oranı olan %54,71 in altında olmasına rağmen yine de

110 bağımlı nüfusun toplam nüfus içinde önemli bir yer tuttuğunu göstermektedir. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 63 te verilmiştir. Tablo 63. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın 0-15 7.244 3.763 3.481 15-64 21.630 11.430 10.200 N>65 3.743 1.786 1.957 TOPLAM 32.617 16.979 15.638 EĞİTİM Oltu da okuryazarlık oranı ortalama %88,60 iken erkeklerde bu oran %94,03, kadınlarda ise 82,74 tür. Bununla beraber, Tablo 64 ten de görüleceği gibi Okuma yazma bilmeyen, Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen, İlkokul mezunu ve İlköğretim mezunu olanların toplamı nüfusun %68,19 unu oluşturmaktadır. Bu oran TRA1 Düzey 2 Bölgesi ndeki diğer ilçelerden düşük olmasına karşın ilkokul çağındaki okuryazarlık durumunun kaliteli bir beşeri sermayeye imkân veremeyeceğinin göstergesidir. Tablo 64. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş ) Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın Okuma yazma bilmeyen 2.645 563 2.082 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 5.405 2.795 2.610 İlkokul mezunu 6.807 2.744 4.063 İlköğretim mezunu 5.583 3.244 2.339 Ortaokul veya dengi okul mezunu 1.059 728 331 Lise veya dengi okul mezunu 5.384 3.577 1.807 Yüksekokul veya fakülte mezunu 2.214 1.478 736 Yüksek lisans mezunu 88 64 24 Doktora mezunu 18 7 11 Bilinmeyen 771 367 404 Toplam 29.974 15.567 14.407 Oltu da ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarındaki 6.643 öğrenci 52 adet okulda 341 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 12,63 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 18, ortaöğretimde 27, teknik ve meslek eğitiminde 57 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede Atatürk Üniversitesine bağlı bir Yer Bilimleri Fakültesi ve meslek yüksekokulu bulunmakta olup fakültenin iki bölümünde 2012 2013 döneminde 20 öğretim görevlisi ve 108 öğrenci, meslek yüksekokulunun ise gıda teknolojisi, muhasebe ve vergi uygulamaları, pazarlama, halıcılık ve kilimcilik, kuyumculuk ve takı tasarımı, inşaat teknolojisi, bankacılık ve sigortacılık ile grafik tasarım

111 olmak üzere toplam 9 bölümünde 28 öğretim elemanı ve 575 öğrencisi bulunmaktadır. Fakülte 2008 yılında açılmış ve Jeoloji Mühendisliği programında eğitim ve öğretime devam etmektedir. Yüksekokul öğrencileri için 300 yataklı öğrenci yurdu inşaatı tamamlanmıştır. ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde çevre ilçelere (Narman, Olur ve Şenkaya) de hizmet veren 100 yataklı devlet hastanesi bulunmaktadır. Oltu Devlet Hastanesi nde toplam 25 uzman hekim, 9 aile hekimi, 3 diş hekimi, 12 pratisyen hekim ve 147 yardımcı sağlık personeli görev yapmaktadır. Ayrıca ilçede 13 adet köy sağlık evinin bağlı bulunduğu toplum sağlığı merkezi ve verem savaş dispanseri bulunmaktadır. 2012 Yılı sonu itibari ile Genel Sağlık Hizmetlerinden (G0) yararlanan hane sayısı 1076 olup, tümü aktiftir. İlçe merkezinden geçen Erzurum-Artvin devlet karayolu ile ilçenin Erzurum, Ardahan, Artvin ve Kars iline bağlantısı sağlanmaktadır. İlçeye bağlı 65 köye ulaşım sağlanmakta olup; 22 köy yolu asfalt diğer köy yolları ise stabilize bağlantı yolu niteliğindedir. İlçenin telekomünikasyon altyapısı sorunlu olup, bazı köylerin telefonları kablo kesilmelerinden dolayı çalışmamaktadır. İlçe merkezinde halk kütüphanesi, kültür merkezi, futbol sahası, halı saha ve spor salonları bulunmaktadır. SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Oltu da büyük çoğunluğu insani yardım ve dini hizmetlerin gerçekleştirilmesi faaliyetlerini yürüten dernekler olmak üzere toplam 26 dernek bulunmaktadır. Bunun yanında tarımsal sulama, üretim ve satış kooperatifleri; kalkınma birlikleri, mesleki birlikler de faaliyet göstermektedir. EKONOMİK YAPI İlçe ekonomisinin temelini tarım, hayvancılık ve madencilik oluşturmaktadır. Sanayi ve ticaret faaliyetleri de halkın önemli gelir kaynaklarıdır. TARIM Toplam yüzölçümü 138.000 hektar olan ilçenin kullanılabilir tarım alanları 11.021 hektar ile toplam alanın %8 ini oluşturmaktadır. Tarım alanlarının %65 lik bölümünde tahıl, %1 lık bölümünde ise sebze ve meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Tarım alanlarının ancak 5.058 hektarı sulanabilir durumdadır. sığırcılığı yoğunluklu olmak üzere süt sığırcılığı ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği de yapılmaktadır. Büyükbaş hayvan varlığı incelendiğinde ırkların %10 u yerli ırk olup; geri kalan bölümü kültür melezidir.

112 Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 40 da belirtilmiştir. Sebze bahçeleri alanı(dekar) 560 0% Meyveler, içecek ve baharat bitkilerinin alanı(dekar) 826 1% Nadas alanı(dekar) 37.387,00 34% Tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 71.433,00 65% OLTU BİTKİSEL ÜRETİM İSTATİSTİKLERİ Şekil 40. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) İlçede besi, 2012 yılı verilerine göre Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı 1736 çiftçinin bulunduğu ilçede büyük çaplı ve modern hayvancılık işletmesi çok az olup; mevcut işletmelerin büyük çoğunluğu geleneksel yöntemlerle üretim yapan küçük hane işletmeleridir. İlçede 12450 kovan ile arıcılık yapılmaktadır. İlçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 65 te verilmiştir. Tablo 65. Oltu hayvansal üretim verileri(tüik 2011) Sığır sayısı (Baş) Koyun sayısı (Baş) Keçi sayısı (Baş) Süt üretimi (Ton) Bal üretimi (Ton) Kümes hayvanları ( Adet) Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448 Oltu 24.609 38.042 2276 25.776 100 16.850 Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538 SANAYİ ALTYAPISI İlçede 140 işyeri kapasiteli küçük sanayi sitesi bulunmaktadır. Olur, Narman ve Şenkaya ilçeleri için merkez konumunda olan ilçede 125 hektar büyüklüğünde bir alana Organize Sanayi Bölgesinin kurulmasına yönelik çalışmalar devam etmektedir. Oltu taşı rezervleri ilçenin en önemli yeraltı zenginliğidir. Oltu taşının çıkarılmasında, işlenmesinde ve pazarlanmasında yaklaşık 1000 kişi çalışmaktadır. İlçede 2012 yılsonu itibariyle 994 gelir vergisi mükellefi ve 83 kurumlar vergisi mükellefi bulunmaktadır. 2001 yılında özelleştirme kapsamında kapatılan kömür ocaklarının Oltu

113 Kaymakamlığı, ilçede bulunan sivil toplum kuruluşları ve vatandaşlar tarafından satın alınarak kurulan Oltu Kömür A.Ş de 238 kişi istihdam edilmektedir. TURİZM Zengin bir tarihi geçmişe sahip ilçede pek çok kilise, cami ve kale bulunmaktadır. Oltu Kalesi, Arslan Paşa Cami, Mısri Zinnun Türbesi, Rus Kilisesi, Arslan Paşa Hamamı ilçenin önemli turistik değerleridir. Önemli turistik değerler içeren ilçede turizm faaliyetleri gelişmemiştir. Konaklama ve hizmet sektörü sınırlıdır. TEŞVİKLER Oltu da 2012 yılı içerisinde Oltu Beton A.Ş. yatırım teşvik belgesi almıştır. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ve yararlandıkları görülmüştür. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde içme suyu altyapısı tamamlanmıştır. Köylerin tamamında içme suyu şebekesi mevcut olup 44 köyde kanalizasyon şebekesi tamamlanmıştır. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Oltu ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 66 te verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir. Tablo 66. SEGE sıralaması İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi Merkez 41 2 1,92489 Oltu 424 3-0,19252 GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON Tarımsal desteklerden bazı kısıtlar ve kredi şartlarının ağırlığından dolayı tam anlamıyla yararlanamama problemi mevcuttur. Küçük çiftçilerin desteklenmesi ile ilgili daha spesifik yaklaşımlar ortaya konulmalıdır. Hayvancılık aile işletmelerinde geleneksel usuller ile yapılmaktadır. Hayvan hastalıkları ile mücadele edebilmek ve üretimde verimi artırmak için modern hayvancılık uygulamalarının yaygınlaştırılması gerekmektedir.

114 Yaklaşık 150000 arı kolonisinin ve arıcılıkla iştigal eden 200 çiftinin bulunduğu ilçede daha çok paketleme ve markalaşma sorunu ön plandadır. Uygulanacak destek programlarının markalaşma, tanıtım ve sertifikalı paketli ürün üretimine yönelik olması gerekmektedir. İlçe genelinde göç sorunu görülmektedir. Yerli nüfus giderek yaşlanmakta ve genç nüfus bölge içi ve dışı göç etmektedir. Bu durum insan kaynakları yönünden ilçeye olumsuz etki göstermekte, iş gücünü ve girişimciliği düşürmektedir. Oltu Organize Sanayi bölgesinin tamamlanmasıyla ilçe çevre ilçeler için ticaret merkezi haline gelecektir. Sulama altyapısının geliştirilmesine yönelik gölet ve kanal yapımı ile Oltu Çayının ıslah çalışmaları önem arz etmektedir. Mera alanlarının iyileştirilmesine yönelik çalışmalar yapılması gerekmektedir. Tablo 67. İlçe değerlendirme formu İl Adı Erzurum İlçe Adı Oltu Kurum Adı Oltu Kaymakamlığı Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü İlçe Müftülüğü Oltu Belediyesi Muhtarlıklar İlçenin Potansiyelleri Arıcılık potansiyeli ve koloni varlığı Maden yatakları ve Oltu taşı yatakları Oltu cağ kebabının tescil edilmiş olması Oltu çayı Mera varlığı Büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığı İlçenin Zayıf Yönleri Maden yataklarının işletilmemesi Genç nüfusun göçü İşgücünün yaşlı olması Turizm altyapısının gelişmemiş olması Parçalı arazi yapısının olması Köy yollarında ulaşım altyapısının yetersiz olması Sulama altyapısının nispeten zayıf olması Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Arıcılık Oltu taşı Turizm altyapısına yönelik alanlar Madencilik İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Sulama altyapısının geliştirilmesi Et kesimi ve et işleme tesisleri (kesimhane, soğuk hava deposu) Toprak analiz ünitesi Mera ve boş alanların ağaçlandırılması Arıcılık ve hayvancılığın desteklenmesi Kömür ocaklarının etkin çalıştırılması

115 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORU OLUR Her hakkı saklıdır. TRA1 2013

116 MEVCUT DURUM Erzurum un kuzeydoğusunda yer alan Olur, il merkezine 160 km mesafede yer almaktadır. İlçenin ortalama yüksekliği 1327 m ve yüz ölçümü 820 km² olup, doğusunda Göle ve Şenkaya ilçeleri, batısında Yusufeli, güneyinde Oltu ve kuzeyinde Artvin in Ardanuç ilçesi bulunmaktadır. Kuzey ve güney istikametinde sıra dağlar ve bu dağları kesen derin vadilerden oluşan ilçenin kuzeyinde yüksek platolar yer almaktadır. İlçenin en önemli yükseltileri güneyde Akdağ (2342 m), kuzeyde Zamp Dağı (2745 m), Sarıbaba Tepesi (2605 m), Pancarlı Tepesi (2697 m) ve Horasan tepesi (2842 m) dir. Çoruh Nehri nin bir kolu olan Oltu Çayı ve bu çayı besleyen Alabalık Suyu ile Kızılçay ilçenin önemli akarsularıdır. Doğu Anadolu ile Doğu Karadeniz Bölgeleri arasında geçiş bölgesinde yer alan ilçenin iklimi de geçit özelliği göstermektedir. İlçenin rakımı yüksek kuzey kesimlerinde iklim oldukça serttir ve kar yağışı çokça görülmektedir. İlçe merkezi ile güney kesimleri daha ılıman bir iklime sahip olup, yağışlar daha ziyade yağmur şeklinde olmaktadır. BAYBURT ERZİNCAN ERZURUM Şekil 41. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri DEMOGRAFİK YAPI İlçeye bağlı 40 köy ve 3 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 7.473 kişi olup, kentsel nüfus 2.157 kişi; kırsal nüfus ise 5.316 kişidir (Tablo 68 ) Tablo 68. Olur ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012) İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 2.157 1.114 1.043 5.316 2.586 2.730 7.473 3.700 3.773 İlçe nüfusunun %28 i kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) altındadır. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı incelendiğinde Olur da nüfus yaş bağımlılık oranı %67,67 olarak hesaplanmıştır. TRA1 Düzey 2 Bölgesi nde bu oranın %54,71 olduğu göz önüne alınırsa Olur da

117 bağımlı nüfus grubunun toplam nüfus içinde önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 69 de verilmiştir. Tablo 69. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın 0-15 1.129 599 530 15-64 4.457 2.222 2.235 N>65 1.887 879 1.008 TOPLAM 7.473 3.700 3.773 EĞİTİM Olur da okuryazarlık oranı ortalama %84,31 iken erkeklerde bu oran %90,79, kadınlarda ise 77,98 dir. Bununla beraber, Tablo 70 ten de görüleceği gibi Okuma yazma bilmeyen, Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen, İlkokul mezunu ve İlköğretim mezunu olanların toplamı nüfusun %74,43 ünü oluşturmaktadır. Bu oran TRA1 Bölgesindeki diğer ilçelerden düşük olmasına rağmen gerek ilkokul çağındaki nüfusun oransal büyüklüğü gerekse çalışma çağındaki nüfusun okuryazarlık seviyesinin düşük olması beşeri sermayenin kalitesi açısından olumlu bir özellik olarak görülmemektedir. Tablo 70. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş ) Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın Okuma yazma bilmeyen 797 189 608 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 1.131 558 573 İlkokul mezunu 2.397 1.031 1.366 İlköğretim mezunu 927 485 442 Ortaokul veya dengi okul mezunu 350 261 89 Lise veya dengi okul mezunu 821 608 213 Yüksekokul veya fakülte mezunu 312 216 96 Yüksek lisans mezunu 7 4 3 Doktora mezunu 4 2 2 Bilinmeyen 310 132 178 Toplam 7.056 3.486 3.570 Olur da ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarındaki 1.014 öğrenci 13 adet okulda 56 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 13,70 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 18,41, ortaöğretimde 17,41 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede yüksekokul bulunmamaktadır. ERİŞİLEBİLİRLİK

118 İlçe merkezinde bir adet 15 yataklı toplum sağlığı merkezi ve entegre ilçe hastanesi bulunmaktadır. Aile hekimliği, diş hastalıkları ve acil poliklinikleri ile hizmet veren hastanede 4 aile hekimi ve 3 pratisyen hekim görev yapmaktadır. Yataklı hasta bakım hizmeti verilmeyen hastane bünyesinde uzman hekim bulunmamaktadır. Erzurum-Artvin devlet karayolundan 8 km içeride yer alan ilçenin Erzurum, Ardahan, Artvin ve Kars iline direkt ulaşımı mevcut olup; başka il ve ilçeler ile doğrudan devlet yolu bağlantısı bulunmamaktadır. İlçeye bağlı tüm köylere ulaşım sağlanmakta olup; 6 köyle asfalt diğerlerinde ise stabilize bağlantı yolu bulunmaktadır. Erzurum kent merkezine nispeten uzak olan ilçe sağlık ve ticaret alanlarında Oltu ilçesine bağımlıdır. İlçenin telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır. SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Olur da 3 adet insani yardımlaşma ve 1 adet dini hizmetlerin gerçekleştirilmesi faaliyetlerini yürüten 4 dernek bulunmaktadır. Bunun yanında tarımsal sulama, üretim ve satış kooperatifleri de faaliyet göstermektedir. EKONOMİK YAPI Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgeleri arasında coğrafi geçiş bölgesinde yer alan ilçenin ekonomisinde intansif tarım ve besi sığırcılığı önemli bir yer tutmaktadır. TARIM Toplam yüzölçümü 82.000 hektar olan ilçenin tarım alanları 2.456 hektar ile toplam alanın %3 ünü oluşturmaktadır. Çok kısıtlı olan tarım alanlarının %82 lik bölümünde tahıl, %6 lık bölümünde ise Nadas alanı(dekar) 3.048 12% Sebze bahçeleri alanı(dekar) 680 3% Meyveler, içecek ve baharat bitkilerinin alanı(dekar) 725 3% Tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 20.102 82% Şekil 42. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) Olur Bitkisel Üretim İstatistikleri

119 sebze ve meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Rakımı yüksek dağ köylerinde yem bitkileri ve buğday ekimi yapılırken; ilçe merkezi ve vadi içlerindeki köylerde ise meyvecilik ve seracılık yapılmaktadır. İlçede besi sığırcılığı, süt sığırcılığı ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği yapılmaktadır. Büyükbaş hayvan varlığı incelendiğinde ırkların %17 si yerli ırk olup; geri kalan bölümü kültür melezidir. Küçükbaş hayvancılıkta keçi yetiştiriciliği çevre ilçelere göre gelişmiştir. 2012 yılı verilerine göre Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı 823 çiftçinin bulunduğu ilçede büyük çaplı ve modern hayvancılık işletmesi bulunmamakla birlikte mevcut işletmelerin büyük çoğunluğu geleneksel yöntemlerle üretim yapan küçük hane işletmeleridir. İlçede 8550 kovan ile arıcılık yapılmaktadır. İlçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 71 de verilmiştir. Meyvecilikte dut yetiştiriciliği yöre halkı için önemlidir. Pekmezin Türk Patent Enstitüsünden patenti alınmıştır. Şekil 42 de tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı verilmiştir. Tablo 71. Olur hayvansal üretim verileri(tüik 2011) Sığır sayısı (Baş) Koyun sayısı (Baş) Keçi sayısı (Baş) Süt üretimi (Ton) Bal üretimi (Ton) Kümes h. ( Adet) Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448 Olur 14.929 8.525 1.337 14.969 98 1.500 Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538 SANAYİ ALTYAPISI İlçe merkezinde ve bağlı köylerde peynir, bal ve süt üretimi yapan küçük ev tipi işletmeler dışında tarıma dayalı sanayi tesisi bulunmamaktadır. Ormanağzı köyünde dut pekmezi fabrikasının yapımı tamamlanmış, işletme ihalesi henüz gerçekleştirilemediği için tesis çalışmamaktadır. Oltu taşı, bakır ve yeşil mermer rezervlerinin bulunduğu ilçede yeşil mermer çıkartan maden işletmesi vardır. TURİZM Zengin bir tarihi geçmişe sahip ilçede pek çok gözetleme kulesi, kilise ve kale bulunmaktadır. Keçili köyünde yer alan Vank Kilisesi, Köprübaşı, Aşağı Karacasu, Beğendik köylerinde yer alan gözetleme kaleleri ve çeşitli köylerde bulunan koç heykelleri ilçenin önemli turistik değerleridir. Ayrıca Yıldızkaya köyünde yer alan Kivi Mağarası da gezilip görülmeye değer alanlardandır. Mevcut ormanlık alanları, ender jeolojik oluşumları ve yüzey şekilleri, krater gölleri ve göletleri ile ilçe doğa turizmi için önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Yukarı Çoruh Havzasında yer alan ilçe pek çok yaban hayvanını barındırmakta olup, kuş göç yolları üzerinde yer almaktadır. Önemli turistik değerler içeren ilçede turizm faaliyetleri gelişmemiştir. Konaklama ve hizmet sektörü sınırlıdır. TEŞVİKLER

120 Olur da 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ve yararlandıkları görülmüştür. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde içme suyu altyapısı tamamlanmıştır. İçme suyu arıtma tesisi yapım çalışmaları devam etmektedir. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Olur ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 72 te verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir. Tablo 72. SEGE sıralaması İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi Merkez 41 2 1,92489 Olur 720 5-0,7285 GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON Tarımsal desteklerden bazı kısıtlar ve kredi şartlarının ağırlığından dolayı tam anlamıyla yararlanamama problemi mevcuttur. Küçük çiftçilerin desteklenmesi ile ilgili daha spesifik yaklaşımlar ortaya konulmalıdır. Özellikle tarımsal üretimde örgütlenme ve birlik oluşturma ile ilgili problemler mevcuttur. İlçede var olan birlikler etkin çalışamamaktadır. Halkın birbirine güven sorunu mevcut olup ortak iş yapma becerisi bulunmamaktadır. Mevcut durumda tarımsal sulama, üretim ve satış kooperatifleri bulunan ilçede devlet desteklerinden daha fazla yararlanılması adına birliklerin ve kooperatiflerin aktif hale getirilmesi, organik tarım desteklerinden alınan payın artırılması ve ürünlerin pazarlanmasında süt tesisleri ile anlaşma yapma imkanı sağlaması açısından önemlidir. İlçede sertifikalı yem bitkileri ekiminin (fiğ, yonga, korunga) ve silajlık mısır ekiminin dağ köylerinde geliştirilmesi için çalışmalar yapılmaktadır. Hayvancılık aile işletmelerinde geleneksel usüller ile yapılmaktadır. Hayvan hastalıkları ile mücadele edebilmek ve üretimde verimi artırmak için modern hayvancılık uygulamalarının yaygınlaştırılması gerekmektedir. İlçede yapılan suni tohumlama uygulamalarında geçmişte yaşanan sıkıntılar nedeniyle halkta bu yönteme karşı bir önyargı oluşmuştur. Mevcut hayvan varlığının çoğunluğu kültür melezi olan ilçede

121 halkın kültür ırkları yerine bölge şartlarına uygun hayvanlara destek verilmesi yönünde eğilimleri oluşmuştur. Besi hayvancılığında ve süt sığırcılığında üretilen ürünlerin pazarlanmasında sorunlar yaşanmaktadır. Bu anlamda süt toplama, kesimhane, süt ve et işleme tesislerinin yapımına yönelik fizibilite çalışmaları yapılmalıdır. Tarıma dayalı sanayinin geliştirilmesi açısından işleme ve paketleme tesislerinin kurulmasının yanında bölge dışından özel sektör yatırımlarının çekilebilmesi için kaliteli ve sürekli hammadde sağlama konusunda sosyal ve teknik altyapının oluşturulması gerekmektedir. Bu anlamda büyük firmaların bölgeye çekilmesinde sözleşmeli üreticilik konusunda tanıtım ve araştırmalar yapılması gerekmektedir. Yaylacılığın yaygın olduğu ilçede, yaylaların altyapı eksiklikleri giderilmelidir. Arıcılık açısından daha çok paketleme ve markalaşma sorunu ön plandadır. Uygulanacak destek programlarının markalaşma, tanıtım ve sertifikalı paketli ürün üretimine yönelik olması gerekmektedir. İlçe genelinde göç sorunu görülmektedir. Yerli nüfus giderek yaşlanmakta ve genç nüfus bölge içi ve dışı göç etmektedir. Bu durum insan kaynakları yönünden ilçeye olumsuz etki göstermekte, iş gücünü ve girişimciliği düşürmektedir. Tablo 73. İlçe değerlendirme formu İl Adı İlçe Adı Kurum Adı Erzurum Olur Olur Kaymakamlığı Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü Halk Eğitim Müdürlüğü Nüfus Müdürlüğü Muhtarlıklar Olur İlçe Hastanesi İlçenin Potansiyelleri Büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığı Tarihi eserlerin varlığı (Vank Kilisesi, Koç Heykelleri, Gözetleme Kuleleri) Doğal ve jeolojik güzellikte alanların yer alması Meyvecilik ve seracılık yapılması Yaban hayatı ve kuş çeşitliliğinin zengin olması Organik tarım için uygun arazilerin bulunması

122 İlçenin Zayıf Yönleri Erzurum merkezine uzak oluşu Güven eksikliği ve birlikte çalışma kültürünün olmaması Üretilen ürünlerin pazarlanamaması Turizm altyapısının gelişmemiş olması Hayvancılık ve tarımın bilinçsizce yapılmasından dolayı veriminin düşük olması Genç nüfusun göçü Girişimciliğin yeterince gelişmemesi Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Turizm altyapısına yönelik alanlar Organik tarımın geliştirilmesi Arıcılık İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Organize hayvancılık tesisleri Et kesimi ve et işleme tesisleri (kesimhane, soğuk hava deposu)

123 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORU PASİNLER Her hakkı saklıdır. TRA1 2013

124 MEVCUT DURUM Pasinler, Erzurum kent merkezinin 40 km doğusunda (Şekil 43) 1740m yükseklikte kurulmuştur. İlçe merkezi ve çevresi Aras Nehri boyunca uzanan 350 km2 lik düz bir ova üzerinde yer alır. İlçenin toplam yüzölçümü 1460 km2 dir. İlçenin 880km2 si ova 580 km2 si ise dağlar ve yaylalardan oluşur. İlçenin kuzeyinde Tortum ve Narman, doğusunda Köprüköy, güneyinde Karayazı ve Tekman ilçeleri batısında ise Erzurum merkez ilçe yer almaktadır. Karasal iklim özelliklerinin hakim olduğu ilçede kışlar sert geçmektedir. BAYBURT ERZURUM ERZİNCAN Şekil 43 İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri DEMOGRAFİK YAPI İlçeye bağlı 56 köy, 2 mezra ve 1 belde belediyesi bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 13.231 kişi olup, kentsel nüfus 5052 kişi, kırsal nüfus ise 27.179 kişidir (Tablo 74). Tablo 74. Pasinler ilçesinin ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu (TÜİK 2012) İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 13604 6875 6729 18113 9101 9012 31717 15976 15741 Kentsel nüfusun toplam nüfusa oranı %43 iken kırsal nüfus toplam nüfusun %57 sini oluşturmaktadır. İlçe nüfusunun %43 ü kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) çok altındadır. Pasinler de toplam yaş bağımlılık oranı %66,60 iken nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 75 te verilmiştir. Tablo 75. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın 0-14 10.565 5.378 5.187 15-64 19.038 9.682 9.356 >65 2.114 916 1.198

125 Toplam 31.717 15.976 15.741 EĞİTİM Pasinler de okuryazarlık oranı ortalama %91,70 iken erkeklerde bu oran %95,84 kadınlarda ise 87,50 dir. Bu oran 6 yaş üstü tüm yaş gruplarında kadınlar ve erkekler için homojen bir dağılım göstermektedir. Bununla beraber, Tablo 76 dan da görüleceği gibi Okuma yazma bilmeyen, Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen, İlkokul mezunu ve İlköğretim mezunu olanların toplamı nüfusun %80,44 ünü oluşturmaktadır. Bu da okuryazarlık durumunun kaliteli bir beşeri sermayeye imkan veremeyeceğini göstermektedir. Tablo 76. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş ) Bitirilen Eğitim Düzeyi Erkek Kadın Toplam Okuma yazma bilmeyen 1.616 251 1.365 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 7.542 3.493 4.049 İlkokul mezunu 7.281 3.141 4.140 İlköğretim mezunu 5.773 3.231 2.542 Ortaokul veya dengi okul mezunu 790 587 203 Lise veya dengi okul mezunu 3.001 2.227 774 Yüksekokul veya fakülte mezunu 882 607 275 Yüksek lisans mezunu 34 29 5 Doktora mezunu 17 7 10 Bilinmeyen 676 327 349 Toplam 27.612 13.900 13.712 Pasinler de ilköğretim, ortaöğretim ve mesleki ve teknik eğitim kurumlarındaki 8.275 öğrenci 55 adet okulda 362 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 17,53 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 21, ortaöğretimde 24 tür. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın ve üstünde bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede Atatürk Üniversitesine bağlı Pasinler Meslek Yüksek Okulu 1993 yılından beri hizmet vermektedir. İlk defa 1994 te öğrenci alan okulda toplam 13 akademik personel görev yapmaktadır. Toplam 780 öğrencisi olan okulda Bilgisayar Teknolojileri, Büro Yönetimi ve Sekreterlik, Elektrik ve Enerji, Elektronik ve Otomasyon, Finans-Bankacılık ve Sigortacılık, İnşaat, Mimarlık ve Şehir Planlama, Muhasebe ve Vergi, Otel, Lokanta ve İkram Hizmetleri, Yönetim ve Organizasyon Bölümleri bulunmaktadır. Okul yılda 100 öğrenci mezun vermektedir. ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe Türkiye nin batı ve doğusunu bağlayan Erzurum, Ağrı, İran ve Orta Asya ya uzanan uluslar arası D- 100 karayolu üzerindedir. Ulaşım altyapısı iyi durumdadır. Ulaşım altyapısı ile ilgili sorun yaşanmamaktadır. İlçede 1 devlet hastanesi (50 yataklı), 4 aile sağlığı merkezi, 5 sağlık evi bulunmaktadır. Devlet hastanesinde 5 uzman, 4 pratisyen 2 diş hekimi, 1 eczacı, 108 yardımcı

126 personel, aile sağlığı merkezinde 10 aile hekimi, 10 aile sağlığı elemanı görev yapmaktadır. Ambulans sayısı 3 tür. Pasinler in ticari münasebeti Erzurum kent merkezi iledir. Ancak ilçe tarıma elverişli ovası nedeniyle civar ilçeler ve köyler için de önemli bir cazibe merkezi konumundadır. Telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır. İlçe merkezinde bir adet devlet hastanesi bulunmaktadır. Sosyal aktivite imkanı olarak kapalı spor salonu ve kültür merkezi mevcuttur. SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Pasinler de insani yardım, kültür sanat, mesleki ve dayanışma, sağlık, spor ve dini hizmetler alanlarında faaliyet gösteren 36 adet dernek bulunmaktadır. EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyetler hayvancılığa ve bitkisel üretime dayanmaktadır. Çevresine göre yükseltisi az ve verimli bir ova olan Pasinler Ovası şeker pancarı, patates, lahana, ayçiçeği ve son dönemde karpuz gibi değerli ürünlerin yetiştiği bir alandır. Engebeli alanlarda küçükbaş ovada ise büyükbaş besi hayvancılığı önemli bir potansiyeldir. Ovada kültür ırkı hayvanlara ve melezlere rastlamak mümkündür. Pasinler'de önemli bir ekonomik faaliyet de arıcılıktır. İlçe son dönemde altyapı iyileştirmesi ve tanıtım faaliyetlerinin ardından termal turizmde de adını duyurmaya başlamıştır. TARIM Pasinler de tarım sektörü özellikle büyük ve küçükbaş hayvancılık üzerine gelişmiş ve bitkisel üretim ağırlıklı olarak tahıl üzerine yoğunlaşmıştır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre % dağılımı Şekil 44 de verilmiştir. Çayır ve mera alanları ile yem bitkisi yetişebilecek arazi varlığı nedeniyle hayvancılık sektörü açısından uygun alanlara sahip ilçede 2011 yılına ait hayvansal üretim veriler Tablo 77 de verilmiştir. İlçe ayrıca arıcılık açısından oldukça idealdir ve üretim de yapılmaktadır. Tablo 77. Pasinler hayvansal üretim verileri Sığır sayısı (Baş) Koyun sayısı (Baş) Keçi sayısı (Baş) Süt üretimi (Ton) Bal üretimi (Ton) Kümes hayvanları sayısı ( Adet) Türkiye 12.386.337 25.031.565 7277953 15.056.211 94.245.241 498538 Erzurum 586891 514488 47754 567854 2104 234448 Pasinler 40407 24180 1375 35469 28 12950

127 Nadas alanı(dekar) 5% Sebze bahçeleri alanı(dekar) 1% Tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 94% Pasinler Bitkisel Üretim İstatistikleri Şekil 44. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) SANAYİ ALTYAPISI Pasinler de hayvancılık ve bitkisel üretim dışında, su paketleme ve taşatoprağa dayalı sanayi (blokbims) kuruluşları mevcuttur. İlçede KSS mevcut olmamakla beraber kurulması ile ilgili ticaret ve sanayi odası ile belediyenin girişimleri olmuştur. Küçük mandıra ve süt işleme tesisi gibi küçük ölçekli kooperatif ve özel sektör işletmeleri mevcuttur. TURİZM Pasinler de kaplıca turizmi ile ilgili yeni yatırımlar altyapı iyileştirmeleri sonrasında ve özel sektör yatırımının bitmesinin ardından termal turizm oldukça önemli bir noktaya gelmiştir. Bu faaliyete entegre olabilecek yeni turizm aktivitelerine ait potansiyeller de ilçede mevcuttur (tarih ve kültür turizmi gibi). TEŞVİKLER ve FİNANSAL HİZMETLER Pasinler de 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ancak yararlanma konusunda sıkıntı çektikleri tespit edilmiştir. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde belediye hizmetleri genelde yeterli olsa da içme suyu kalitesi, katı atık depolama ve evsel atık sularla ilgili problemler mevcuttur.

128 GELİŞMİŞLİK FARKLARI Pasinler ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 78 de verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir. Tablo 78. SEGE sıralaması İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi Merkez 41 2 1,92489 Pasinler 588 4-0,48145 GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON Tarımsal sulama imkan, bilgi, beceri ve tesisatlarının geliştirilmesi gerekmektedir. Patatesin saklanması için soğuk hava deposu gereklidir. Eskiden işletmede olan turşu fabrikası yeniden üretime alınabilir. Yine eskiden işletmede olan deri ve ayakkabı fabrikası da üretime geçebilir. Sosyokültürel olarak insanlarda ortaklık kültürü mevcut değil, eleştiri ve art niyet fazlaca mevcuttur. Sosyal sermaye sorunlu hayır ve bağışla geçinen bir kesim bile mevcut. İlçe İnsanında üretim konusunda atalet ve bıkkınlık mevcut çalışma ve üretme isteği tükenmiş durumdadır. Yerli sermayenin ilçede tutulamaması problemi mevcuttur. Bölgede yatırım yapacak kadar gelişen özel sektör firmaları bölge dışına çıkmaktadır. Alternatif olarak yem bitkileri yetiştirilebilir. Hayvansal ürünlerin ve canlı hayvanın pazar sıkıntısı mevcuttur. Genç nüfus kalifiye değildir. Devlet hastanesinde talebe cevap verecek yeterli doktor bulunmamaktadır. Turizm açısından termal tesislere gelenler için ilave aktiviteler sunarak vakit ve para harcatmak gerekmektedir. Yeni bulunan termal alanların (Hamamderesi ve Küçüktüy) işletmeye alınması gerekmektedir. İlçede inanç turizmi açısından önemli kişiler de mevcuttur (İbrahim Hakkı, Alvarlı Efe gibi şahsiyetler önemlidir). Bu kişilere ait müze, gezi alanları vs yapılmalıdır (Konya Mevlana örneği gibi). Kadınlar arasında dantel ve iğneoyası tarzı el işleri ve sanatları ticari bir sektöre dönüşmüş durumdadır. Turizme hizmet etmesi açısından da kullanılabilir.

129 İlçede 3 adet mandıra mevcut ancak tam kapasiteyle çalışamamaktadırlar. İlçede patates, lahana, pancar, ayçiçeği ve tahıl yetiştiriliyor, Açık öğretim bölgede kız çocuklarının liselerde okuma oranını düşürmüştür. Köylerde yaşayanların okuma çağındaki çocukları nedeniyle göç ettikleri gözlemlenmektedir. İlçede yapılan çalıştay sonucunda elde edilen değerlendirme formu Tablo 79 da verilmiştir. Tablo 79. İlçe değerlendirme formu İl Adı İlçe Adı Erzurum Pasinler Kurum Adı İlçenin Potansiyelleri Bitkisel üretim Hayvancılık, Termal ve inanç turizmi Jeotermal sudan yararlanma imkanı konusunda potansiyeli vardır. İlçenin Zayıf Yönleri Eğitim seviyesinin kırsalda düşük olması, Geleneksel yapıya bağlılığın fazla olması Aile yapısının geleneksel yapının aşılmasına engel olması, Yeniliğe kapalı olunması Vasıfsız iş gücünün fazlalığı Tarımsal üretimde eğitimsizlik ve bilinçsizlik, Ortak karar alma, uygulama ve ortak iş yapma becerisinin olmayışının yanında faaliyetlere katılımcılık konusunda ciddi problemlerin olması, İlçenin kent merkezine yakınlığı, Proje fikirlerini gerçekleştirecek girişimcilerin olmaması, Yerel yönetimlerin yeteri kadar insiyatif almamaları ve girişimcileri desteklememeleri, Halkın yeni fikirlere ve girişimciliğe destek vermemesi ve girişimcilerin şevkini kırması, İnsanların bakış açısı, Tesisleşmenin yetersizliği, Sulama yetersizliği Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Tarımsal faaliyetlerde bilinç ve görgü artırımı, Tarımsal ürünlerin pazar payının yükseltilmesi, Alternatif ürün yapısı oluşturulması araştırmaları, İnanç turizminin geliştirilmesinin sağlanması, Termal turizm altyapı ve tanıtımı ilave turizm etkinliklerine yönelik yatırımlar, İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Termal suyun alternatif kullanımı ile ilgili yatırımlar (seracılık, ısıtma vs) Turizmde bilinçlendirme eğitimleri

130 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORU PAZARYOLU Her hakkı saklıdır. TRA1 2013

131 MEVCUT DURUM Erzurum un 121 km kuzeybatısında yer alan Pazaryolu, Çoruh Havzasında ortalama yüksekliği 1010 m ve yüz ölçümü 781 km² ve Kaçkar ve Mescit Dağları ile çevrili olan engebeli bir alanda kurulmuştur. İlçe Erzurum Rize karayolu üzerindedir. İlçede yükseltisi ve Karadeniz Bölgesi ne yakınlığı nedeniyle kışları daha yumuşak bir karasal iklim görülmektedir. BAYBURT ERZİNCAN ERZURUM Şekil 45 İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri DEMOGRAFİK YAPI İlçeye bağlı 35 köy ve 9 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 4323 kişi olup, kentsel nüfus 1493 kişi; kırsal nüfus ise 2830 kişidir (Tablo 80) Tablo 80. Pazaryolu ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012) İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 1493 753 740 2830 1337 1493 4323 2090 2233 İlçe nüfusunun %35 i kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) çok altındadır. Pazaryolu nda toplam yaş bağımlılık oranı %67,04 iken, nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 81 de verilmiştir. Tablo 81. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın 0-15 754 367 387 15-64 2.588 1.276 1.312 N>65 981 447 534 TOPLAM 4.323 2.090 2.233 EĞİTİM

132 Pazaryolu nda okuryazarlık oranı ortalama %85,45 iken erkeklerde bu oran %91,37 kadınlarda ise 79,89 dur. Okuryazarlık oranları 6 yaş üstü tüm yaş grupları için homojen bir yapı göstermektedir. Bununla beraber, Tablo 82 ten de görüleceği gibi Okuma yazma bilmeyen, Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen, İlkokul mezunu ve İlköğretim mezunu olanların toplamı nüfusun %83,02 ini oluşturmaktadır. Bu da okuryazarlık durumunun kaliteli bir beşeri sermayeye imkan veremeyeceğini göstermektedir. Tablo 82. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş ) Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın Okuma yazma bilmeyen 406 66 340 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 852 351 501 İlkokul mezunu 1.332 647 685 İlköğretim mezunu 619 323 296 Ortaokul veya dengi okul mezunu 111 92 19 Lise veya dengi okul mezunu 345 241 104 Yüksekokul veya fakülte mezunu 182 124 58 Yüksek lisans mezunu 11 9 2 Doktora mezunu 2 2 0 Bilinmeyen 182 103 79 Toplam 4.042 1.958 2.084 Pazaryolu nda ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarındaki 667 öğrenci 10 adet okulda 46 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 12,3 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 12 ve ortaöğretimde 17 dir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın ve üstünde bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede yüksek öğretim veren bir kurum mevcut değildir. ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe Erzurum Rize karayolu üzerinde bulunmaktadır. Projesine başlanan Ovit Tüneli bitirildiğinde Karadeniz ile Erzurum un en kısa süre ve mesafede bağlanacağı bir güzergah oluşacak ve kışın kapalı olan yol dört mevsim açık olacaktır. Bu güzergahın yoğunluğunun artması çevresinde de ekonomik bir canlılığa neden olacaktır. Mevcut durumda ulaşım altyapısı iyi durumda olan ilçe yeni güzergahın dışında kalmasına rağmen bağlantısı devam edecektir. Ulaşım altyapısı ile ilgili sorun yaşanmamaktadır. Pazaryolu nun hem İspir le hem de Erzurum merkez ile ticari münasebeti mevcuttur. Telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır. İlçe merkezinde bir adet aile toplum sağlığı merkezi bulunmaktadır. Sosyal aktivite imkanı olarak kapalı spor salonu ve çok amaçlı salonlar mevcuttur. SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Pazaryolu nda toplam beş adet dernek vardır.

133 EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet başlıca bitkisel üretime ve hayvancılığa dayalıdır. TARIM Pazaryolu nda tarım sektörü özellikle bitkisel üretim ve arıcılık üzerine yoğunlaşmıştır. Büyükbaş hayvancılık ve keçi yetiştiriciliği de diğer önemli uğraş dallarıdır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre % dağılımı Şekil 46 de verilmiştir. Sebze bahçeleri alanı(dekar) 1% Meyveler, içecek ve baharat bitkilerinin alanı(dekar) 0% Nadas alanı(dekar) 29% Tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 70% Pazaryolu Bitkisel Üretim İstatistikleri Şekil 46 Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) Çayır mera alanlarının ve yem bitkisi üretimi için uygun tarım arazilerinin varlığı bölgede hayvancılık için önemli bir avantaj oluşturmaktadır. Hayvansal üretim verileri Tablo 83 de verilmiştir. Tablo 83. Pazaryolu hayvansal üretim verileri(tüik 2011) Sığır sayısı (Baş) Koyun sayısı (Baş) Keçi sayısı (Baş) Süt üretimi (Ton) Bal üretimi (Ton) Kümes hayvanları ( Adet) Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448 Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538 Pazaryol u 4534 4534 211 4434 77 1795 SANAYİ ALTYAPISI

134 İlçe sanayi ile ilgili herhangi bir altyapıya sahip değildir. Bölgede çok sık görülen baraj ve HES inşaatları dışında iş kolu bulunmamaktadır. TURİZM Pazaryolu nda Çoruh nehrinin sunduğu doğa ve macera sporları turizmi imkanları ve eko turizm faaliyetleri mevcut durumda kısmen yapılan aktivitelerdir. Bunun yanında, bitki, kelebek gözlemi potansiyeli de mevcuttur. TEŞVİKLER Pazaryolu nda 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ancak yararlanma konusunda problemler olduğu görülmüştür. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde içme suyu altyapısı tamamlanmıştır. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Pazaryolu ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 84 te verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir. Tablo 84. SEGE sıralaması İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi Merkez 41 2 1,92489 Pazaryolu 608 4-0,51634 GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON Ovit tünelinin açılmasıyla güzergahın canlanması beklenirken güzergahın uzağında kalacak ilçede insan hareketliliği açısından olumsuz etkiler olabilir. Ovit sonrasında da mevcut yol nostalji yolu yapılıp turistik maksatlı kullanılabilir. İlçede hastane binasına ihtiyaç duyulmaktadır. Çoruh nehri üzerinde 23 km lik rafting parkuru (Laleli Madenköprü arası) mevcuttur, av turizmi mevcut durumda yapılmaktadır, Çoruh nehrinin plaj oluşturduğu Pazaryolu na yakın bir noktada gerekli düzenleme yapılarak yazın rahatlıkla suya girme imkanı olabilir. Sözlü kültürel mirasın derlenmesi gerekir. İlçenin tarihi tam olarak netleştirilmediği için Pazaryolu yla ilgili tarihsel araştırmalar yapılmalıdır. Maden köyü kalesi gibi tarihi eserler turizme kazandırılabilir.

135 İlçenin Erzurum dışındaki güçlü diasporası kullanılarak hem sektörel yatırıma hem de sosyal sorumluluk projelerine ikna edilebilir (okul yapımı, kamu yararına yapılacak işler vs). Kuru fasulyenin üretimi (sulama), paketlenmesi ve tanıtımı konusunda çalışmalar yapılmalıdır. Kuru fasulye ve balın marka değerini azaltacak sahte veya aslına uygun olmayan ürünlerin satılması önlenmelidir, İlçede sosyal olarak cazibe merkezleri oluşturulmalıdır, sinema tiyatro sosyal donatılar kurulmalıdır, Arıcılık konusunda destek ve çalışma gereklidir. Markalaşma konusunda Anzer köyü ile Pazaryolu nun Karataş Köyü sınırdır aynı bal üretildiği halde on kattan fazla fiyat farkı var. Arıcılık ve fasulye konusunda tanıtım ve pazarlama stratejisi oluşturulup uygulanmalıdır. Meyvelerin değerlendirilmesi ile ilgili (elma gibi) yetiştiriciliği pazarlama konusunda destek verilebilir, mevcut meyvelerin bir meyve suyu fabrikası kurulması için yeterli olup olmadığının fizibilitesi yapılmalıdır. Üretilen ürünlerin tamamında markalaşma problemi mevcuttur. Hayvancılık konusunda desteklerden tam olarak yararlanılamamaktadır. Hayvancılık sektöründeki istikrarsızlık üreticiyi zor duruma düşürmektedir. İnsan kaynağı sayı ve kalite olarak yetersizdir. İlçenin su ürünleri potansiyeli çok yüksektir. Su ürünlerinin geliştirilmesi mali destek programı tüm bölge için geliştirilebilir Traverten ve granit rezervleri mevcuttur. Elmalı mağarasından turizm açısından yararlanmak gerekir. Tarımsal sulamada problemler mevcuttur. Yapımı uzun süren barajlar mevcuttur. İlçede halk pazarının kurulması gerekmektedir. Yatılı okulların yurt problemi mevcuttur. 4+4+4 sisteminde 66 aylık çocukların taşınması ve barınması ile ilgili sıkıntılar mevcuttur. Doğrudan gelir desteği gibi kamunun sağladığı finansman kaynaklarının izlenmesi gereklidir. Bunlardan hak edenin yararlanmasının sağlanması gerekmektedir. Kurumlar arası bir koordinasyonla Pazaryolu nun tüm sorunları masaya yatırılıp uygulaması düşünülen büyük proje fikirleri ortaya çıkarılmalı ve ilçe özelinde uygulamaya konulmalıdır. Başka yerlerde uygulanmış ve başarılı olmuş (Tire gibi) kooperatifleşme modelleri yerinde görülerek uygulanabilir.

136 İl Adı İlçe Adı Kurum Adı Erzurum Pazayolu Kamu Kurumları ve Muhtarlar İlçenin Potansiyelleri Çoruh Vadisi ve Çoruh Nehri Tarım, hayvancılık ve arıcılık faaliyetleri Fasulyesi Arazi yapısı ve toprak verimliliği Rafting Arıcılık için zengin floraya sahip olması İlçede efsane kişilerin kabirlerinin bulunması HES yapımı için ideal potansiyel İlçenin Zayıf Yönleri Merkeze olan uzaklık ve ulaşım zorlukları Nüfusun azlığı ve göç sorunu Ağır kış şartları Dağınık yerleşim Ekonomik gelirin zayıflığı Gençlerin işsizliğine çare bulunamaması Sulama sıkıntıları Nüfusun çoğunluğunun yaşlı olması Nüfusun eğitim eksikliği Arazilerin parçalanmış olması Sosyal yaşam olarak olanak olmaması Eğitimlerin kısıtlı kalması Sağlık hizmetlerinin yetersizliği Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Biogaz tesisleri Çoruh Vadisi su sporlarında kullanılabilir Fasulye üretimi ve tanıtımı Elektrik enerji santralleri Fasulye paketleme tesisi Meyve suyu üretim tesisi Hayvancılık projeleri Maden potansiyelini değerlendirecek projeler Sertifikalı organik tarım yatırımları İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Sulama kanalları Erozyona karşı bir çözüm geliştirilmesi Yüksekokul yapılması Sosyal Tesisler Soğuk Hava Deposu Et kombinası Elektrik enerji santralleri Eğitim alanında daha fazla yatırım Elmalı Köyü Mağarasının turizme kazandırılması

137 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORU ŞENKAYA Her hakkı saklıdır. TRA1 2013

138 MEVCUT DURUM Erzurum un kuzeydoğusunda yer alan Şenkaya, il merkezine 185 km mesafede yer almaktadır (Şekil 47). İlçenin ortalama yüksekliği 1850 m ve yüz ölçümü 1507 km² olup, doğuda Selim, batıda Oltu, güneyde Sarıkamış, güneybatıda Narman, kuzeyde Olur, kuzeydoğuda Göle ilçeleri ile çevrilidir. İlçe yüzölçümünün büyük bir bölümünü dağlar ve yüksek rakımlı yaylalar kaplamaktadır. Geniş ova ve düzlüklerin bulunmadığı ilçenin en önemli yükseltileri arasında Allahuekber dağları (3120 m), Soğanlı dağları(2850 m), Kırdağ (2823 m) ve Erdavut dağları (2438 m) yer alır. Bardız, Akşar ve Yeşilkaya çayları ilçenin önemli akarsularıdır. Doğu Anadolu ile Doğu Karadeniz Bölgeleri arasında geçiş bölgesinde yer alan ilçenin iklimi de geçit özelliği göstermektedir. İlçenin yüksek yaylalarında iklim oldukça serttir, düzlüklerde daha ılıman bir iklim hakimdir. İlçenin doğusu sarıçam ormanları ile kaplı olup, verimli mera ve çayır alanları bulunmaktadır. BAYBURT ERZİNCAN ERZURUM Şekil 47 İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri DEMOGRAFİK YAPI İlçeye bağlı 69 köy, 1 belde belediyesi ve 3 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 21.151 kişi olup, kentsel nüfus 2.727 kişi; kırsal nüfus ise 18.424 kişidir (Tablo 85). Tablo 85. Şenkaya ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012) İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 2.727 1.468 1.259 18.424 9.128 9.296 21.151 10.596 10.555 İlçe nüfusunun %14,80 i kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) altındadır. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı incelendiğinde Şenkaya da nüfus yaş bağımlılık oranı %69,78 olarak hesaplanmıştır. TRA1 Düzey 2 Bölgesi nde bu oranın %54,71 olduğu göz önüne alınırsa Şenkaya da

139 bağımlı nüfus grubunun toplam nüfus içinde önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 86 da verilmiştir. Tablo 86. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın 0-15 5.472 2.798 2.674 15-64 12.458 6.277 6.181 N>65 3.221 1.521 1.700 TOPLAM 21.151 10.596 10.555 Şenkaya da okuryazarlık oranı ortalama %83,11 iken erkeklerde bu oran %89,03, kadınlarda ise 77,21 dir. Bununla beraber, Tablo 87 den de görüleceği gibi Okuma yazma bilmeyen, Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen, İlkokul mezunu ve İlköğretim mezunu olanların toplamı nüfusun %79,38 ini oluşturmaktadır. Bu oran TRA1 Bölgesindeki diğer ilçelerden düşüktür. Tablo 87. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş ) Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın Okuma yazma bilmeyen 2.000 484 1.516 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 4.541 2.170 2.371 İlkokul mezunu 5.132 2.524 2.608 İlköğretim mezunu 3.601 1.895 1.706 Ortaokul veya dengi okul mezunu 538 396 142 Lise veya dengi okul mezunu 1.599 1.193 406 Yüksekokul veya fakülte mezunu 545 355 190 Yüksek lisans mezunu 22 13 9 Doktora mezunu 13 6 7 Bilinmeyen 1.250 570 680 Toplam 19.241 9.606 9.635 Şenkaya da ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarındaki 4.184 öğrenci 51 adet okulda 276 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 15,16 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 14, ortaöğretimde 20 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede Atatürk Üniversitesine bağlı bir adet meslek yüksekokulu bulunmaktadır. ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde bir adet 30 yataklı toplum sağlığı merkezi ve entegre ilçe hastanesi bulunmaktadır. Hastane aile hekimliği, kadın doğum, diş hastalıkları ve acil poliklinikleri ile hizmet vermektedir. Erzurum-Ardahan devlet karayolundan 12 km içeride yer alan ilçenin Erzurum, Ardahan, Artvin ve Kars iline direkt ulaşımı mevcut olup; başka il ve ilçeler ile doğrudan devlet yolu bağlantısı bulunmamaktadır. İlçeye bağlı tüm köylere ulaşım sağlanmaktadır. Erzurum kent merkezine uzak olan ilçe sağlık ve ticaret alanlarında Oltu ilçesine bağımlıdır. İlçenin telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır.

140 SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Şenkaya da 5 adet insani yardımlaşma, 2 adet mesleki dayanışma, 2 adet spor ve 6 adet dini hizmetlerin gerçekleştirilmesi faaliyetlerini yürüten 15 dernek bulunmaktadır. Bunun yanında tarımsal sulama, üretim ve satış kooperatifleri de faaliyet göstermektedir. EKONOMİK YAPI İlçe ekonomisinin temelini hayvancılık ve orman işçiliği oluşturmaktadır. Bunun yanında ticaret ve madencilik de halkın önemli geçim kaynaklarındandır. TARIM Toplam yüzölçümü 150.700 hektar olan ilçenin tarım alanları 19.119 hektar ile toplam alanın %13 ünü oluşturmaktadır. Kısıtlı olan tarım alanlarının %58 lik bölümünde tahıl ve yem bitkileri, %1 lik bölümünde ise sebze ve meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Son yıllarda daha fazla gelir getiren seracılık ve çilek üreticiliğinin artırılmasına yönelik çalışmalar yapılmaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 48 de belirtilmiştir. İlçede besi sığırcılığı, süt sığırcılığı ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği yapılmaktadır. Büyükbaş hayvan varlığı incelendiğinde ırkların %24 ü yerli ırk olup; geri kalan bölümü kültür melezidir. Sebze bahçeleri alanı(dekar) 25 0% Nadas alanı(dekar) 78.807,00 41% Meyveler, içecek ve baharat bitkilerinin alanı(dekar) 737 1% Tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 111.619,00 58% ŞENKAYA BİTKİSEL ÜRETİM İSTATİSTİKLERİ Şekil 48. Şenkaya bitkisel üretim verileri

141 2012 yılı verilerine göre Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı 3194 çiftçinin bulunduğu ilçede büyük çaplı ve modern hayvancılık işletmesi bulunmamakla birlikte mevcut işletmelerin büyük çoğunluğu geleneksel yöntemlerle üretim yapan küçük hane işletmeleridir. İlçenin arıcılık potansiyeli çok yüksek olup, toplam 11355 kovan ile arıcılık yapılmaktadır. İlçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 88 de verilmiştir. Tablo 88. Şenkaya hayvansal üretim verileri(tüik 2011) Sığır sayısı (Baş) Koyun sayısı (Baş) Keçi sayısı (Baş) Süt üretimi (Ton) Bal üretimi (Ton) Kümes hayvanları ( Adet) Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448 Şenkaya 61.665 12.038 630 54.820 184 10.799 TR Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538 SANAYİ ALTYAPISI İlçeye merkezinde ve bağlı köylerde peynir, pastırma, bal ve süt üretimi yapan küçük ev tipi işletmeler dışında tarıma dayalı sanayi tesisi bulunmamaktadır. Kömürlü, Balkaya ve Susuz köylerinde özel ve kamuya ait linyit işletmeleri mevcuttur. TURİZM Zengin bir tarihi geçmişe ve kültüre sahip ilçede Bardız Camisi, Bardız Kalesi, Penek Kalesi ve Kahmıs Kilisesi önemli tarihi eserlerdir. Bunun yanında tarihi Bardız kilimleri de ilçenin en önemli turistik değerlerindendir. Tarihi ve kültürel değerleri ile turistik potansiyeli bulunan ilçede turizm altyapısı gelişmemiştir, konaklama ve hizmet sektörü sınırlıdır. TEŞVİKLER Şenkaya da 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ve yararlandıkları görülmüştür. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde içme suyu altyapısı tamamlanmıştır. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Şenkaya ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 89 da verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir.

142 Tablo 89. SEGE sıralaması İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi Merkez 41 2 1,92489 Şenkaya 803 6-1,03849 GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON Tarımsal desteklerden bazı kısıtlar ve kredi şartlarının ağırlığından dolayı tam anlamıyla yararlanamama problemi mevcuttur. Küçük çiftçilerin desteklenmesi ile ilgili daha spesifik yaklaşımlar ortaya konulmalıdır. Eğitim hizmetleri konusunda problemler mevcuttur, İlçede sosyal ortamın geliştirilmesi gerekmektedir. Parası olana harcama imkanı verilmelidir. İlçe merkezinde yaşayan kişilere sosyal aktivite imkanı sunulması sinema, tiyatro, konaklama ve alışveriş imkanı sağlanmalıdır. Halk eğitim hizmetleri (kurslar dikiş nakış eğitimi vb.) verilmelidir. Arıcılık yağılmaktadır ancak destek verilmelidir. Sosyal yardımların kurgusu ve elde edilmek istenen sonuçlar revize edilmelidir. Şenkaya da orman varlığından daha etkin yararlanılmalıdır. İyi uygulamaların din görevlileri vasıtasıyla yaygınlaştırılması sağlanabilir, Hayvancılık nedeniyle deri üzerine, ormancılık nedeniyle de kereste üzerine kurulu tesisleşme ve üretim sağlanabilir. Göç konusunda tedbirler alınmalıdır. Süt ve süt ürünlerine yatırım yapılmalıdır. Üretici kooperatiflerinin ve birliklerin denetlenmesi, desteklenmesi ve etkin çalıştırılması gerekmektedir. İlçede hayvancılık, arıcılık ve seracılık önemli iş alanları olabilir. Doğrudan gelir desteği yerine kaliteli tohum ve gübre desteği olabilir. İ İlçede özellikle Bardız beldesine çevresinde mevcut turistik değer ve varlıkları turizme kazandırabilecek projelere ihtiyaç vardır. İlçe merkezinde ve turistik potansiyeli olan alanlarda konaklama altyapısına dönük çalışmalar yağılmalıdır. Kayak, av, doğa ve macera turizmi (yayla turizmi, çim kayağı ve kampçılık) için son derece uygun alanlar mevcuttur. Şover deresi ve kanyonu, Timurkışla kilisesi, Kömürlü çevresindeki kale, Penek kalesi, Bakraçlı köyü göl ve av sahası, Bardız kilimi, Beşpınarlar köyü yaylası ve mevcut durumda, ulaşım ve turizm altyapısı eksik durumda olan şelale turizme kazandırılabilecek alanlar arasındadır. İlçe üniversite öğrencilerinin gezi organizasyonları için tanıtılabilir.

143 Allahuekber Dağları Tarihi Milli Parkı nın bir kısmını içine alan ilçenin tanıtımı ile ziyaretçi çekebilir. Su ürünleri ile ilgili potansiyel alanlar mevcuttur (Bardız da alabalık üretim tesisleri mevcuttur) Taşa toprağa dayalı sanayi için gerekli hammadde temini sağlanabilir. İnceçay ve Tütence köylerinde maden suyu kaynağı bulunmaktadır. Altyapı ve ulaşım problemi olan köyler mevcut Bilinçli hayvansal üretim yapılması hayati önem taşımaktadır. İyi uygulamaların gösterilmesi gerekmektedir. Köylerde kurslar düzenlenmelidir. Hayvansal üretim için sosyal ve teknik altyapının geliştirilmesi gerekmektedir (kesimhane, depolama, soğutma tankları) İlçede bol miktarda bulunan ve değerlendirilemeyen doğal ve kültür meyveleri için Pazar ağının kurulması, meyve bahçelerinin yeniden organize edilmesi oldukça önemli bir ekonomik faaliyet olabilir. Modern sulama teknikleri konusunda bilinç ve altyapı oluşturma faaliyetleri gerçekleştirilmelidir. Meralardan ve yaylalardan kuru ot kaynağı olarak yararlanılmalıdır. Silajlık mısır yetiştirme ve silaj yapımı ile ilgili eğitim ve girişimde bulunulmalıdır. Güneş ve rüzgar enerjisi potansiyeli ile ilgili araştırma yapılmalıdır. Arıcılıkta pazarlama, markalaşma, paketleme ve sertifikalandırma problemleri mevcuttur.

144 Tablo 90. İlçe değerlendirme formu İl Adı İlçe Adı Kurum Adı Erzurum Şenkaya Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü İlçe Müftülüğü Muhtarlıklar İlçenin Potansiyelleri Büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığı Tarihi eserlerin varlığı (Bardız Camisi, Bardız Kalesi, Penek Kalesi, Kahmis Kilisesi) Arıcılık potansiyeli ve koloni varlığı Maden yatakları Ormanların varlığı İlçenin Zayıf Yönleri Erzurum merkezine uzak oluşu Üretilen ürünlerin pazarlanamaması Turizm altyapısının gelişmemiş olması Hayvancılık ve tarımın bilinçsizce yapılmasından dolayı veriminin düşük olması Genç nüfusun göçü Girişimciliğin yeterince gelişmemesi Sosyal alan eksikliği Altyapı hizmetlerinde (yol,su,elektrik, telefon, ulaşım, internet vb.) sorunlar Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Turizm altyapısına yönelik alanlar (konaklama tesisi vb.) Organik tarımın geliştirilmesi Arıcılık Seracılık Maden ve taş ocaklarının işletilmesi İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Ulaşım ve altyapının iyileştirilmesi Organize hayvancılık tesisleri Et kesimi ve et işleme tesisleri (kesimhane, soğuk hava deposu) Sosyal alanlar

145 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORU TEKMAN Her hakkı saklıdır. TRA1 2013

146 MEVCUT DURUM Erzurum un güneyinde yer alan Tekman (Şekil 49), kent merkezine 151 km mesafededir. Ortalama yüksekliği 1800 m ve yüz ölçümü 2197 km² olan ilçe Bingöl ve Muş illerine komşudur. Geniş yaylaların ve meraların yer aldığı ilçenin kuzey batısında Palandöken Dağı, kuzeyinde Kargapazarı Dağları, doğu ve güney doğusunda ise Bingöl Dağları bulunmaktadır. Türkiye nin en önemli akarsularından Aras Nehri ilçenin sınırları içerisinden doğmaktadır. Şiddetli karasal iklimin hakim olduğu Tekman da yazlar kısa ve serin, kışları ise 7 8 ay boyunca oldukça soğuk ve uzun geçer. Yıllık yağış ortalaması 500 mm olup, yağışlar özellikle ilkbahar ve sonbahar aylarında yağmaktadır. Kışları oldukça uzun ve bol kar yağışlı geçmekte olup, karla kaplı gün sayısı ortalama 200 dür. ERZİNCAN BAYBURT ERZURUM Şekil 49. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri DEMOGRAFİK YAPI 1946 yılında ilçe statüsüne kavuşan Tekman a bağlı 5 mahalle, 66 köy ve 53 mezra bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 29.247 kişi olup, kentsel nüfus 3.595 kişi; kırsal nüfus ise 25.652kişidir (Tablo 91). Tablo 91. Tekman ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012) İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 3.595 1.951 1.644 25.652 12.845 12.807 29.247 14.796 14.451 İlçe nüfusunun %12,29 u kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) çok altındadır. Tekman da toplam yaş bağımlılık oranı %80,54 iken, nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 92 de verilmiştir.

147 Tablo 92. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın 0-15 11.700 6.043 5.657 15-64 16.200 8.150 8.050 N>65 1.347 603 744 TOPLAM 29.247 14.796 14.451 EĞİTİM Tekman da okuryazarlık oranı ortalama %80,48 iken erkeklerde bu oran %88,40 kadınlarda ise 72,50 dir. Erkek okuryazarlık oranı 6 yaş üstü tüm yaş grupları için homojen bir yapı gösterse de kadın okuryazarlık oranı 45 yaş üstü gruplarda oldukça düşmektedir. Okuma yazma bilmeyen nüfus içerisinde kadınların oranı ise %85,43 dür. Bununla beraber, Tablo 93 ten de görüleceği gibi Okuma yazma bilmeyen, Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen, İlkokul mezunu ve İlköğretim mezunu olanların toplamı nüfusun %87,82 sini oluşturmaktadır. Bu da okuryazarlık durumunun kaliteli bir beşeri sermayeye imkan veremeyeceğini göstermektedir. Tablo 93. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş ) Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın Okuma yazma bilmeyen 3.590 747 2.843 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 11.018 5.159 5.859 İlkokul mezunu 3.438 2.219 1.219 İlköğretim mezunu 3.953 2.402 1.551 Ortaokul veya dengi okul mezunu 205 174 31 Lise veya dengi okul mezunu 959 810 149 Yüksekokul veya fakülte mezunu 581 352 229 Yüksek lisans mezunu 7 5 2 Doktora mezunu 1 0 1 Bilinmeyen 1.299 713 586 Toplam 25.051 12.581 12.470 Tekman da ilköğretim, ortaöğretim kurumlarındaki 8.071 öğrenci 96 adet okulda 260 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 19,40 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 31, ortaöğretimde 37 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın ve üstünde bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede yüksekokul bulunmamaktadır. ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde bir adet 30 yataklı devlet hastanesi bulunmaktadır. İlçe hastanesinde aile hekimliği, çocuk hastalıkları, kadın hastalıkları, diş hastalıkları, genel cerrahi ve acil poliklinikleri hizmet vermektedir. İlçenin ulaşımı Erzurum ve Muş karayolları üzerinden yapılmaktadır. Ulaşım altyapısı ile ilgili sorunlar özellikle kış aylarında yaşanmaktadır. Erzurum-Tekman bağlantısı ve Hınıs-Varto-Muş

148 güzergahı rahatlıkla kullanılabilir durumdadır. Erzurum kent merkezine uzakta bulunan ilçe hastane, eğitim ve ticaret ihtiyaçları için Hınıs ilçesine bağımlıdır. Telekomünikasyon altyapısı da sorunsuz çalışır durumdadır. SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Tekman da insani yardım, spor ve dini hizmetler konulu 5 adet dernek mevcuttur. EKONOMİK YAPI İlçede ekonomik faaliyet başlıca hayvancılık ve bitkisel üretime dayalıdır. Hayvan alım satımı dışında küçük ölçekli esnaf olmak üzere ticaret yapılmaktadır. TARIM Toplam yüzölçümü 219.700 hektar olan ilçenin tarım alanları 12.516 hektar ile toplam alanın %6 sını oluşturmaktadır. Tarım alanlarının %59 luk bölümünde tahıl ve yem bitkileri yapılmaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 50 de belirtilmiştir. Nadas alanı (dekar) 51.810,00 41% Tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin ekilen alanı (dekar) 73.352,00 59% Tekman Bitkisel Üretim İstatistikleri Şekil 50. Tekman bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) İlçe sınırları içerisinde 100 bin hektar mera alanı bulunmaktadır. Mevcut tarım arazilerinde kuru tarım yapılmaktadır. Çayır mera alanlarının ve yem bitkisi üretimi için uygun tarım arazilerinin varlığı bölgede büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık için önemli bir avantaj oluşturmaktadır. İlçe küçükbaş hayvan varlığı ile önemli bir potansiyele sahiptir. Büyükbaş hayvancılık ev işletmesi şeklinde

149 yapılmakta olup, ırkların geneli yerli ırktır. Arıcılık sınırlı sayıda arıcı tarafından yapılmakta ve genellikle göçer arıcılık şeklinde uygulanmaktadır. Çiftçi kayıt sitemine kayıtlı çiftçi sayısı 2011 yılı verilerine göre 2351 olan ilçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 4 de verilmiştir. İlçenin su kaynakları bol olmasına karşın su ürünleri yetiştiriciliği ile ilgili bir potansiyel bulunmamaktadır. Tablo 94. Tekman hayvansal üretim verileri(tüik 2011) Sığır sayısı (Baş) Koyun sayısı (Baş) Keçi sayısı (Baş) Süt üretimi (Ton) Bal üretimi (Ton) Kümes hayvanları ( Adet) Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448 Tekman 61.448 127.298 8.400 42.311 30 8.580 Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538 SANAYİ ALTYAPISI İlçe merkezinde ve bağlı köylerde peynir, bal ve süt üretimi yapan küçük ev tipi işletmeler dışında sanayi tesisi bulunmamaktadır. TURİZM Tekman mevcut yaylaları ile turizm açısından potansiyel oluştursa da ilçede turizm altyapısı bulunmamaktadır. Konaklama, yiyecek-içecek sektörü, ulaşım imkanları yetersizdir. İlçeye iş veya akraba ziyareti dışında bir ziyaretçi hareketi yoktur. TEŞVİKLER Tekman da 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ve yararlandıkları görülmüştür. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde içme suyu altyapısı tamamlanmıştır. Tekman a bağlı su şebekesi olmayan 2 köyde çalışmalar sürmektedir. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Tekman ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 95 te verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir.

150 Tablo 95. SEGE sıralaması İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi Merkez 41 2 1,92489 Tekman 869 6-1,6215 GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON İlçenin en önemli sektörü hayvancılık olup; küçükbaş hayvan mevcudu ile ilçenin sektörde önemli bir potansiyeli vardır. İlçede küçükbaş hayvancılığın geliştirilmesi için koyunculuk ve Saanen ırkı keçiciliğe destek verilmesine yönelik çalışmalar yapılabilir. Tarımsal desteklerden bazı kısıtlar ve kredi şartlarının ağırlığından dolayı tam anlamıyla yararlanamama problemi mevcuttur. Küçük çiftçilerin desteklenmesi ile ilgili daha spesifik yaklaşımlar ortaya konulmalıdır. Süt toplama tesisi, süt işleme tesisi, yün için depolama alanları, et ve süt işleme tesisleri gibi tarımsal altyapıya dönük ihtiyaçlar mevcuttur. Özellikle tarımsal üretimde örgütlenme ve birlik oluşturma ile ilgili problemler mevcuttur. Geniş mera alanlarına sahip ilçede yem bitkilerine yönelik yeterli çalışmalar yapılmadığı için yem sıkıntısı yaşanmaktadır. Meralar ve tarım alanlarının daha verimli değerlendirilmesi gerekmektedir. Modern tarım uygulamalarının yaygınlaştırılması gerekliliği mevcuttur. Tarıma dayalı sanayinin geliştirilmesi açısından işleme ve paketleme tesislerinin kurulmasının yanında bölge dışından özel sektör yatırımlarının çekilebilmesi için kaliteli ve sürekli hammadde sağlama konusunda sosyal ve teknik altyapının oluşturulması gerekmektedir. Bu anlamda büyük firmaların bölgeye çekilmesinde sözleşmeli üreticilik konusunda tanıtım ve araştırmalar yapılması (özellikle süt ve et ürünleri işleme konusunda) gerekmektedir. İlçede okullaşma oranı Türkiye ortalamasının üzerindedir ancak eğitim alanında en önemli sorun kız çocuklarının okula gönderilmemesidir. Devlet eliyle yürütülmekte olan okul çocuklarını desteklemek için velilere ödenen eğitim desteği bu anlamda teşvik edici olmuştur. Bu yardımlar okullaşmayı sağlamakla beraber sosyal olumsuzluklara yol açmaktadır. İlçenin en önemli sorunlarının başında ulaşım gelmektedir. İl merkezine bağlantı yollarındaki çalışmalar henüz tamamlanamamış ve özellikle kış mevsiminde ulaşım sıkıntıları oluşmaktadır. Ulaşım dolaylı veya direkt olarak ilçenin gelişmesine etki etmektedir. Ulaşım alt yapısının geliştirilmesi ile birlikte eğitim, ticaret, sağlık ve tarım sektörleri için daha elverişli bir ortam oluşacaktır.

151 Tablo 96. İlçe değerlendirme formu İl Adı İlçe Adı Erzurum Tekman Kurum Adı İlçenin Potansiyelleri Zengin mera alanları Büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığı İlçenin Zayıf Yönleri Erzurum merkezine uzak oluşu Muhtarlıklar Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü Halk Eğitim Müdürlüğü İlçe Emniyet Müdürlüğü Özel Sektör Ulaşım altyapısının yetersiz olması, özellikle kışın ulaşımın kesintiye uğraması Güven eksikliği ve birlikte çalışma kültürünün olmaması Üretilen ürünlerin pazarlanamaması Sosyalleşme adına yeterli imkân olmaması Kesimhane olmadığı için et ve sütten faydalanamaması İklimin özellikle kış aylarında sert olması Hayvancılık ve tarımın bilinçsizce yapılmasından dolayı veriminin düşük olması Genç nüfusun göçü ve işsizlik Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Kesimhane Süt toplama tesisi Süt birlikleri kurulması Et ve süt işleme ve paketleme tesisleri İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Ulaşımın düzeltilmesi Sulama sıkıntısının çözülmesi İçmesuyu altyapısının iyileştirilmesi

152 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORU TORTUM Her hakkı saklıdır. TRA1 2013

153 MEVCUT DURUM Erzurum un kuzeyinde yer alan Tortum (Şekil 51), il merkezine 52 km mesafede yer almaktadır. İlçenin ortalama yüksekliği 1450 m ve yüz ölçümü 1467 km² olup; doğuda Narman ve Oltu, batıda İspir, güneyde Pasinler ve Erzurum Merkez, kuzeyde de İspir ilçeleri ile çevrilidir. Dar ve uzun bir vadi boyunca yer alan ilçenin arazisi dağlıktır. Tortum çayı ilçenin en önemli akarsuyudur. Tortum çayı vadisinin doğusunda Akdağ (3000 m) ve Mescit sıradağları uzanmaktadır. Doğu Anadolu ile Doğu Karadeniz Bölgeleri arasında geçiş bölgesinde yer alan ilçenin iklimi de geçit özelliği göstermektedir. İlçenin güney ve batısında karasal iklim etkileri görülürken, kuzey ve doğusunda daha ılıman Karadeniz iklimi hüküm sürmektedir. BAYBURT ERZİNCAN ERZURUM Şekil 51. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri DEMOGRAFİK YAPI İlçeye bağlı 47 köy, 4 belde belediyesi ve 30 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 20.078 kişi olup, kentsel nüfus 4.052 kişi; kırsal nüfus ise 16.026 kişidir (Tablo 97). Tablo 97. Tortum ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012) İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 4.052 2.137 1.915 16.026 7.792 8.234 20.078 9.929 10.149 İlçe nüfusunun %25,28 i kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) altındadır. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı incelendiğinde Tortum da nüfus yaş bağımlılık oranı %59,37 olarak hesaplanmıştır. TRA1 Düzey 2 Bölgesi nde bu oranın %54,71 olduğu göz önüne alınırsa Tortum da bağımlı nüfus grubunun toplam nüfus içinde önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 98 de verilmiştir.

154 Tablo 98. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın 0-15 4.069 2.066 2.003 15-64 12.598 6.257 6.341 N>65 3.411 1.606 1.805 TOPLAM 20.078 9.929 10.149 EĞİTİM Tortum da okuryazarlık oranı ortalama %87,99 iken erkeklerde bu oran %95,27, kadınlarda ise 80,89 dur. Bununla beraber, Tablo 99 dan da görüleceği gibi Okuma yazma bilmeyen, Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen, İlkokul mezunu ve İlköğretim mezunu olanların toplamı nüfusun %74,42 sini oluşturmaktadır. Bu oran okuryazarlık durumunun kaliteli bir beşeri sermayeye imkân veremeyeceğinin göstergesidir. Tablo 99. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş ) Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın Okuma yazma bilmeyen 1821 276 1545 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 3780 1704 2076 İlkokul mezunu 5257 2307 2950 İlköğretim mezunu 2967 1561 1406 Ortaokul veya dengi okul mezunu 704 527 177 Lise veya dengi okul mezunu 2740 1977 763 Yüksekokul veya fakülte mezunu 847 614 233 Yüksek lisans mezunu 37 30 7 Doktora mezunu 13 8 5 Bilinmeyen 411 157 254 Toplam 18.577 9.161 9416 Tortum da ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarındaki 2.708 öğrenci 32 adet okulda 206 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 15,65 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 15, ortaöğretimde 14, teknik ve meslek eğitiminde de 15 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede Atatürk Üniversitesine bağlı Tortum Meslek Yüksek Okulu bulunmakta olup, bilgisayar programcılığı, peyzaj ve süs bitkileri, grafik tasarımı bölümleri olmak üzere toplam 3 bölümde eğitim vermektedir. Toplam 194 öğrencisi bulunan yüksekokulda 7 öğretim görevlisi çalışmaktadır. ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde bir adet 20 yataklı toplum sağlığı merkezi ve entegre ilçe hastanesi bulunmaktadır. Aile hekimliği, dahiliye, diş hastalıkları ve acil poliklinikleri ile hizmet veren hastanede 2 uzman hekim

155 olmak üzere toplam 7 hekim görev yapmaktadır. Erzurum-Artvin devlet karayolu üzerinde yer alan ilçenin Erzurum, Ardahan, Artvin ve Kars iline direkt ulaşımı mevcuttur. İlçeye bağlı tüm köylere ulaşım sağlanmaktadır. İlçenin telekomünikasyon altyapısı sorunsuz çalışır durumdadır. SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Tortum da 1 adet çevre ve doğal hayatın korunması, 2 adet eğitim, 6 adet insani yardımlaşma, 2 adet spor ve 10 adet dini hizmetlerin gerçekleştirilmesi faaliyetlerini yürüten 21 dernek bulunmaktadır. Bunun yanında tarımsal sulama, üretim ve satış kooperatifleri de faaliyet göstermektedir. EKONOMİK YAPI İlçe ekonomisinin temelini tarım ve hayvancılık oluşturmaktadır. Vadi içlerinde yoğun meyvecilik yapılmaktadır. Ticaret de halkın diğer önemli gelir kaynaklarındandır. TARIM Toplam yüzölçümü 146.700 hektar olan ilçenin tarım alanları 17.355 hektar ile toplam alanın %12 sini oluşturmaktadır. Kısıtlı olan tarım alanlarının %46 lık bölümünde tahıl, %1 lik bölümünde ise sebze, %3 lük bölümünde de meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Vadi içlerinde modern meyvecilik uygulamaları ve seracılık yapılmaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 2 de belirtilmiştir.

156 Sebze bahçeleri alanı(dekar) 1.158,00 1% Meyveler, içecek ve baharat bitkilerinin alanı(dekar) 4.879,00 3% Tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 80.532,00 46% Nadas alanı(dekar) 86.979,00 50% TORTUM BİTKİSEL ÜRETİM İSTATİSTİKLERİ Şekil 52. Bitkisel üretimin dağılımı (TÜİK 2012) İlçede besi sığırcılığı, süt sığırcılığı ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği yapılmaktadır. Büyükbaş hayvan varlığı incelendiğinde ırkların %9 u yerli ırk olup; geri kalan bölümü kültür melezidir. 2012 yılı verilerine göre Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı 1534 çiftçinin bulunduğu ilçede büyük çaplı ve modern hayvancılık işletmesi bulunmamakla birlikte mevcut işletmelerin büyük çoğunluğu geleneksel yöntemlerle üretim yapan küçük hane işletmeleridir. Organik tarım ve hayvancılık için potansiyeli olan ilçede işletmelerin altyapıları sertifikalı üretim için uygun değildir. İlçede arıcılık toplam 2501 kovan ile halkın kendi ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde yapılmaktadır. Üretilen ürünlerin pazarlanmasında yaşanan sıkıntılar burada büyük bir etkendir. Arıcılıkta ve bitkisel üretimde karşılaşılan önemli bir sorun da çiftçilerin yabani hayvan saldırılarına maruz kalması ve yerleşim alanlarına uzak tarım alanlarının kullanılamamasıdır. İlçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 100 de verilmiştir. Tablo 100. Tortum hayvansal üretim verileri(tüik 2011) Sığır sayısı (Baş) Koyun sayısı (Baş) Keçi sayısı (Baş) Süt üretimi (Ton) Bal üretimi (Ton) Kümes hayvanları ( Adet) Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448 Tortum 22.350 11.200 485 38.953 36 7.365 TR Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538 SANAYİ ALTYAPISI

157 İlçeye merkezinde ve bağlı köylerde peynir, bal ve süt üretimi yapan küçük ev tipi işletmeler dışında tarıma dayalı sanayi tesisi bulunmamaktadır. Bunun yanında balık üretimi yapan ufak tesisler bulunmaktadır. TURİZM Erzurum kent merkezine yakın olan ilçenin mevcut mesire alanları, su kaynakları ve doğal güzellikleri ile doğa turizm potansiyeli bulunmaktadır. Ayrıca tarihi eserleri ve kültürel zenginlikleri de önemli turistik değerlerdir. Ancak ilçede turizm altyapısı gelişmemiştir, konaklama ve hizmet sektörü sınırlıdır. TEŞVİKLER Tortum da 2012 yılı içerisinde yatırım teşvik belgesi alan firma mevcut değildir. Bunun yanında halkın Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının tarımsal desteklemelerinden ve zirai kredilerden çoğunlukla haberdar oldukları ve yararlandıkları görülmüştür. BELEDİYE HİZMETLERİ İlçe merkezinde içme suyu altyapısı tamamlanmıştır. GELİŞMİŞLİK FARKLARI Tortum ilçe merkezi ile Erzurum merkez ilçenin gelişmişlik farkı 2004 ilçe SEGE sıralamasında Tablo 101 de verilmiştir. Erzurum 2011 yılı SEGE verilerine göre 59. sıraya gerilemiş olsa da aradaki fark değişmemiştir. Tablo 101. SEGE sıralaması İlçe 872 İlçe İçinde Gelişmişlik Sırası Gelişmişlik Grubu Gelişmişlik Endeksi Merkez 41 2 1,92489 Tortum 706 5-0,68811 GELİŞTİRİLMESİ MUHTEMEL POTANSİYELLER VE GELECEĞE DAİR VİZYON Tarımsal desteklerden bazı kısıtlar ve kredi şartlarının ağırlığından dolayı tam anlamıyla yararlanamama problemi mevcuttur. Küçük çiftçilerin desteklenmesi ile ilgili daha spesifik yaklaşımlar ortaya konulmalıdır. Özellikle tarımsal üretimde örgütlenme ve birlik oluşturma ile ilgili problemler mevcuttur. İlçede var olan birlikler etkin çalışamamaktadır. Halkın birbirine güven sorunu mevcut olup ortak iş yapma becerisi bulunmamaktadır. Mevcut durumda tarımsal sulama, üretim ve satış kooperatifleri bulunan

158 ilçede devlet desteklerinden daha fazla yararlanılması adına birliklerin ve kooperatiflerin aktif hale getirilmesi, organik tarım desteklerinden alınan payın artırılması ve ürünlerin pazarlanmasında süt tesisleri ile anlaşma yapma imkanı sağlaması açısından önemlidir. Hayvancılık aile işletmelerinde geleneksel usuller ile yapılmaktadır. Hayvan hastalıkları ile mücadele edebilmek ve üretimde verimi artırmak için modern hayvancılık uygulamalarının yaygınlaştırılması gerekmektedir. Sertifikalı organik tarım ve hayvancılık yapan işletmelerin altyapı ve yetiştiricilik yöntemlerinin sertifikasyon için gerekli standartlara yükseltilmesi, çiftçinin organik tarım ve hayvancılık uygulamaları konusunda bilinçlendirmesine yönelik çalışmalar gereklidir. İlçede yapılan suni tohumlama uygulamalarında geçmişte yaşanan sıkıntılar nedeniyle halkta bu yönteme karşı bir önyargı oluşmuştur. Mevcut hayvan varlığının çoğunluğu kültür melezi olan ilçede halkın kültür ırkları yerine bölge şartlarına uygun hayvanlara destek verilmesi yönünde eğilimleri oluşmuştur. Besi hayvancılığında ve süt sığırcılığında üretilen ürünlerin pazarlanmasında sorunlar yaşanmaktadır. Özellikle süt sığırcılığında süt toplama, süt işleme tesislerinin yapımına yönelik fizibilite çalışmaları yapılmalıdır. Tarıma dayalı sanayinin geliştirilmesi açısından işleme ve paketleme tesislerinin kurulmasının yanında bölge dışından özel sektör yatırımlarının çekilebilmesi için kaliteli ve sürekli hammadde sağlama konusunda sosyal ve teknik altyapının oluşturulması gerekmektedir. Bu anlamda büyük firmaların bölgeye çekilmesinde sözleşmeli üreticilik konusunda tanıtım ve araştırmalar yapılması gerekmektedir. Yaylacılığın yaygın olduğu ilçede, yaylaların altyapı eksiklikleri giderilmelidir. İlçe genelinde göç sorunu görülmektedir. Yerli nüfus giderek yaşlanmakta ve genç nüfus bölge içi ve dışı göç etmektedir. Bu durum insan kaynakları yönünden ilçeye olumsuz etki göstermekte, iş gücünü ve girişimciliği düşürmektedir. Sınırlı tarım arazisi bulunan ilçede yem bitkisi ekimi oldukça azdır. Mevcut yem bitkisinin meralardan sağlanması, yem bitkilerinin dışarıdan temin edilmesi girdi maliyetleri artırmakta; bu durum hayvansal ürünlerde rekabet gücü azalmaktadır.

159 Tablo 102. İlçe değerlendirme formu İl Adı İlçe Adı Kurum Adı Erzurum Tortum Tortum Kaymakamlığı Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürlüğü İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü İlçe Belediyesi Muhtarlıklar İlçenin Potansiyelleri Büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığı Ormanların varlığı Meyvecilik ve seracılık yapılması Organik tarım için uygun arazilerin bulunması İlçenin Zayıf Yönleri Güven eksikliği ve birlikte çalışma kültürünün olmaması Üretilen ürünlerin pazarlanamaması Turizm altyapısının gelişmemiş olması Hayvancılık ve tarımın bilinçsizce yapılmasından dolayı veriminin düşük olması Genç nüfusun göçü Girişimciliğin yeterince gelişmemesi Önerilen Öncelikli Yatırım Alanları Organik tarımın geliştirilmesi Seracılık Modern hayvancılık uygulamaları Turizm altyapısına yönelik alanlar İlçede İhtiyaç Duyulan Kamu Yatırımları Organize hayvancılık tesisleri Et kesimi ve et işleme tesisleri (kesimhane, soğuk hava deposu)

160 KUZEYDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSI İLÇE RAPORU UZUNDERE Her hakkı saklıdır. TRA1 2013

161 MEVCUT DURUM Uzundere Erzurum kent merkezinin 84 km kuzeyinde (Şekil 53) Tortum çayı vadisinde yer almaktadır. Ortalama yüksekliği 1050 m ve yüz ölçümü 840 km² olan ilçe Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgeleri arasında geçiş noktasında bulunmaktadır. İlçe doğuda Oltu, batıda İspir, kuzeyde Artvin ili Yusufeli ilçesi ve güneyde de Tortum ilçesiyle sınırlıdır. Çoruh Havzası nda yer alan ilçe su kaynakları bakımından oldukça zengindir. Bölgenin en önemli göllerinden Tortum Gölü (662,5 ha.), Çoruh nehrini besleyen Tortum çayı ve çok sayıda küçük göl ilçe sınırları içerisinde yer almaktadır. İlçede Doğu Karadeniz Bölgesinin hakim iklimi etkilidir. Yağışlar genellikle ilkbahar ve sonbahar mevsimlerinde görülür. Ziyaret Tepe (2755 mt.), Tav Dağı (2244 mt.), Murat Tepe (2234 mt.), Kıllı Dağ (2530 mt.) Hergavur Dağı (2835 mt.), Ak Dağlar (3030 mt.) ve Mescit Sıradağları (3238 mt.) ilçenin en önemli yükseltileridir. BAYBURT ERZİNCAN ERZURUM Şekil 53. İlçenin TRA1 Bölgesi içerisindeki yeri DEMOGRAFİK YAPI İlçeye bağlı 10 köy ve 8 mahalle bulunmaktadır. 2012 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre (TÜİK 2012) ilçenin kırsal ve kentsel nüfus toplamı 8.190 kişi olup, kentsel nüfus 3.001 kişi; kırsal nüfus ise 5.189 kişidir (Tablo 103). Tablo 103. Uzundere ilçesinin ilçe merkezi/köy ve belde nüfusu (ADNKS, 2012) İl/İlçe Merkezi Belde/Köy Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 3.001 1.512 1.489 5.189 2.521 2.668 8.190 4.033 4.157 İlçe nüfusunun %57,83 i kentli nüfus olup bu oran Türkiye ortalamasının (%77) altındadır. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı incelendiğinde Uzundere de nüfus yaş bağımlılık oranı %61,79 olarak

162 hesaplanmıştır. TRA1 Düzey 2 Bölgesi nde bu oranın %54,71 olduğu göz önüne alınırsa Uzundere de bağımlı nüfus grubunun toplam nüfus içinde önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Tablo 104 te verilmiştir. Tablo 104. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Yaş Aralığı Toplam Erkek Kadın 0-15 1.620 840 780 15-64 5.062 2.462 2.600 N>65 1.508 731 777 TOPLAM 8.190 4.033 4.157 EĞİTİM Uzundere de okuryazarlık oranı ortalama %87,36 iken erkeklerde bu oran %93,89, kadınlarda ise 81,06 dir. Bununla beraber, Tablo 105 ten de görüleceği gibi Okuma yazma bilmeyen, Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen, İlkokul mezunu ve İlköğretim mezunu olanların toplamı nüfusun %64,97 sini oluşturmaktadır. Bu oran TRA1 Bölgesindeki diğer ilçelerden düşük olmasına karşın okuryazarlık durumunun kaliteli bir beşeri sermayeye imkân veremeyeceğinin göstergesidir. Tablo 105. Bitirilen eğitim düzeyi ve cinsiyete göre nüfus ( 6 +yaş ) Bitirilen eğitim düzeyi Toplam Erkek Kadın Okuma yazma bilmeyen 787 153 634 Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen 1.640 732 908 İlkokul mezunu 2.102 923 1.179 İlköğretim mezunu 1.242 656 586 Ortaokul veya dengi okul mezunu 221 163 58 Lise veya dengi okul mezunu 1.096 794 302 Yüksekokul veya fakülte mezunu 324 224 100 Yüksek lisans mezunu 12 9 3 Doktora mezunu 2 0 2 Bilinmeyen 174 75 99 Toplam 7.600 3.729 3.871 Uzundere de ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarındaki 1.231 öğrenci 11 adet okulda 63 derslikte eğitim görürken öğretmen başına 16,41 öğrenci düşmektedir. Derslik başına düşen öğrenci sayısı ise ilköğretimde 19, ortaöğretimde 24 öğrencidir. Bu değerler ile Türkiye ve TRA1 ortalamalarına yakın bir seyir gösteren ilçenin eğitim altyapısı konusunda durumu olumlu görünmektedir. İlçede bulunan Tortum Meslek Yüksekokulu, 2010-2011 öğretim yılından itibaren Peyzaj ve Süs Bitkileri programıyla eğitim vermektedir. Peyzaj teknikeri yetiştiren bölümde toplam 18 öğrenci ve 4 adet öğretim elemanı bulunmaktadır. Yüksekokula ait öğrenci ve personele ait lojman imkanı bulunmaktadır.

163 ERİŞİLEBİLİRLİK İlçe merkezinde bir adet 20 yataklı entegre ilçe hastanesi ve toplum sağlığı merkezi bulunmaktadır. Acil birimi, aile sağlığı merkezi, toplum sağlığı merkezi, diş polikliniği ve aile hekimliği uzman polikliniği olmak üzere 6 poliklinik ile hizmet vermektedir. Yataklı hasta bakım hizmeti verilmeyen hastane bünyesinde uzman hekim bulunmamaktadır. Erzurum-Artvin devlet karayolu üzerinde yer alan ilçenin Erzurum, Ardahan, Artvin ve Kars iline direkt ulaşımı mevcuttur. İlçeye bağlı 9 köy yolu asfalt 1 köy ise yarım asfalttır. Belediye imar planı 1993 yılında tamamlanarak onaylanmış olup ilçe merkezinde kadastro çalışmaları tamamlanmıştır. Sosyal ve sportif aktivitelere yönelik bir adet futbol sahası ve bir adet güreş stadyumu bulunmaktadır. SİVİL TOPLUM HAREKETLİLİĞİ Uzundere de 2 adet insani yardımlaşma, 1 adet mesleki dayanışma, 1 adet eğitim ve araştırma, 2 adet spor ve 1 adet hakların savunması konularında faaliyet gösteren toplam 7 dernek bulunmaktadır. Bunun yanında Tarım Kredi Kooperatifi, Tarımsal Kalkınma Kooperatifi, Çağlayan Köyü Kalkınma Kooperatifi ve Balıklı Köyü Sulama Kooperatifi ilçede faaliyet gösteren kooperatiflerdir. EKONOMİK YAPI İlçe ekonomisinin temelini tarım ve hayvancılık faaliyetleri oluşturmaktadır. Tarımsal faaliyetler temelinde bağ, bahçe ve sebzecilik bulunmaktadır. Çoruh Havzasında yer alan ilçe için doğa ve macera sporları turizmi gelişmekte olan bir sektördür. TARIM Toplam yüzölçümü 84.000 hektar olan ilçenin kullanılan tarım alanları 3.879 hektar ile toplam alanın %7 sini oluşturmaktadır. Çok kısıtlı olan tarım alanlarının %35 lik bölümünde tahıl ve diğer bitkisel ürünler, %17 lik bölümünde meyve, %1 lik bölümünde ise sebze yetiştiriciliği yapılmaktadır. Ekilebilir arazinin çok parçalı ve eğimli olması nedeniyle özellikle sebzecilik yapılan alanlarda modern tarım yöntemleri kullanılmamaktadır. Tarımsal arazilerin bitkisel üretime göre dağılımı Şekil 54 te belirtilmiştir.

164 Meyveler, içecek ve baharat bitkilerinin alanı(dekar) 6.375 17% Tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar) 13.579 35% Sebze bahçeleri alanı(dekar) 462 1% Nadas alanı(dekar) 18.373 47% UZUNDERE BİTKİSEL ÜRETİM İSTATİSTİKLERİ Şekil 54. Uzundere bitkisel üretim Son yıllarda yaygınlaşmaya başlayan seracılık ilçe halkı için önemli bir gelir kaynağı olmaya başlamıştır. Şu anda ilçede 58 çiftçiye ait 271 adet sera ile üretim yapılmaktadır. İlçede süt sığırcılığı ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği yapılmaktadır. Büyükbaş hayvan varlığı incelendiğinde ırkların %18 si yerli ırk olup; geri kalan bölümü kültür melezidir. 2012 yılı verilerine göre Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı 272 çiftçinin bulunduğu ilçede büyük çaplı ve modern hayvancılık işletmesi bulunmamakla birlikte mevcut işletmelerin büyük çoğunluğu geleneksel yöntemlerle üretim yapan küçük hane işletmeleridir. Zengin florasıyla arıcılık faaliyetleri için uygun olan ilçede 5502 kovan ile arıcılık yapılmaktadır. Sapaca, Ulubağ ve Balıklı köylerinde yer alan tesislerde alabalık üretimi yapılmaktadır. İlçenin hayvan varlığı ve hayvansal üretim verileri Tablo 106 da verilmiştir. Tablo 106. Uzundere hayvansal üretim verileri(tüik 2011) Sığır sayısı (Baş) Koyun sayısı (Baş) Keçi sayısı (Baş) Süt üretimi (Ton) Bal üretimi (Ton) Kümes hayvanları ( Adet) Erzurum 586.891 514.488 47.754 567.854 2.104 234.448 Uzundere 2.403 10.735 2.840 3.944 82 975 TR Türkiye 12.386.337 25.031.565 7.277.953 15.056.211 94.245.241 498.538 SANAYİ ALTYAPISI İlçeye merkezinde ve bağlı köylerde peynir, bal ve süt üretimi yapan küçük ev tipi işletmeler dışında tarıma dayalı sanayi tesisi bulunmamaktadır.