OTO YANGINLARININ İNCELENMESİ Yrd. Doç. Dr. Saadet ALKIŞ T.B.M.Y.O. İtfaiyecilik ve Yangın Güvenliği Programı Akdeniz Üniversitesi /ANTALYA ÖZET Yangın olayı, geri dönüşümü olanaksız hasarlar açan bir ekzotermik reaksiyonlar zinciridir. Bu nitelik bir çok suç unsurun yok edilmesi amacı ile de kullanılır. Kasıtlı olarak çıkarılan bu tip yangınlara kundaklama olayları denir. Ekonomik, psikolojik, kin, sigorta vs.. olayları kundaklamalar için önemli rol oynar. Yangının türü kaza veya kasıt içerikli olursa olsun, incelenmesi ve elde edilen sonuçların değerlendirilmesi bir çok bilimi kapsayan karmaşık bir olaydır. Yangın olaylarında inceleme iki aşamada olur: olay yeri inceleme ve elde edilen delillerin laboratuarda incelenmesidir. Oldukça sıklıkla rastlanan kasıtlı yangın olaylarından biri de oto yangınlarıdır. Bu çalışmada oto yangınlarının özellikleri ve inceleme yöntemleri detaylı olarak anlatılmıştır. Otonun bölümlerine göre inceleme sırasında dikkat edilecek hususlar belirtilerek, elde edilen buluntuların nasıl değerlendirileceği açıklanmaktadır. Ayrıca sunduğum görüntüler bilirkişiliğini yaptığım olaylardan, Ankara Emniyet Müdürlüğü ve Ankara itfaiyesi arşivlerinden de yararlandığım bilgilerden oluşmaktadır. İNSPECTİON OF AUTOMOBİLE FİRES Summary Fire event is a chain of egsometric reactions causing damages that cannot be repaired or replaced. This caracteristic is sumtimes used to annihilate the crime components. Fires that are set intentially are called arson. Economical and psychological situations, hatred, to claim insurance money etc.. have important roles in arson. Finding the type of a fire whether it is an accident or not is a very complicated event and the inspection of the fire and evalution of the results are subjects to many scientific disciplines.the inspection of a fire is handled in two phases: the inspection of place of fire anad the inspection of evidence in laboratories. One of the most cammon fires is automobile fires. In this study the characteristics and inspection. During the inspection the ways of evalating evidence is explained by stating the points to be careful wiht according to the parts of automobile. GİRİŞ Ateş binlerce yıldan beri kullanılmakta ve yaşamımız için gerekli olan temel unsurlardan biridir. Çok yararlı olması yanında zararları ile de tarih boyunca iki yönlü güç olarak karşımıza çıkmıştır. Ateş ile birlikte yaşamamızda yer alan yangın, potansiyel bir tehlike olarak yaşam koşullarının değişmesine paralel olarak artmıştır. Gelişen teknoloji ile birlikte yangın değişik boyutlar kazanmıştır. Yangın, kontrol altına alınamayan yanma olayıdır. Maddelerin, oksijen ile ısı enerjisi altında reaksiyona girmesi sonucu oluşturdukları ekzotermik reaksiyondur. Yanma olayının olabilmesi için ortamdaki oksijenin %16 civarında olması gerekir. Alevli ve alevsiz yangın türü vardır. Alevli yanmaya örnek ; odun, kağıt vs..alevsiz yanma örnek olarak yanan sigara, akkor haldeki kömürü verebiliriz.
Yangını tehlikeli kılan en önemli faktörü açığa çıkan ısının etkisi ile yanıcı maddelerde oluşan zincirleme oksidasyon reaksiyonları sonucu kısa süre aşırı ısının açığa çıkması ve maddeler üzerinde geri dönüşü olanaksız tahribatlar yapmasıdır. Bu özellikten dolayı çoğu zaman yangın olayları bilinçli olarak çıkarılmaktadır. Buna kundakçılık denir. Bir ya da daha fazla kişi tarafından, kişi veya kişilerin doğrudan can ve/veya malına zarar vermek üzere kasıtlı olarak çıkartılan yangınları kapsar. Dünyada Amerika kundakçılıkta ilk sırası almaktadır. Son 10 yılda yaklaşık olarak 500000 civarında kundaklaçılık olayı gerçekleşmiştir. Kundaklama olaylarında hızlandırıcı kullanımı oldukça yaygındır (%80). Kullanılan hızlandırıcılar, gazyağı, benzin, tiner ve diğer hafif hidrokarbon, aeresol kapları, vs. Boyalı metal tabaka yangına maruz kaldığında, yanan hızlandırıcı ile temas eden boyalı alanlar genellikle boyanın dış tabakasını, boya astarını ve koruyucu galvanizyon tabakasının yanıp yok olmasına Hızlandırıcının yüksek yanma sıcaklığı metal üzerinde çok karakteristik bir iz bırakır. Kasıtlı olarak elektrik kontakları da çıkarılır. Kundaklama Nedenleri 1- Kin, nefret, intikam, gözdağı verme, kıskançlık gibi duyguların etkisiyle; 2-Vandalizm ; güzel şeyleri tahrip etmek, can sıkıntı veya protesto etmek amacıyla 3- Herhangi bir suçu örtbas etmek,delilleri yok etmek amacıyla. 4-Psikiyatrik etkenler: alkolizm, acındırma, zayıflık gibi davranış bozuklukları nedeniyle, 5-En önemli kundaklama nedenlerinden biri de, sigorta şirketlerini dolandırma nedeniyle yangın çıkarmaktır. YANGIN YERİNİN İNCELENMESİ İster kastî ister kazaen olarak meydana gelen yangın olayı ciddi araştırma gerektirir. Yangın çok karmaşık detay ve içinde bir çok bilimi bulunduran konudur. Yangın, kundaklama ve patlama olaylarının incelenmesi; olay yeri incelenmesi ve laboratuar çalışmaları olmak üzere 2 aşamada gerçekleştirilir. Yangın olaylarında yangın yeri nadiren koruma altına alınır. Herhangi bir yangın yerinde hiçbir şeye dokunulmamalı, kroki ve ortamda bulunan eşyaların yerleri asla değiştirilmemelidir. İdeal bir araştırma yapabilmek için en kısa sürede hatta yangın sürerken araştırmacının olay yerine ulaşması gereklidir. Ancak yangın araştırmacıların çoğu en geç 2 saat içinde olay yerine gidilmesini savunulur. Enkazda kalan hızlandırıcı artıklarının hızla yok olma olasılığı ve güvenlik nedeniyle, kalanların kurtarılması, temizlik gibi çeşitli operasyonlara başlanmadan önce olay yeri ayrıntılı incelenmeli ve örnek alım işlemleri tamamlanmalıdır. Her durumda uygulanabilecek bir standart yöntem belirlemek hemen hemen olanaksızdır. Araştırmacı mantık ve sağ duyusunu kullanarak ne tip bir teşebbüste bulunulduğunu ve bunun nereye kadar götürüldüğünü belirlemelidir.
OTO YANGINLARI Bina yangınlarından sonra kazalar sonucu ve özellikle de kasıtlı olarak çıkakarılan yangın türlerinin başında oto yangınları gelmektedir. Özellikle bu çalışmada yangın sonrası araçların nasıl incelenmesi gerektiği bölümlere göre kısım kısım anlatılmaktadır. İncelemeler sonucu bulnacak en ufak bir delil veya belirti olaya netlik kazandıracaktır. Günümüz teknolojisi ile üretilen çok araç yangına dayanıklı malzemelerden yapılmasına karşın araçlarda bulunan yakıtların türüne göre tehlike her zaman mevcuttur. Genel kural olarak oto yangınları kundakçının görülmesi olanağını ortadan kaldırmak için tenha yerlerde çıkarılır. Yoğun trafiği olan yollarda bilinçli olarak çıkarılması olayına az rastlanmaktadır. Genelde sigortadan para talebi durumlarında bu tür yangınlara rastlanır. Oto yangınlarında inceleme şu şekilde yapılır: Yangının olay yerine varış şunlar not edilir; - Olay yerindeki oto sahibi veya sürücüsü ile temas edilir. - İsim,ev ve iş adresi ve arandığında ev veya işyerinde nasıl temas edileceği belirlenir. - Gitmekte oldukları yer ve gelmekte oldukları yer, yanlarında kimler vardı - Ne oldu, yangın ilk nerede fark edildi ve sürücü ne işlem yaptı, yangın nasıl yayıldı. - Yetkililer olay yerine geldiğinde yangın çıkalı ne kadar olmuştu. - Olay yerine ilk gelen kişi kimdir, itfaiyeye kim haber verdi. - Sigorta bilgileri - Araçta bulunan eşyalar (giysi, alet, takım vs.) pratikte faydalı ise öğrenilir. Olay Yerinde İzleme - Olay yerine varıldığında yangın yeri ve tabiatı - Sahibinin tavrı - Sahip/yolcudaki yanık ve kavlanmaların durumları - Aracın bulunduğu yer (yokuş yukarı, yokuş aşağı vs.) - Benzin depo kapağı açık veya kapalı oluşu - Araçtaki eşyalar ve aksesuarın yok oluşu - Aracın çalıntı olması belirtileri(kırık kelebek camı, düz kontak, plaka telle tutturulmuş,vs.) - Görünen mekanik arazlar veya kısa süre önce çarpışmış olması izleri - Arabanın faal olması için gerekli parçaların eksik olması (karbüratör, distribütör,vs.) Oto yangınlarında, yangın nedenini bulmak için yapılacak araştırmalarda şu yollar izlenilir:
1.Yakıt Donanımı A.Benzin deposu incelenilir: 1.Yangın başladığında depo kapağının yerinde olup olmadığı, depodan gelen yakıt donanımında ( yakıt boruları, kelepçeler, vs..) oynama olup olmadığı belirlenir. a.yangın çoğunlukla depodan sifonla alınan benzinle çıkarılır ve bu arada depo kapağının yerine takılması unutulur. b.kapağı havaya uçmuş benzin deposu infilak olduğunun belirtisidir. Yangından sonra açılan depo kapağı, yangının etkilerini ortaya koyar. Modern otolarda depo kapağı vida dişleri metal yerine plastikten yapılmaktadır. Günümüz otolarlarında yakıt deposu PVC örneğin Tofaş, Renault, Honda gibi.. 2.Genleşmeyi tespit için deponun kenet çizgisi incelenir, depodan çıkan benzin borusu ve elektrik kabloları genelde deponun üst tarafındadır. 3.Motorda hava filitresi olup olmadığına bakılır, hava filitresi alevi boğacağı için avansdan ileri gelen karbüratör patlamaları dolayısıyla yangın çıkması pratikte olanaksızdır. B.Benzin borusu incelenir: Depodan benzin otomatiğine kadar olan bölümde kırılma, delik olup olmadığı incelenir. Taze çizikler aranır, kırık ve delikler, eklem yerinden ayrılma veya donanımdaki oynama izlerinin izah edilmesi istenir. a.genellikle depo alt düzeyinin altında kalan boru benzin almak için çıkarılır ve yerine takılmadan bırakılır. Takılmış ise üst kısmında çizikler ve sıkılmadan ileri gelen anahtar izleri görülecektir. b.otomobile göre değişmek üzere benzin borusu, şasenin iki tarafından biri boyunca yerleşiktir. C. Yakıt pompası incelenir: Yakıt pompasında parça eksikliği kontrol edilir ve oynama izleri aranır. a.bazı hallerde yakıt, boru pompadan sökülüp marşa basılarak alınır. b.yakıt pompası erimiş ise karterin yan tarafında yanma izleri olması gerekir. Şayet yakıt boruları, yakıt pompasından sökülüp yakıtın akması temin edilmiş ve yangın başlatılmışsa, bu defa pompadaki yakıt borusu içinde karbon birikmesi meydana gelecektir. c.yakıt pompasında parça sökülmesi olayı mevcut ise bu mal sahibinden alınacak ifade ile belirlenir.yangın esnasında yakıt donanımından herhangi eksiklik var idiyse ve sahibi de
aracın o ana kadar işlemekte olduğu iddiasında ise, bu tespit oto sahibinin ifadesine muhakkak geçirilmelidir. 2.Elektrik Donanımı Oto yangınlarının çıkış sebepleri arasında en çok elektrik donanımındaki kısa devre geçer. Bununla beraber, modern otolarda elektrik donanımından yangın çıkıp otoyu tamamen tahrip etmesi ihtimali çok zayıftır. Mühendisler bu ihtimali,tasarım, eklem kutuları ve yanmaz malzeme kullanımıyla hemen hemen ortadan kaldırmışlardır. Kablolar tamamen erimemiş ise, kısa devre yapan nokta tespit edilebilir. a. Kısa devrenin meydana geldiği farz edilen kısımdaki kablolar kontrol edilir: 1.Unutulmalı ki, kısa devreden meydana gelecek bir alevlenmenin yayılabilmesi için hemen yakınında yanabilir malzemenin bulunması gerekir. 2.Kısa devre kablo içindeki kılcal telleri bireysel olarak eriterek kılcal tel uçlarında boncuklanma veya düğümlenme meydana getirir. Yanan teller ise uçlarda sivrilik gösterir. b. Akü kontrol edilir, bağlantılar kontrol edilir: Arabada akü yoksa, yangından önce akünün yerinde olup olmadığı izleri aranır, artı ve eksi kablolar veya kutuplar arasında metal bağlantı yapılıp yapılmadığı izleri aranır. 1.Yangın çıkaracak nitelikteki kısa devre akünün boşalmasına sebep olur. 2.Eski model arabalarda motor çalışırken kısa devreden meydana gelen yangınlarda platin uçlarının yandığı veya birbirine kaynadığı görülecektir. Elektronik ateşlemeli yeni model arabalarda platin yoktur. c. Elektrik donanımı ana dağıtım kablosunda kısa devre saptamak için erinti eklemleri aranır. 3.Motor, Radyatör ve Kaput Altı Motorun incelenmesinde, yangından önce çalışır durumda olup olmadığının belirlenmesi konusuna eğilinir. Bilindiği gibi alevlerin kuvvetlenmesine yardım edecek bir şeyi olmadığı hatırda tutulur, bu bölümde kazaen yangın çıkmasına sebep olacak şeyler yakıt pompası, karbüratör ve elektrik donanımı ve ayrıca aşırı ısıdır. a. Başka ısınma sebebi aranır. b.yanıcı maddeler kullanıldığının belirtisi olacak olan, motorun üst bölümü ile ilgisi olamayacak, alt bölümde
yanık izleri aranır. 1.Radyatör dış veya alt bölümlerindeki lehim erime izleri yanıcı kullanıldığının delilidir. 2.Kazaen çıkmış yangınlarda, vantilatör kayışı genelde yanmaz. 3.Motora yukarıdan benzin dökülmüşse motor ön kulakları lastik takozları bazı hallerde yanık izleri verecektir. Kazaen çıkan yangınlarda bu izler yoktur. 4.Gene motora üstten benzin döküldüğü hallerde, benzinin ön çamurluklar üzerine sıçrayıp boyada yanık izleri meydana getirdiği görülür. Boya üzerinde ateşin doğrudan istikametinde olmayan yanık izleri yanıcı sıvı kullanıldığının izidir. 5.İs ve kurum,aynı şekilde, yanıcı sıvı işaretidir. c. Motor kompresyonunun yüksek olup olmadığı ölçülür. Motordaki ciddi problemlerin yangın çıkarma sebebi olduğu düşünülür. Silindir kapağı ve motor bloğunda çatlak olup olmadığı kontrol edilir. d. Susturucu, manifolt ve eksoz borularında kopukluk sızıntı aranır. e. Katalitik konverter kontrol edilir. f. Radyatör suyu yoklanır, boş ise doldurulur.yakıt pompasına bitişik olan radyatör bobini kötü bir şekilde yanıksa, yakıt otomatiğinden karbüratöre giden benzin borusunun söküldüğünün ve marşa basılıp benzin püskürtüldükten sonra ateşlendiğinin işaretidir. g. Karterdeki yağ seviyesi ve yağın niteliğine bakılır. Yağda su var mı? Var ise motor bloğunda dahili çatlama olabilir. h. Yerinde olmayan akü,marş motoru, karbüratör, dinamo vs. gibi parçaların niçin yerinde olmadığı araştırılır. 4.Tekerlek ve Jantlar a. Jantlar, bijonlar ve lastiklerin yeni değiştirilip değiştirilmediği izleri aranır. Lastikler jant üzerinde yanmışsa çelik telleri meydanda kalacaktır. b. Jantın altında kalan bölümdeki lastik tekerlek kalıntıları kontrol edilerek lastik durumundan emin olunur. Lastik tekerlek üst bölümleri genelde yangında tamamen yanar, mal sahibi lastiklerinin yeni olduğunu iddia edeceği için bunların dış durumunu tespit etmek önemlidir. c. Arka tekerlek krikoyla yükseltilerek ve sırayla bütün viteslere takılarak diferansiyel, şaft ve şanzıman kontrol edilir. Bununla yangından evvel mevcut olan bozukluk ve diğer mekanik arızalar belirlenir. 5. Şanzıman ve Diferansiyel Şanzıman ve diferansiyelin incelenmesinde konuda yetişkin olan bir ustanın hizmetinden istifade edilmesi önerilir. Bu bölümlerin genel mekanik durumları ve yangından önceki durumlarını değerlendirmekte daha yeteneklidirler. 6. Gövde, Çamurluklar, Kaput ve Bagaj. Kaput üstündeki boya kabarmaları ateşin en yoğun olduğu yeri gösterir. Kaputun her iki tarafındaki boya eşit şekilde kabarmıştır. 1.Yangın esnasında kaput kaldırılmış ise üst panodaki boya kabarabilir. Fakat her iki panonun birbirine temas ettiği yerde tamamen yanmayacaktır.
2. Rüzgar arkadan esiyordu ise, kaput üzerindeki boyanın boydan boya yanmış olması gerekir. Radyatör bobini tamamen yanmış olacak,bunun yanında arabanın arka tarafında benzin deposunda fazla hasar yapacak yanış olayı bulunmayacaktır. Kaput üzerindeki boyada birkaç santimlik bir yanık var ise, rüzgarın önden arkaya doğru esmesi sebebiyle benzi deposunda fazla tahribat olacak, fakat radyatör sağlam kalmış Arabanın gövdesi kötü şekilde yanmış olması sonucu fazla delil elde edilemeyeceği doğruysa da, ısının yoğunlu konusunu içerecek düşünce bazen aracın akaryakıt kullanılarak yakılması durumunu işaretler: a. Arabanın altında is ve kurum aranır, aşırı miktarda sıvı yakıt kullanılmışsa aracın tabanından akarak orada yanacak ve altta yağ veya benzin isi meydana getirecektir. b. Yangının kaputta meydana getirebileceği etkileri ortaya çıkaracak şekilde arama yapılır olacaktır. c. Gövdede ısıdan ileri gelen kabarcıklar aranır, ısı kabarcıkları gövde üzerinde damlamış benzin işaretleri olup, yangının normal gelişmesiyle izah edilemez. Yangını güya söndürmek maksadıyla arabanın üzerine toprak atılmış ise yangının hangi safhasında toprak atıldığını anlamak için toprak altında kalan bölüm incelenir, kum atılmışsa kumun yanık olup olmadığı kontrol edilir.yanık kumun rengi açılır, griye yakın bir renk alır. d. Arabada stepne ve alet aranır,yoksa neden yoktur? e. Eksik aksesuar kontrolü yapılır. Neden eksiktir? Araba kasten yakılmışsa genellikle (aynalar, jantlar, radyo vs.) önceden sökülmüştür. f. Arabanın içinde benzin, gazyağı veya benzeri kullanılmış olabileceği ihtimali sebebiyle tabii olmayan kokulara dikkat edilir. Yangını hızlandırıcı olup olmadığının anlaşılması için numune alınması düşünülebilir. g. Laboratuara gönderilmek üzere alınan numunelerin mahkemede delil olarak kullanılabilmesi için uygun şekilde işaretlenmeleri unutulmamalıdır. Her numune ayrı tutulup hiçbir zaman karıştırılmaz. 7.Ön Cam ve Kapı Camları Pencere cam fitilleri kontrol edilir. Kapıdaki cam fitilleri yangın sırasında camların açık veya kapalı olduğunu gösterir. Camların açık olması yangının daha hızlı yayılmasını sağlayan en önemli etkendir. 1. Cam erimiş veya fitillenmişse sıvı yakıt kullanıldığının işareti olabilir. 2. Cam üzerinde mevcut koyu is sıvı yakıt kullanıldığının işareti olabilir.
3. Normal şartlarda camların dökülmesi gereklidir. Sonuç Bilerek yakılan oto yangın yeri çoğunlukla tenha, uzak ve incelemeler için delil toplanmasına elvermeyecek yerdedir. Bununla beraber, olay yerine sıvı yakıtın taşınmış olabileceği kap hemen yakınlarda terk edilmiş olabileceğinden bu yerin ihmal edilmeden aranması lazımdır. Detaylı bir inceleme, sahibini olay yerinden götürmek için gelmiş ikinci bir arabanın varlığını meydana çıkarabilir. Aynı zamanda, etraftan araştırmaya faydalı olacak şahitler bulunması mümkündür. Tüm elde edilen bilgilerin doğrultusunda verilecek kararlar adli davaların da seyrini daha adaletli olarak etkileyecektir. KAYNAKLAR Twibell, J.D. (1995) Fire Prevention, 282,13 Fire statistics in the United Sates, 1999 Boudreau, J.F., Kwan, Q.Y.,(1977), Arson ve Arson investigation, Fire and Arson ın the US; two new reports available from the US fire administration, 1998 Caymaz, A. (1997) Model yangınlarda yangın hızlandırıcılarının saptanması ve bunların is oluşumundaki etkileri, Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, Gündüz, N. (1999), Yangın sonrası enkazın adli delil olarak değerlendirildiği ve sabotaj olasılığının araştırılması, Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi Ankara İtfaiyesi Daire Başkanlığı Hizmet içi ders notları, 1995 Emniyet Genel Müdürlüğü, Kriminal Daire Başkanlığı, Olay Yeri inceleme birimi, Eğitim notları ve fotorag arşivleri İnternational Assaciation of Arson İnvestigators İnc. (1997-1998-1999), Photo Contest Winners. Alkış, S. (2000-2001-2002 ) bilirkişi incelemeleri ve sonuçları, Antalya adliyesi, Akdeniz üniversitesi Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu Antalya