- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p. 675-737, ANKARA-TURKEY TUNA VİLÂYETİ NDE NÜFUS VE DEMOGRAFİ (1864-1877) * Aşkın KOYUNCU ÖZET 1864 yılında kurulan Tuna Vilâyeti, Rusçuk, Varna, Tulça, Vidin, Tırnova, Sofya ve Niş sancaklarından oluşuyordu. Tuna Vilâyeti nde nüfusun ana bileşenini Bulgarlar ve Türkler teşkil ediyordu. Ayrıca, çeşitli Müslim ve Gayrimüslim gruplar mevcuttu. 1855-1864 arasında bu bölgede 250.000-300.000 dolayında Kırım ve Kafkas muhaciri iskân edilmişti. Muhacirler hariç müstakbel Tuna Vilâyeti bölgesinde 1859-1860 da 569.868 (%34,68) Müslüman ve 1.073.496 (%65,32) Gayrimüslim nüfus yaşıyordu. Kuyûd-ı Atîk e göre 1865 de, Niş Sancağı dışında, Tuna Vilâyeti nde kadınlar dâhil 658.600 (%40,51) Müslüman ve 967.058 (%59,49) Gayrimüslim mevcuttu. Tuna Vilâyeti nde 1865-1874 yılları arasında yapılan emlâk ve nüfus tahrirleri Osmanlı Devleti nde modern nüfus sayımlarının öncülerinden biridir. 1865 den itibaren şehir ve kasabalarda yapılan sayımlarda kadınlar da kaydedilmiştir. Köylerdeki nüfusun sayımına ise ancak 1869 yılında başlanmıştır. Niş Sancağı, 1869-1874 yılları arasında Prizren Vilayeti ne bağlanmıştır. Tuna Vilâyeti Salnâmelerinde bazı eksiklik ve tutarsızlıklar, baskı ve hesaplama hataları olduğu halde, 1291 Salnâmesi dışında, nüfus oranları ve demografik dağılım güvenilirdir. Osmanlı istatistiklerine göre Rusçuk, Varna ve Tulça sancaklarında Müslümanlar, diğerlerinde ise Gayrimüslimler çoğunluktaydı. Ayrıca, Gayrimüslimlerde hane başı nüfus ortalaması ve nüfus artış hızı Müslümanlardan daha yüksekti. 1873 de Tuna Vilâyeti nde şehirli nüfus oranı %17,96 idi. 1874 Ekim inde tamamlanan Tahrir-i Cedid e göre Niş Sancağı hariç, Tuna Vilâyeti nde 963.596 (%42,22) Müslüman ve 1.318.506 (%57,78) Gayrimüslim nüfus mevcuttu. Niş Sancağı ile birlikte ise vilâyetin nüfusu 1874 de 1.055.650 (%40,68) Müslüman ve 1.539.278 (%59,32) Gayrimüslim olmak üzere 2.594.928 e ulaşmıştı. 1876 da Sofya ve Niş sancakları Tuna Vilâyeti nden ayrılarak Sofya Valiliği kuruldu. 1877 de ise Sofya Sancağı Edirne Vilâyeti ne, Niş Sancağı da Kosova Vilâyeti ne bağlandı. 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi nden önce bölgede en az 1.100.000 dolayında Türk ve Müslüman, 1.700.000 dolayında Gayrimüslim nüfus yaşıyordu. Ancak, savaş yalnızca Tuna Vilâyeti nde değil, aynı zamanda Şarkî Rumeli de de demografik dengeleri değiştirdi ve her iki bölgede Türk ve Müslüman nüfusun önemli bir kısmını ölüm ve göç suretiyle tasfiyesine yol açtı. Anahtar Kelimeler: Tuna Vilâyeti, Midhat Paşa, demografi, nüfus, Bulgaristan. * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. Yrd. Doç. Dr., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. El-mek: askinkoyuncu@comu.edu.tr
676 Aşkın KOYUNCU POPULATION AND DEMOGRAPHICS IN THE DANUBE PROVINCE (1864-1877) ABSTRACT The Danube Province, which was founded in 1864, consisted the sanjaks (subprovinces) of Ruse, Varna, Tulcea, Turnovo, Vidin, Sofia and Nish. The main components of the population of the Danube Province were Bulgarians and Turks. There were also other Muslim and non-muslim groups. Before the establishment of the Danube Province, some 250.000-300.000 Muslim immigrants from Crimea and Caucasus had been settled in this region from 1855 to 1864. There were 569.868 (34,68%) Muslims, apart from the immigrants and 1.073.496 (65,32%) non-muslims in 1859-1860 in the area of the future Danube Province. According to the Old Register of 1865, 658.600 (40,51%) Muslims and 967.058 (59,49%) non-muslims, including females, were living in the province except Nish sanjak. The property and population censuses made between 1865 and 1874 in the Danube Province were one of the first modern censuses in the Ottoman Empire. Female population was also registered in the censuses in cities and towns beginning in 1865. The registration of property and population in the villages was started in 1869. Nish sanjak, became the part of the Prizren Vilayet between 1869 and 1874. Although the data given in the Yearbooks of the Danube Province have some incompleteness and inconsistencies as well as misprinting and calculation mistakes, the population ratios and demographic distribution are reliable, except the Yearbook of 1291. According to of the Tahrir-i Cedid (New Census) completed in October 1874, there were 963.596 (42,22%) Muslims and 1.318.506 (57,78%) non-muslims in the Danube Province excluding Nish sanjak. In addition, the entire population of the province, together with the sanjak of Nish, reached the number of 2.594.928 including 1.055.650 (40,68%) Muslims and 1.539.278 (59,32%) non-muslims in 1874. The Ottoman statistics show that the Muslims were in majority in the sanjaks of Ruse, Varna and Tulcea, while the non-muslims were in majority in other sanjaks. Besides, average population per household and the population growth rate of non-muslims were higher than those of Muslims. In 1873, 17,96% of the population of the province were living in the urban areas. Sofia and Nish sancaks were separated from the Tuna Vilayet and the detached Sofia Province was founded in 1876. However, Sofia and Nish sancaks were annexed to Adrianople and Kosovo vilayets respectively in 1877. At least 1.100.000 Muslims as well as 1.700.000 non-muslims lived in this region before the Russo-Turkish War of 1877-1878. However, the war changed the demographic situation deeply not only in the Danube Province, but also in the Eastern Rumelia and exterminated almost half of the Turkish and Muslim population by death or migration in both regions. Key Words: Danube Province, Midhat Pasha, demography, population, Bulgaria.
Tuna Vilâyeti nde Nüfus Ve Demografi (1864-1877) 677 Giriş 1864 yılında Âli ve Fuat Paşa ların öncülüğünde Osmanlı Devleti nde taşra idaresini yeniden yapılandırmak, yerel yönetimleri güçlendirerek sorunların mahallinde çözümünü sağlamak ve uygulanması düşünülen idarî, adlî, malî ve sosyal reformları ve imar faaliyetlerini hızlandırmak gibi amaçlarla Fransız taşra idaresi modelinde yeni bir vilâyet usûlüne geçilmesi tasarlandı. Buna göre, Osmanlı idarî taksimatında eyâlet sisteminin kaldırılması ve sancak (livâ), kaza ve nahiyelerden oluşan vilâyet sistemine geçilmesi planlanıyordu. 1 Ancak, yürürlüğe konulmadan önce uygulamada karşılaşılabilecek sorunların görülebilmesi için hazırlanacak olan nizamnâmenin öncelikle Rumeli de pilot bir bölgede tecrübe edilmesine karar verildi. Bu amaçla Silistre, Vidin ve Niş (Prizren ve Üsküp sancakları hariç) eyâletlerinin birleştirilerek Tuna Vilâyeti adıyla yeni bir vilâyet kurulması ve Niş valiliğinde başarılı çalışmaları ile dikkat çeken Midhat Paşa nın da vali olarak atanması kararlaştırıldı ve Midhat Paşa İstanbul a davet edildi. 2 Bizzat Midhat Paşa ve Sadrazam Fuat Paşa tarafından hazırlanan Tuna Vilâyeti Nizamnâmesi, Meclis-i Mahsûs-u Vükelâ nın onayından sonra 13 Ekim 1864 de Sultan Abdülaziz tarafından tasdik edildi ve Midhat Paşa, Tuna Vilâyeti valiliğine atandı. 3 Buna göre, Tuna Vilâyeti, Rusçuk merkez olmak üzere, Tırnova, Sofya, Varna, Vidin, Niş ve Tulça (Tolçı) sancakları ile bunlara bağlı 45 kaza ve 17 nahiyeden oluşuyordu. 4 Midhat Paşa nın Tuna Vilâyeti valiliğine tayini 17 Ekim 1864 de Takvim-i Vekâyi de ilan edildi. 5 Ayrıca, 26 Ekim 1864 de Tuna Vilâyeti nin Usûl-ü İdaresi Hakkında Talimat neşredildi. 6 Tuna Vilâyeti Nizamnâmesi ise 7 Kasım 1864 de Takvim-i Vekâyi de yayınlandı. 7 Literatüre 1864 Vilâyet Nizamnâmesi olarak yerleşen Tuna Vilâyeti Nizamnâmesi, 1865 ve 1866 da küçük değişiklilerle Bosna, Edirne, Halep, Suriye, Trablusgarp ve Erzurum 1 M. Hüdai Şentürk, Osmanlı Devleti nde Bulgar Meselesi (1850-1875), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992, s. 109; Mehmet Seyitdanlıoğlu, Yerel Yönetim Metinleri III: Tuna Vilâyeti Nizâmnâmesi, Çağdaş Yerel Yönetimler, C. 5, S. 2, 1996, s. 68, 69; İlber Ortaylı, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri (1840-1880), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2000, s. 53, 54; Selda Kılıç, 1864 Vilâyet Nizamnamesinin Tuna Vilâyetinde Uygulanması ve Mithat Paşa, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 24, S. 37, 2005, s. 102-104. 2 Düstûr, Defa-i Sânîye, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1282, s. 516; Takvim-i Vekâyi, Defa 773, 26 Teşrinievvel 1280/7 Cemâziyelâhir 1281 (7 Kasım 1864); Ali Haydar Midhat (nşr.), Midhat Paşa: Hayat-ı Siyâsiyesi, Hidemâtı, Menfâ Hayatı, Birinci Kitab: Tabsıra-i İbret, Hilal Matbaası, İstanbul 1325, s. 23, 24. 3 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İrâde - Meclis-i Mahsus (İ.MMS), No. 29/1245, 12 Cemâziyelevvel 1281 (13 Ekim 1864); Takvim-i Vekâyi, Defa 773, 26 Teşrinievvel 1280/7 Cemâziyelâhir 1281 (7 Kasım 1864); Düstûr, Defa-i Sânîye, s. 516; BOA, Yıldız, Esas Evrakı (Y.EE), No. 39/8, 25 Ramazan 1311 (2 Nisan 1894) (Tuna Vilâyeti nin teşkiline ve Hersek ihtilaline dair Ahmed Cevdet Paşa nın layihası); Ali Haydar Midhat, age, s. 24; M. Hüdai Şentürk, age, s. 169. 4 BOA, İ.MMS, No. 29/1245, 12 Cemâziyelevvel 1281 (13 Ekim 1864); Düstûr, Defa-i Sânîye, s. 516; M. Hüdai Şentürk, age, s. 169. Midhat Paşa ve Tuna Vilâyeti hakkında geniş bilgi için bkz. Ali Haydar Midhat, age, s. 23-54; Mehmet Seyitdanlıoğlu, agm, s. 67-81; M. Hüdai Şentürk, age, s. 163-181; İsmail Selimoğlu, Osmanlı Yönetiminde Tuna Vilâyeti 1864-1878, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1995; Bekir Koç, Midhat Paşa (1822-1884), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2002; Aynı yazar, Midhat Paşa nın Niş ve Tuna Vilâyetlerindeki Yenilikçi Valiliği, Kebikeç, S. 18, 2004, s. 407-415; Osman Köksal, Tanzimat Sonrası Bulgaristan a Yönelik Bazı Islahat Faaliyetleri ve Tuna Vilâyeti nin Kuruluşu, Askerî Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 2, Ağustos 2003, Yıl. 1, s. 59-70; Selda Kılıç, agm, s. 99-111; Mehmet Çelik, Balkanlar da Tanzimat: Midhat Paşa nın Tuna Vilâyeti Valiliği, 1864-1868, Libra Kitap, İstanbul 2010; Mustafa Gençoğlu, 1864 ve 1871 Vilâyet Nizamnamelerine Göre Osmanlı Taşra İdaresinde Yeniden Yapılanma, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 2, S. 1, 2011, s. 29-50; Georgi Pletn ov, Midhat Paşa i upravlenieto na Dunavskiya vilaet, IK Vital, Veliko Tırnovo 1994; Milen V. Petrov, Tanzimat for the Countryside: Midhat Paşa and the Vilayet of Danube, 1864-1868, Ph.D. Thesis, Princeton University, 2006 (UMI No. 3223822); Teodora Bakırcieva, Na kraçka pred vremeto: Dırjavnikıt reformator Midhat Paşa, (1822-1884), Avangard Print, Ruse 2009. 5 Takvim-i Vekâyi, Defa 770, 5 Teşrinievvel 1280/16 Cemâziyelevvel 1281 (17 Ekim 1864); İlber Ortaylı, age, s. 58. 6 Selda Kılıç, agm, s. 104. 7 Takvim-i Vekâyi, Defa 773, 26 Teşrinievvel 1280/7 Cemâziyelâhir 1281 (7 Kasım 1864); Takvim-i Vekâyi de yayınlanan nizamnâme ile 13 Ekim 1864 tarihli irâde (BOA, İ.MMS, No. 29/1245) ekindeki nizamnâme aynıdır. Düstûru Atik de neşredilen Tuna Vilâyeti Nizamnâmesi nin 50, 51 ve 77. maddelerinde küçük farklılıklar mevcuttur. (Düstûr, Defa-i Sânîye, s. 517-536). Tuna Vilâyeti Nizamnâmesi nin metni için bkz. M. Hüdai Şentürk, age, s. 253-271 (BOA, İ.MMS, No. 29/1245 deki nizamnâme); Mehmet Seyitdanlıoğlu, agm, s. 70-81 (Düstûr, Defa-i Sânîye metni).
678 Aşkın KOYUNCU vilâyetlerinde uygulamaya konuldu. 1867 de ise gözden geçirilerek (Teşkilât-ı) Vilâyet Nizamnâmesi adıyla Osmanlı Devleti genelinde tatbik edildi ve 1871 de İdâre-i Umumiye-i Vilâyet Nizamnâmesi nin ilanına kadar yürürlükte kaldı. 8 Tuna Vilâyeti nde nüfusun büyük çoğunluğunu Bulgarlar ve Türkler teşkil ediyordu. Türklerin dışında Müslüman unsurlar, Pomaklar, Arnavutlar, Kırım ve Kafkas muhacirleri (Tatar, Nogay, Çerkez, Abaza vs.), Kıptiler vs. küçük gruplardan müteşekkildi. Gayrimüslimler ise Bulgarların yanı sıra Rumlar, Ulahlar, Sırplar, Ermeniler, Yahudiler, Gagavuzlar, (Ortodoks) Kıptiler, bir kısmı Bulgar olan çeşitli Katolik gruplar ve diğer unsurlardan oluşuyordu. 9 Osmanlı Devleti nde yeni vilâyet modelini uygulamak üzere Tuna Vilâyeti nin seçilmesinde bölgenin nüfus yapısı, mahallî sorunlar, toprak ve vergi meseleleri kadar, Bulgar milliyetçiliğinin yükselişi ve Bulgarların durumunu bahane ederek Rusya nın uyguladığı baskı ve şikâyetleri engelleme çabalarını da göz ardı etmemek gerekir. 10 Diğer taraftan, Tuna Vilâyeti sınırları ile 1877 1878 Osmanlı-Rus Harbi nin ardından 3 Mart 1878 de imzalanan Ayastefanos Antlaşması nı tadil eden Berlin Antlaşması nda (13 Temmuz 1878) çizilen müstakbel Bulgaristan Prensliği nin sınırları büyük ölçüde örtüşmektedir. Bu sebeple Tuna Vilâyeti nde nüfus ve demografik yapının tespiti, hem Bulgaristan ın kuruluş süreci, hem de 93 Harbi nin bölgedeki Türk ve Müslüman nüfus üzerinde yarattığı demografik felaket ve 93 Muhâcereti nin boyutlarının anlaşılabilmesi bakımından önemlidir. Aslında, 1877 1878 Osmanlı-Rus Harbi öncesinde Bulgaristan nüfusuna ilişkin pek çok araştırma mevcuttur ve savaşın Tuna Vilâyeti ve Şarkî Rumeli bölgesinde Türk ve Müslüman nüfus üzerinde yol açtığı yıkım büyük ölçüde açıklığa kavuşturulmuştur. 11 Ancak, biz burada daha önce yayınlanmamış bazı icmal nüfus defterleri ve belgeler ile Tuna Vilâyeti Salnâmeleri, Tuna gazetesinde neşredilen nüfus istatistikleri, çeşitli nüfus 8 BOA, Y.EE, No. 39/8, 25 Ramazan 1311 (2 Nisan 1894); Ahmed Cevdet Paşa, Ma rûzât, Yay. Haz. Yusuf Halaçoğlu, Çağrı Yayınları, İstanbul 1980, s. 111, 177; (Ahmed) Cevdet Paşa, Tezâkir: 21-39, Yay. Haz. Cavid Baysun, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1991, s. 199, 200; Mehmet Seyitdanlıoğlu, agm, s. 69; İlber Ortaylı, age, s. 54-63; Selda Kılıç, agm, s. 103. 9 Milen V. Petrov, agt, s. 66; Engin Deniz Tanır, The Mid-Nineteenth Century Ottoman Bulgaria from the Viewpoints of the French Travelers, A Thesis Submitted to the Graduate School of Social Sciences of Middle East Technical University, Ankara 2005, s. 54-71. 10 Bkz. Osman Köksal, Tanzimat Sonrası Bulgaristan a Yönelik Bazı Islahat Faaliyetleri..., s. 59-65. 11 Nikolaĭ Todorov, The Balkan City, 1400-1900, University of Washington Press, Seattle & London 1983, pp. 309-365; Slavka Draganova, Tuna Vilâyeti nin Köy Nüfusu, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2006; Kemal H. Karpat, Osmanlı Nüfusu (1830-1914): Demografik ve Sosyal Özellikleri, Çev. Bahar Tırnakcı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003, s. 63-67, 88-91; Bilal N. Şimşir, Bulgaristan Türkleri, Bilgi Yayınevi, Ankara 1986, s. 17-35; Aynı yazar, Rumeli den Türk Göçleri, C.I-III, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1989; Nedim İpek, Rumeli den Anadolu ya Türk Göçleri (1877-1890), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1994; Aynı yazar, 93 Muhacereti, Osmanlı, C. 4, Ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 661-668; Alexandre Toumarkine, Les Migrations Des Populations Musulmanes Balkaniques En Anatolie (1876-1913), Isis, Istanbul 1995; Justin McCarthy, Ölüm ve Sürgün: Osmanlı Müslümanlarına Karşı Yürütülen Ulus Olarak Temizleme İşlemi, 1821-1922, Çev. Bilge Umar, İnkılâp Kitapevi, İstanbul 1998; Ömer Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (1878-1908), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1998, s. 79-98; Aynı yazar, 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı nın Bulgaristan daki Türk Varlığına ve Mimarî Eserlerine Etkisi, Balkanlarda Kültürel Etkileşim ve Türk Mimarisi Sempozyumu, Şumnu, 17-19 Mayıs 2000: Bildiriler, C. 2, Ed. Azize A. Yasa-Zeynep Zafer, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2001, s. 763-771; Aynı yazar, 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı nda Bulgaristan dan Türk Göçü, Balkanlar ve Göç (The Balkans and Mass Immigration), Ed. Ali Fuat Örenç-İsmail Mangaltepe, Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa 2013, s. 157-164; Aşkın Koyuncu, Balkanlarda Kültürel Değişim: Bulgaristan Örneği (1878-1913), Avrasya Etüdleri, S. 25, Sonbahar-Kış 2003, s. 63-65; Aynı yazar, Balkanlarda Dönüşüm, Milli Devletler ve Osmanlı Mirasının Tasfiyesi: Bulgaristan Örneği (1878-1913), Basılmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Ankara 2005, s. 198-211; Aynı yazar, Bulgaristan dan Göç ve Türk Varlıklarının Tasfiyesi (1877-1908), Balkanlar ve Göç (The Balkans and Mass Immigration), Ed. Ali Fuat Örenç-İsmail Mangaltepe, Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa 2013, s. 530-539; Aynı yazar, 1877 1878 Osmanlı-Rus Harbi Öncesinde Şarkî Rumeli Nüfusu, Avrasya Etüdleri, S. 44, 2013-2, s. 195-203; Pinar Üre, Immediate Effects of the 1877-1878 Russo-Ottoman War on the Muslims of Bulgaria, History Studies, Journal of the University of Limerick History Society, Vol. 13, 2013, pp. 153-170.
Tuna Vilâyeti nde Nüfus Ve Demografi (1864-1877) 679 raporları ve modern araştırmalardan hareketle Tuna Vilâyeti nin nüfus ve demografik yapısına ilişkin bazı meseleleri inceleyeceğiz. Ayrıca, Tuna Vilâyeti Salnâmelerinde tespit ettiğimiz bazı problemler ve baskı hatalarından dolayı bunların kullanımında dikkat edilmesi gereken hususları göstermeye ve Tuna Vilâyeti Salnâmelerinin nüfus ve demografi araştırmalarında güvenilirliğini değerlendirmeye çalışacağız. Ancak, öncelikle Tuna Vilâyeti nin idarî taksimatında literatürde dikkatlerden kaçan bazı değişikliklere işaret etmemiz elzemdir. Tuna Vilâyeti ne bağlı yedi sancaktan biri olan Niş Sancağı, 1869 Temmuz unda yeni kurulan Prizren Vilâyeti ne bağlanmıştır; 12 1874 Haziran ında ise Prizren ve İşkodra vilâyetlerinin birleştirilerek Manastır Vilâyeti nin kurulması üzerine tekrar Tuna Vilâyeti ne dâhil edilmiştir. 13 Tabiatıyla bu yıllara ait salnâmeler ve nüfus cetvellerinde Niş Sancağı yoktur. 14 Keza, Sofya Sancağı da 1876 Temmuz unda Tuna Vilâyeti nden ayrılarak müstakil bir valiliğe dönüştürülmüş ve Niş Sancağı da buraya bağlanmıştır. 15 1877 Şubat ında ise Niş Sancağı yeni kurulan Kosova Vilâyeti ne, Sofya Sancağı da Edirne Vilâyeti ne dâhil edilmiştir. 16 I. Tuna Vilâyeti nin Kurulmasından Önce Bölgede Nüfus ve Demografi (1831-1864) Osmanlı Devleti nde geleneksel tahrir yöntemlerinden farklı olarak modern anlamda ilk nüfus sayımı, Yeniçeri Ocağı nın kaldırılmasından sonra kurulan Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye için asker potansiyelini tespit etmek, vergilerin dağılımı ve tahsilinde görülen aksaklıkları gidermek ve cizye vergisini yeniden düzenlemek amacıyla 1830-1831 yıllarında yapılmıştır. 17 Tahrir sonuçlarının 1831 de icmal olarak bir araya getirilmesi sebebi ile literatürde yaygın olarak 1831 nüfus sayımı şeklinde nitelenen bu tahrirler, yalnızca Rumeli, Anadolu ve Adalarda uygulanmıştır. 18 Tahrirler esnasında Osmanlı millet anlayışı doğrultusunda din ve mezhep 12 Slavka Draganova, Niş Sancağı nın Tuna Vilâyeti nden ayrılışı ile ilgili olarak 1866, 1867 ve 1869 olmak üzere üç farklı tarih vermektedir. (age, s. 1, 18, 19). Bir başka çalışmasında ise Niş Sancağı nın 1867 de Tuna Vilâyeti nden çıkarıldığını iddia etmektedir. (Slavka Draganova, Yeni Bulunan Tuna Vilâyeti nin Nüfusuna Ait Emlak ve Vergi Defteri, Uluslararası Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Türk-Bulgar İlişkileri Sempozyumu, 11-13 Mayıs 2005, Eskişehir, Bildiriler Kitabı, Osmangazi Üniversitesi, Eskişehir 2005, s. 207). Yücel Yiğit ise Prizren Vilâyeti nin 1868 de Üsküp, Debre ve Niş sancaklarından müteşekkil olarak kurulduğunu belirtmektedir. [Yücel Yiğit, Prizren Sancağı nın İdarî Yapısı (1864 1912), History Studies, Vol. 2, No. 1, 2010, s. 126]. Ancak, Prizren Sancağı, 1867 de yeni vilâyet usûlünce İşkodra Vilâyeti ne bağlandıktan sonra, 1868 de müstakil bir mutasarrıflık yapılmıştır. Prizren Vilâyeti ise 1869 Temmuz unda Üsküp ve Niş sancaklarının katılmasıyla kurulmuştur. Dolayısıyla, Niş Sancağı, 1869 yılı ortalarına kadar Tuna Vilâyeti ne bağlı kalmıştır. [Tuna, No. 399, 7 Cemâziyelevvel 1286/3 Ağustos 1286 (15 Ağustos 1869); BOA, İ.MMS, No. 37/1545, 3 Rebiülâhir 1286 (13 Temmuz 1869)]. 13 BOA, İ.MMS, No. 49/2110, 8 Cemâziyelevvel 1291 (22 Haziran 1874); Yücel Yiğit, agm, s. 130. 14 Bu durumu fark edemedikleri için Nikolaĭ Todorov (age, s. 343), Niş Sancağı nın 1290 Tuna Vilâyeti Salnâmesi nde atlandığını; Kemal H. Karpat (age, s. 156, 157) ise 1291 Tuna Vilâyeti Salnâmesi nde Niş Sancağı nın tabloya dâhil edilmediğini belirtmişlerdir. 15 BOA, İrâde - Dâhiliye (İ.DH), No. 726/50658, 24 Cemâziyelâhir 1293 (16 Temmuz 1876); Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Defa 32, Sene 1294, Darü t-tıbaatü l-amire, İstanbul 1294, s. 434, 435. 16 Salnâme-i Vilâyet-i Edirne, Defa 8, Sene 1294, Vilâyet Matbaası, Edirne 1294, s. 103-112; Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Defa 33, Sene 1295, Darü t-tıbaatü l-amire, İstanbul 1295, s. 323, 324, 338; Krş. Yücel Yiğit, agm, s. 132. 17 Enver Ziya Karal, Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831, II. Baskı, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara 1997, s. 10-23; Mahir Aydın, Sultan II. Mahmud Döneminde Yapılan Nüfus Tahrirleri, Sultan II. Mahmud ve Reformları Semineri, Bildiriler, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul 1990, s. 92, 93; Kemal H. Karpat, age, s. 56-58; Cem Behar, Osmanlı Nüfus İstatistikleri ve 1831 Sonrası Modernleşmesi, Osmanlı Devletinde Bilgi ve İstatistik, Derl. Halil İnalcık-Şevket Pamuk, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara 2000, s. 68; Osmanlı İdaresinde Kıbrıs (Nüfusu-Arazi Dağılımı ve Türk Vakıfları), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 43, Başbakanlık Basımevi, Ankara 2000, s. 94; Adnan Çimen, Sayım, Kayıt Düzeni ve Teşkilatlanma Açısından Osmanlıda Nüfus Hizmetleri, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C.14, S. 3, 2012, s. 194, 195. 18 Mahir Aydın, agb, s. 83. 1830-1831 tahrirlerinde İstanbul dışında Rumeli de Arnavutluk, Bosna ve Teselya da; Anadolu da ise Erzurum, Diyarbakır ve Van eyâletlerinde sayım yapılmamıştır. Ayrıca, asker alınmayan Lahsa, Basra,
680 Aşkın KOYUNCU esasına göre yalnızca erkek nüfus kaydedilmiştir. 19 1830-1831 nüfus sayımı, vergi ve askerlik meselelerinden dolayı bir takım ahalinin gizlenmesi ve sayımdan kaynaklanan hata ve ihmaller sebebiyle reel nüfusu yansıtmaktan uzaktır. Ancak, sayım sonuçlarını değerlendirmek üzere Cerîde-i Nüfus Nezareti nin kurulması ve nüfustaki hareketliliğin takibi için nüfus defterlerinin tutulmaya başlanması bakımından önem arz etmektedir. 20 Nikolay Todorov, 1831 sayım sonuçlarından hareketle Tuna bölgesinde 159.308 Müslüman (%33,33), 306.534 Hıristiyan (%64,15), 11.603 Kıpti (%2,43) ve 417 Yahudi (%0,09) olmak üzere 477.862 erkek nüfus tespit etmiştir. 21 1844 de yine asker kaynaklarının tespiti ve Tanzimat ın ruhuna uygun olarak vergi adaletinin sağlanması amacıyla yeni bir nüfus sayımı yapılmıştır. M. A. Ubicini, bu sayımda etnik-dinsel farklılıklara işaret etmeksizin Bulgaristan da, Silistre, Vidin, Niş ve Sofya eyaletlerinde, 3.000.000 nüfus olduğunu belirtmiştir. 22 Ancak, bu rakam bir hayli abartılıdır. 1844 sayımından sonra, Bosna (1851), 23 Rumeli (1852), Anadolu ve Suriye de (1856) muhtelif tahrirler yapılmıştır. 24 1858 de Tahrir-i Emlâk Nezâreti nin kurulmasından sonra emlâk ve nüfus sayımı bu nezâret tarafından yürütülmeye başlanmış ve 1858 de Bursa da, 1859 da Yanya da ve 1862 de Beyrut ta emlâk ve nüfus tahriri yapılmıştır. Ayrıca, 1860 da Tahrir-i Nüfus ve Emlâk Nizâmnâmesi çıkarılmıştır. 25 Öte yandan, Tuna Vilâyeti nin teşkil edilmesinden kısa bir süre önce, 1864 yılı ortalarında, Osmanlı Devleti nde yirmi yıldır umumî nüfus sayımı yapılmaması ve yoklama defterlerinin düzgün tutulamamasından dolayı kura-i şer iyye usûlünde karışıklıkların yaşanması ve bedelât-ı askeriye gelirlerinin azalması sebebiyle bütün eyâlet ve sancaklarda nüfus sayımı yapılması amacıyla Bâb-ı Seraskerî de bir komisyon kurulmuştur. Bu komisyon tarafından hazırlanan layiha ve talimatnâme, Dâr-ı Şurâ-yı Askerî ve Meclis-i Vâlâ nın onayından sonra Sultan Abdülaziz tarafından tasdik edilmiştir. Buna göre, Osmanlı Devleti genelinde askeri daireler itibarıyla umumî sayım yapılacak, tahrirler esnasında erkek ve kadın bütün Osmanlı tebaası kaydedilecek ve sayım bittiğinde herkese birer Osmanlı tezkeresi verilecekti. Bu talimatnâme gerekli hazırlıkların yapılması için Ordu-yu Hümâyûn müşirlikleriyle eyâlet ve sancaklara da gönderilmiştir. 26 Yemen, Mısır, Tunus, Cezayir, Trablusgarp ve Habeş vs. yerlerde de nüfus tahriri yapılmamıştır. [Stanford J. Shaw, The Ottoman Census System and Population, 1831-1914, International Journal of Middle East Studies, Vol. 9, No. 3, Oct. 1978, p. 326; Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, s. 94; Musa Şaşmaz, The Ottoman Censuses and the Registration Systems in the Nineteenth and Early Twentieth Centuries, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), S. 6, 1995, s. 290; Cem Behar, Osmanlı İmparatorluğu nun ve Türkiye nin Nüfusu 1500-1927, Tarihi İstatistikler Dizisi, C. 2, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara 1996, s. 24; Aynı yazar, agm, s. 69; Adnan Çimen, agm, s. 194]. 19 Enver Ziya Karal, age, s. 17-19; Stanford J. Shaw, agm, s. 325; Kemal H. Karpat, age, s. 58; Mahir Aydın, agb, s. 83-87, 96,97; Musa Şaşmaz, agm, s. 290; Cem Behar, agm, s. 68, 69. 20 Stanford J. Shaw, agm, s. 327; Nuri Akbayar, Tanzimat tan Sonra Osmanlı Nüfusu, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, C. 5, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s. 1239; Mahir Aydın, agb, s. 90, 91; Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, s. 90; Adnan Çimen, agm, s. 195, 199. 21 Nikolaĭ Todorov, age, s. 311, 312; Ayrıca bkz. Ömer Turan, age, s. 81. Sancak ve kazaların nüfus bilgileri için bkz. Enver Ziya Karal, age, s. 28-94, 195-200. 22 Engin Deniz Akarlı, Ottoman Population in Europe in the 19th Century Its Territorial, Racial, and Religious Composition, Thesis (M.A.), University of Wisconsin, Madison, 1972, p. 45; Numan Elibol, Osmanlı İmparatorluğu nda Nüfus Meselesi ve Demografi Araştırmaları, Süleyman Demirel Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, C. 12, S. 2, 2007, s. 153, 154; Nuri Akbayar, agm, s. 1239; Selahaddin Bey de muhtemelen Ubicini ye dayanarak 1867 Paris Sergisi için hazırlanan eserde Bulgaristan nüfusunun 3.000.000 olduğunu belirtmiştir. (Kemal H. Karpat, age, s. 64; Cem Behar, age, s. 29). 23 Nikolaĭ Todorov, age, s. 310, 311. 24 Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, s. 96. 25 Alp Yücel Kaya ve Yücel Terzibaşoğlu, Tahrir den Kadastro ya: 1874 İstanbul Emlak Tahriri ve Vergisi: Kadastro tabir olunur tahrir-i emlak, Tarih ve Toplum: Yeni Yaklaşımlar, S. 9 (249), Güz 2009, s. 20-23. 26 Narodna Biblioteka Sv. Sv. Kiril i Metodiy (NBKM), Orientalski Otdel (Or.Otd.), Fond 26 (Vidin), a.e. 11701, 25 Rebiülevvel 1281/16 Ağustos 1280 (28 Ağustos 1864).
Tuna Vilâyeti nde Nüfus Ve Demografi (1864-1877) 681 Tanzimat döneminde Osmanlı Devleti nin muhtelif bölgelerinde tahrirler icra edilmiş ise de, 1846-1847 de yapıldığı anlaşılan tahrirden sonra Tuna Vilâyeti nin kurulmasına kadar bu bölgede nüfus sayımı yapılmamıştır. Buna karşılık, Varna İngiliz konsolosu Edward S. J. Neale nin raporu ile bazı icmal nüfus defterlerinden Tuna bölgesindeki nüfusu tespit etmek mümkündür. Edward S. J. Neale, 28 Mart 1858 tarihli raporunda köy ve hane sayıları üzerinden yaptığı tahminlerle Bulgaristan da (Silistre, Vidin ve Niş Paşalıkları) 430.485 (%30,95) Müslüman, 910.735 (%65,48) Ortodoks Bulgar, 10.100 (%0,73) Rum, 25.000 (%1,80) Ulah, 5.000 (%0,36) Yahudi ve 9.535 (%0,68) diğer unsurlar olmak üzere toplam 1.390.855 nüfus olduğunu belirtmiştir. Neale, ayrıca, Müslüman nüfusun zorunlu askerlik ve savaş sebebiyle düşme eğiliminde olduğunu ve on yıl öncesine göre 100.000 dolayında azaldığını, Bulgar nüfusun ise 1838 den beri uygulanan ılımlı idare sayesinde oldukça arttığını ilave etmiştir. 27 Tablo 1. H. 1276 (1859 1860) tarihli icmal nüfus defterine göre Tuna Vilâyeti nin kurulduğu bölgelerde hane ve erkek nüfus miktarı 28 Eyâlet Sancak Hane Nüfus Müslim Gayrimüslimüslim Kıpti Toplam Müslim Gayri- Kıpti Kıpti Toplam (M) (GM) Vidin 4650 26925 1298 32873 10259 72543 1647-84449 Vidin Lofça 9964 20106 1631 31701 28722 63091 3163-94976 Toplam 14614 47031 2929 64574 38981 135634 4810-179425 Niş 6924 28405 725 36054 21589 106248 1823 435 130095 Köstendil 6410 11898 509 18817 18384 39731 1079 373 59567 Niş Samakov 3046 12832 447 16325 6909 46966 725 456 55056 Sofya 3409 16824 261 20494 7804 58254 300 309 66667 Toplam 19789 69959 1942 91690 54686 251199 3927 1573 311385 Silistre 19304 8069-27373 40032 20335 3225 769 64361 Tulça 2667 4685 37 7389 5713 11042 437 341 17533 Hezargrad 5806 2092-7898 28162 8801 1655 323 38941 Silistre Şumnu 16020 4820 155 20995 47792 15566 2013 140 65511 Varna 9364 3925-13289 20053 11129 1383 112 32677 Tırnova 11038 22872 1060 34970 29916 79784 2149-111849 Toplam 64199 46463 1252 111914 171668 146657 10862 1685 330872 Genel Toplam 98602 163453 6123 268178 265335 533490 19599 3258 821682 27 British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print, Part I, From the mid-nineteenth century to the First World War, Series B, The Near and Middle East, 1856-1914, Vol. I, The Ottoman Empire and the Balkans, 1856-1875, Ed. David Gillard, University Publications of America, [Frederick, Md.], 1984, p. 96, 97; Ömer Turan, age, s. 28, 80, 88. 28 BOA, Maliye Nezâreti, Cerîde Odası Defterleri (ML.CRD.d), No. 1924. Defterde, Mecidiye ve Sünne sancaklarında tahrir yapılmadığı için nüfuslarının (Silistre Eyâleti ne) dâhil edilmediği ve Niş Eyâleti ne bağlı Sofya Sancağı nın müstakil bir mutasarrıflık olarak idare edildiği belirtilmiştir. Bunun yanı sıra Lofça Sancağı nın nefs-i Lofça, Servi, Plevne ve Niğbolu kazalarından oluştuğu kaydedilmiştir.
682 Aşkın KOYUNCU Tablo 2. H. 1276 (1859 1860) tarihli icmal nüfus defterine göre Tuna Vilâyeti nin kurulduğu bölgelerde Müslim ve Gayrimüslim oranı 29 Eyâlet Sancak Müslim Gayrimüslim Toplam Nüfus Yüzde Nüfus Yüzde Vidin 11.906 14,10 72.543 85,90 84.449 Vidin Lofça 31.885 33,57 63.091 66,43 94.976 Toplam 43.791 24,41 135.634 75,59 179.425 Niş 23.412 18,00 106.683 82,00 130.095 Köstendil 19.463 32,67 40.104 71,33 59.567 Niş Samakov 7.634 13,86 47.422 86,14 55.056 Sofya 8.104 12,16 58.563 87,14 66.667 Toplam 58.613 18,82 252.772 81,18 311.385 Silistre 43.257 67,20 21.104 32,80 64.361 Tulça 6.150 35,08 11.383 64,92 17.533 Hezargrad 29.817 76,57 9.124 33,43 38.941 Silistre Şumnu 49.805 76,03 15.706 23,97 65.511 Varna 21.436 65,60 11.241 34,40 32.677 Tırnova 32.065 28,67 79.784 71,33 111.849 Toplam 182.530 55,17 148.342 44,83 330.872 Genel Toplam 284.934 34,68 536.748 65,32 821.682 H. 1276 (31.7.1859-20.7.1860) tarihli icmal nüfus defterine göre, Mecidiye ile Sünne sancakları hariç, Tuna Vilâyeti nin kurulduğu bölgenin nüfusu kadınlarla birlikte (erkek nüfus X 2) 1.643.364 dolayındadır. Bunun %32,29 u Müslüman, %64,93 ü Gayrimüslim ve %2,78 i ise Kıptilerden oluşmaktadır. Kıptilerle beraber bölgedeki Müslüman nüfus oranı %34,68; Gayrimüslim nüfus oranı ise %65,32 dir. Ayrıca, Silistre Eyâleti nde Müslüman nüfus (%55,17); Vidin ve Niş eyâletlerinde ise Gayrimüslim nüfus (sırasıyla %75,59 ve %81,18) çoğunluktadır. Vidin, Niş ve Silistre eyâletlerinde hane başı nüfus ortalaması sırasıyla Müslümanlarda 5,33; 5,53 ve 5,35; Gayrimüslimlerde 5,77; 7,18 ve 6,31 olup, umumî ortalama ise 5,56; 6,79 ve 5,91 dir. Hane başı nüfus ortalaması Vidin Eyâleti nde kayıtlı Müslüman Kıptilerde 3,29; Niş Eyâleti nde meskûn Müslim ve Gayrimüslim Kıptilerde 5,66 dır. Silistre Eyâleti nde ise Kıpti hane ve nüfus bilgileri kıyaslama yapmaya elverişli değildir. 1859 1860 icmal nüfus defterindeki veriler, Nikolay Todorov un 1831 icmallerinde Tuna bölgesine ilişkin olarak tespit ettiği nüfusla karşılaştırıldığında atlamalar ve idari taksimattaki farklılıklardan kaynaklanabilecek hata payı ile birlikte Müslim, Gayrimüslim ve Kıpti nüfus oranının neredeyse hiç değişmediği; buna karşılık, Müslüman nüfusun %66,55, Gayrimüslim nüfusun %73,80, Kıpti nüfusun %97,03 ve toplam nüfusun da %71,95 oranında arttığı görülmektedir. Yaklaşık otuz yılda bölge nüfusunun bu denli yükselişini doğal nüfus artışı ile izah etmek güçtür. Aşağıda görüleceği üzere Kırım Harbi esnasında ve akabinde Kırım dan Tatar göçü başlamış 30 ve Osmanlı kaynaklarına göre 1856 Haziran ayı sonuna kadar Dobruca bölgesine 13.600 muhacir gelmiştir. 31 Bu muhacirler yeni kurulan Mecidiye ye ve civarındaki köylere iskân 29 BOA, ML.CRD.d, No. 1924. 30 Kırım Harbi öncesinde Dobruca ya yapılan Tatar göçleri hakkında bkz. Mark Pinson, Russian Policy and the Emigration of the Crimean Tatars to the Ottoman Empire, 1854-1862 (I), Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, C. 1, 1972, s. 37-41; Kemal H. Karpat, age, s. 262, 263. Enver Ziya Karal ın aktardığı rakamlara göre 1831 sayımında Babadağ Tatarlarının sayısı 3.621 dir. (age, s. 200). 31 Hakan Kırımlı, Emigrations from the Crimea to the Ottoman Empire during the Crimean War, Middle Eastern Studies, Vol. 44, No. 5, 2008, pp. 761, 762. 1854 sonlarında yaşanan bazı münferit örnekler bir kenara bırakılacak olursa Tatar göçleri, 1855 Mayıs ında başlamış ve Paris Antlaşması nın (30 Mart 1856) imzalanmasından sonra ivme kazanmıştır. Balçık ve Varna taraflarına gelen Tatar muhacir sayısı 12 Mayıs ta 11.134 e, Mayıs sonunda ise 13.036 ya
Tuna Vilâyeti nde Nüfus Ve Demografi (1864-1877) 683 edilmiştir. 32 Varna İngiliz konsolosu Neale de 28 Mart 1858 tarihli raporunda Kırım Harbi sonunda Dobruca bölgesinde yerleştirilen Tatar muhacirlerin 13.000 kişi dolayında olduğunu belirtmiştir. 33 Dolayısıyla, bu sıradaki Tatar göçleri demografik dengeleri değiştirebilecek boyutta değildir. Üstelik 1859 1860 tarihli icmal nüfus defterinde tahrirleri yapılmadığı için Mecidiye ve Sünne sancaklarının nüfusu Silistre Eyâleti ne dâhil edilmemiştir. 34 Bu sebeple Müslüman nüfus artışında Kırım dan yapılan ilk göçleri dikkate almamak gerekir. Ayrıca, aynı dönemde Gayrimüslim nüfusun da yaklaşık %74 dolayında artmış olması, bölgede bu çapta reel bir nüfus artışından ziyade 1831 sayımının eksik ve problemli olduğunu düşündürmektedir. Nitekim Todorov un esas aldığı 1831 icmallerinde Müslüman nüfusun yoğun olduğu Silistre, Şumnu, Hezargrad, Cuma-i Atik ve Tutrakan yoktur. Ayrıca, Tırnova, Hotaliç, Torluk, Sahra, Servi (Selvi), İzladi, Etrepol, Lofça, Plevne, Rahova ve Sipre de de reaya nüfusu yazılmamıştır. 35 Tablo 3. H. 1278 (1862) tarihli icmal nüfus defterine göre Tuna Vilâyeti nin kurulduğu bölgelerde hane ve erkek nüfus miktarı 36 Eyâlet Sancak Hane Nüfus Vidin 25.283 61.158 Vidin Lofça 32.521 92.798 Berkofça 16.057 49.470 Toplam 73.861 203.426 Niş 27.587 102.135 Köstendil 18.817 58.322 Niş Samakov 16.333 54.282 Sofya 19.705 65.968 Toplam 82.442 280.707 Silistre 27.393 65.026 Tulça 8.025 17.932 Hezargrad 12.039 38.251 Silistre Şumnu 21.774 69.075 Varna 13.823 32.263 Tırnova 35.197 116.487 Toplam 118.251 339.034 Genel Toplam 274.554 823.167 ulaşmıştır. [Abdullah Saydam, Kırım ve Kafkas Göçleri, (1856-1876), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1997, s. 83, 85; Aynı yazar, Kırım ve Kafkasya dan Yapılan Göçler ve Osmanlı İskân Siyaseti, Osmanlı, C. 4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 679]. Tatar göçleri Haziran sonuna kadar yoğun bir şekilde devam etmiştir. Ancak, 1856 yılının ikinci yarısında ve hatta 1857 de de münferit göçler yaşanmıştır. Ayrıca, bu sırada Osmanlı Devleti ne göç edenler arasında az sayıda Aşkenaz Yahudisi ile Lehliler de vardı. (Hakan Kırımlı, agm, s. 757-765). Mark Pinson ın naklettiği rakamlara göre Kırım Harbi akabinde Dobruca da iskân edilen Tatar sayısı 16-20.000 arasında değişmektedir. (Mark Pinson, Ottoman Colonization of the Crimean Tatars in Bulgaria, 1854-1862, VII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 25-29 Eylül 1970, Kongreye Sunulan Bildiriler, II. Cilt, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1973, s. 1041). Frederick De Jong ise aynı dönemde Mecidiye de iskân edilen muhacir sayısının 18-20.000 olduğunu belirtmektedir. (Frederick De Jong, The Turks and Tatars in Romania: Materials Relative to their History and Notes on Their Present-day Condition, Turcica, Vol. XVIII, 1986, pp. 167, 168). 32 Kemal H. Karpat, age, s. 261-268; Hakan Kırımlı, agm, s. 765. 33 British Documents..., p. 97, 105. 34 BOA, ML.CRD.d, No. 1924. 35 Enver Ziya Karal, age, s. 196-199. 36 BOA, ML.CRD.d, No. 1862. Tabloya aktardığımız hane ve nüfus rakamları 18 Şaban-5 Ramazan 1278 (18 Şubat-6 Mart 1862) tarihlerinde kayda geçirilmiştir.
684 Aşkın KOYUNCU 1862 tarihli defterde Müslim ve Gayrimüslim nüfus toplamı bir arada gösterilmiştir. Buna göre, üç eyâletin nüfusu kadınlarla birlikte 1.646.334 dolayındadır. Ancak, Mecidiye ve Sünne sancakları yine yazılmamıştır. 1859 1860 verileri ile kıyaslandığında 1859 1861 senelerinde bölgede iskân edilen Tatar, Nogay ve Çerkez muhacirler de defterlere kaydedilmediği gibi, Vidin, Niş ve Sofya sancaklarında hane sayısında bir gerileme olduğu görülmektedir. Keza, Vidin, Lofça, Niş, Köstendil, Samakov, Sofya, Hezargrad ve Varna sancakları nüfusunda da bir azalma söz konusudur. Buna karşılık, üç eyâletteki hane ve nüfus sayısında nispî bir artış mevcuttur. Vidin, Niş ve Sofya sancaklarındaki hane ve nüfus gerilemesi, Berkofça Sancağı nın kurulması sebebiyle idari taksimatta yaşanan değişimin bir sonucu olmalıdır. Ayrıca, Vidin Sancağı nda 1861 Temmuz unda Vidin, Lom, Adliye (Kula/Sahra) ve Belgradçık taraflarından Rusya nın teşvikiyle Kırım a göç ettirilen 10.000 dolayındaki Bulgar ahaliyi de hesaba katmak gerekir. 37 Bu verilere göre hane başı nüfus ortalaması Vidin Eyâleti nde 5,50; Niş Eyâleti nde 6,81; Silistre Eyâleti nde ise 5,73 tür. 1859 1860 ve 1862 tarihli icmal nüfus defterleri, hem Kırım ve Kafkas muhacirleri hariç bölgedeki hane ve nüfus miktarını göstermesi, hem de Tuna Vilâyeti nin kurulmasından önceki son toplu nüfus verilerini ihtiva etmesi bakımından önemlidir. II. Tuna Bölgesinde İskân Edilen Kırım, Kafkas ve Sırbistan Muhacirleri (1855-1865) Osmanlı Devleti, Kırım Savaşı ndan 1865 yılına kadar, Kırım (1855 1862) ve Kafkasya dan (1859 1865) gelen büyük bir muhacir akınına sahne olmuştur. 1855 1856 da yaşanan Tatar göçlerinden sonra, 38 1859 Sonbaharında Kırım dan ikinci göç dalgası başlamış ve 1860 1861 de Tatar ve Nogay göçleri kitlesel boyutlara ulaşmıştır. Keza, Çerkez göçleri de münferit olarak Kırım Harbi akabinde başlamış ve 1859 dan sonra hızlanmıştır. Ancak, Rusya nın uyguladığı sürgün politikası sebebiyle özellikle 1863 1864 de büyük bir Çerkez (ve Adige, Abaza, Çeçen vs.) muhâcereti yaşanmıştır. Ayrıca, 1862 ve 1865 yıllarında Sırbistan dan ihraç edilen Müslümanlar da Osmanlı topraklarına sığınmışlardır. Takvim-i Vekâyi ye göre 1272 senesinden 1280 senesine kadar (13.9.1855-17.6.1863) Osmanlı Devleti ne 311.333 muhacir gelmiştir. 1280 de (18.6.1863-5.6.1864) gelen muhacirlerin sayısı 283.000 ü aşmıştır. 1281 senesinde (6.6.1864-26.5.1865) ise 87.000 den fazla muhacir gelmiştir. Buna göre, salgın hastalıklar, açlık, soğuk, deniz kazaları vs. sebeplerle yaşamını yitirenler hariç on yılda Kırım ve Kafkasya dan Osmanlı Devleti ne göç edenlerin sayısı 682.000 den fazladır. 39 Yine Takvim-i Vekâyi de aktarılan diğer bir habere göre (1863/1864) kış 37 Vidin Sancağı ndan Rusya ya göç ettirilen Bulgarların neredeyse tamamı kendilerine sunulan şartları beğenmedikleri için 1862 yazında memleketlerine geri dönmüşlerdir. (Mahir Aydın, Vidin Bulgarları nın Rusya ya Göç Ettirilmeleri, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 53, Nisan 1988, s. 67-79). Ayrıca bkz. Mark Pinson, From the Danube to the Crimea and Back: The Bulgarian Migration of 1861-1862 in Recent Bulgarian Historiography, Harvard Ukrainian Studies, Vol. 3/4, Part 2, 1979-1980, pp. 662-674. 38 Geniş bilgi için bkz. Hakan Kırımlı, agm, s. 751-773. 39 Takvim-i Vekâyi, Defa 760, 27 Temmuz (1280), 5 Rebiülevvel 1281 (8 Ağustos 1864); Takvim-i Vekâyi, Defa 804, 3 Haziran (1281), 21 Muharrem 1282 (15 Haziran 1865); Abdullah Saydam, age, s. 91; Aynı yazar, agm, s. 680; Nedim İpek, Kafkaslar daki Nüfus Hareketleri, Türkiyat Mecmuası, C. 20, 1997, s. 291. Krş. Kemal H. Karpat, age, s. 111, 112; Nedim İpek, age, s. 4. Alan W. Fisher, 1856-1864 senelerinde Osmanlı Devleti ne göç eden Kırım ve Kafkas Müslümanlarının sayısının 700.000 ila 900.000 arasında olduğu görüşündedir. (Alan W. Fisher, Emigration of Muslims from the Russian Empire in the Years after the Crimean War, Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, Vol. 35, No. 3, 1987, p. 364). Kırım ve Kafkas göçleri hakkında ayrıca bkz. Mark Pinson, Russian Policy and the Emigration of the Crimean Tatars to the Ottoman Empire, 1854-1862 (I-II), Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, C. 1, 1972, s. 37-56; C. 2-3, 1973-1974, s. 101-114; Aynı yazar, Ottoman Colonization of the Circassians in Rumili after the Crimean War, Études Balkaniques, Vol. 8, 1972, No.3, pp. 71-85; Alan W. Fisher, agm, s. 356-371; Brian Glyn Williams, Hijra and Forced Migration from Nineteenth-Century Russia to the Ottoman Empire. A Critical Analysis of the Great Crimean Tatar Emigration of 1860-1861, Cahiers du Monde russe, Vol. 41, No.1, Jan. - March 2000, pp. 79-108; Alexandre Toumarkine, Entre Empire Ottoman Et État-Nation Turc: Les Immigre s Musulmans Du Caucase Et Des Balkans Du Milieu Du XIXe A Nos Jours, Thesis (doctoral), Universite de Paris IV, Sorbonne, 2000; Hakan Kırımlı, Kırım dan
Tuna Vilâyeti nde Nüfus Ve Demografi (1864-1877) 685 mevsiminden 22 Temmuz 1864 e kadar Osmanlı Devleti ne 258.067 Çerkez göç etmiştir. 40 Kırım ve Kafkas muhacirlerinin önemli bir bölümü Tuna Vilâyeti nin kurulmasından önce Silistre, Vidin ve Niş eyâletlerine yerleştirilmişlerdir. Osmanlı kaynaklarına göre, 1861 yılı ortalarına kadar 142.852 si (34.344 hane) Tuna sahillerinde olmak üzere, Rumeli de toplam 157.562 muhacir (37.557 hane) iskân edilmiştir. 41 1860 da yalnızca Vidin ve kazalarında 5.050 dolayında muhacir vardı. 42 1861 de Vidin e bağlı Rahova ya (Oryahovo) 2.500 hane Kırım muhaciri iskân edilmesi kararlaştırılmıştı. 13 Şubat 1862 ye kadar Rahova ve köylerine yerleştirilen Tatar ve Nogay muhacirlerin sayısı 1.997 haneye ve kadın-erkek 7.556 kişiye ulaşmıştı. 43 Muhacirlerin sevk ve iskânından sorumlu Nusret Bey (sonradan Paşa), 1862 Mayıs ına değin Rumeli de 48.500 hane Tatar muhaciri yerleştirildiğini rapor etmiştir. 44 Kemal H. Karpat, Dobruca ve Bulgaristan da iskân edilen Kırım muhacirlerinin 120.000 dolayında olduğunu belirtmektedir. 45 Marc Pinson ise, Tuna Vilâyeti bölgesinde 150-200.000 dolayında Tatar muhaciri iskân edildiğini aktarmaktadır. 46 1862 yılına kadar gelen muhacirlerin büyük bölümü Tatar ve Nogay olmakla birlikte, içlerinde Çerkezlerin de olduğunu, hatta az sayıda Hıristiyan ve Musevi de bulunduğunu belirtmemiz gerekir. 47 Nitekim ilk Çerkez kafilesi 1859 Ağustos unda Varna ya ulaşmış ve sonraki birkaç haftada gelen Çerkezler Dobruca taraflarında iskân edilmişlerdir. 48 Tatar ve Nogay göçlerinin kesilmesinden sonra Çerkez muhacirleri gelmeye devam etti. 1863 Şubat ında Vidin İdare Meclisi, bölgeye sevk edilecek 6.706 hane Çerkez muhacirin ihtiyaçları için hazırlık yapmaya başladı. 49 1864 Mayıs ında Nusret Paşa, akvâm-ı Çerâkise den 6.000 hanenin Niş Eyâleti ne ve bir o kadarının da Vidin Eyâleti ne sevk edilmesine karar verdi. 50 Türkiye ye Kırım Tatar Göçleri, Uluslararası Göç Sempozyumu: Bildiriler: 8-11 Aralık 2005, Zeytinburnu Belediyesi, İstanbul 2006, s. 147-152; James H. Meyer, Immigration, Return, and the Politics of Citizenship: Russian Muslims in the Ottoman Empire, 1860-1914, International Journal of Middle East Studies, Vol. 39, No. 1, Feb. 2007, pp. 15-32; Mara Kozelsky, Casualties of Conflict: Crimean Tatars during the Crimean War, Slavic Review, Vol. 67, No. 4, Winter, 2008, pp. 866-891; Erdoğan Keleş, Kırım Savaşı ndan Sonra Gelen Muhacirlerin Menteşe Sancağı nda İskânı, Turkish Studies: International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308-2140, Vol. 4, No. 8, Fall 2009, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/turkishstudies.995, pp. 1166-1188; Ferhat Berber, 19. Yüzyılda Kafkasya dan Anadolu ya Yapılan Göçler, Karadeniz Araştırmaları, S. 31, Güz 2011, s. 17-49. 40 Takvim-i Vekâyi, Defa 772, 19 Teşrinievvel (1280), Selh-i Cemâziyelevvel 1281 (31 Ekim 1864). Takvim-i Vekâyi de Çerkez muhacirlerin geldikleri bölgeler ve sayıları da aktarılmıştır. Kemal H. Karpat, Rus basınına dayalı bir rapora göre 1864 kış ve ilkbaharında 257.058 Çerkez muhacirin göç ettiğini belirtmektedir. (age, s. 110); Oktay Kızılkaya - Tolga Akay, Kafkasya Muhacirlerinin Suriye Vilayetine İskânı ve Karşılaşılan Zorluklar, : International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308-2140, Vol. 8, No. 2, Winter 2013, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/turkishstudies.4567, p. 140. 41 Mark Pinson, Ottoman Colonization of the Crimean Tatars..., s. 1047; Abdullah Saydam, age, s. 131. 42 Margarita Dobreva, Circassian Colonization in the Danube Vilâyet and Social Integration (Preliminary Notes), Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), S. 33, Bahar 2013, s. 12. 43 NBKM, Or.Otd., Fond 32 (Oryahovo/Rahova), a.e. 464a, 1 Şubat 1277 (13 Şubat 1862). 44 Mark Pinson, Ottoman Colonization of the Crimean Tatars..., s. 1048. 45 Kemal H. Karpat, age, s. 265; Ali Eminov, Turks and Tatars in Bulgaria and the Balkans, Nationalities Papers, Vol. 28, No. 1, 2000, p. 132. 46 Marc Pinson, Ottoman Colonization of the Circassians, p. 76; Aynı yazar, Ottoman Colonization of the Crimean Tatars..., s. 1048. 47 Mark Pinson, Ottoman Colonization of the Crimean Tatars..., s. 1047. Kemal H. Karpat da muhacirler içinde Alman, Romen ve Yahudilerin olduğunu belirtmektedir. (age, s. 266). 48 Margarita Dobreva, agm, s. 10. 49 Margarita Dobreva, agm, s. 12. 50 Takvim-i Vekâyi, Defa 752, 31 Mayıs (1280)/7 Muharrem 1281 (12 Haziran 1864); Nedim İpek, Kafkaslar daki Nüfus, s. 301. Niş taraflarına sevk edilmek üzere yalnızca 26 Mayıs ta gelen Çerkez muhacirlerin sayısı 2.500 idi. [NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11885, 14 Mayıs 1280 (26 Mayıs 1864)]. 4 Haziran itibarıyla Niş e gönderilmeyi bekleyen muhacir adedi ise 5.000 idi. [NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11886, 23 Mayıs 1280 (4 Haziran 1864)].
686 Aşkın KOYUNCU Bunlardan 1.900 hane Vidin e bağlı Rahova da iskân edilecekti. 51 15 Haziran da Sofya ya sevk edilmek üzere Lom da bekletilen Çerkez muhacirlerin sayısı 6.000 idi. 52 1864 Temmuz ayı ortalarına kadar Varna ve Köstence ye gelmiş olan ve sayıları 60.000 e ulaşan Çerkez muhacirleri, Nusret Paşa tarafından Vidin, Niş, Sofya, Kosova, Vasovik, İştip ve Rohova (Rahovec/Orahovac) taraflarına gönderilmişlerdi. 53 Niş ve Kosova taraflarında iskân edilmek üzere sevk edilen 15.000 kadar Çerkez muhacir, Lom üzerinden Niş ve oradan Ürgüp ve Priştine ye kadar Bulgarların yardımlarıyla nakledilmişti. 54 Bunların 3.000 den fazlası Niş, Şehirköy, Ürgüp ve İznebol a diğerleri ise Priştine ve Vasovik taraflarına yerleştirilmişti. 55 Takvim-i Vekâyi ye göre 1864 Temmuz ayı sonuna kadar Rumeli de çeşitli yerlere gönderilen muhacirler 20.000 haneye ve 70.000 nüfusa ulaşmıştı. Bunlardan 5 6.000 hanesi Burgaz iskelesi üzerinden Edirne ve İslimye taraflarına; keza bir o kadarı Varna iskelesine ihraç edilerek Şumnu ve Silistre üzerinden Vidin Eyâleti ne ve Köstence ye çıkarılan 12.000 hane kadarı da Kosova, Vasovik ve İştip taraflarından başlayarak Niş, Sofya ve Berkofça sancaklarına sırasıyla yerleştirilmişti. Ayrıca, Vidin Sancağı ile Lofça ya da (toplam) 7.500 hane yerleştirilmek üzere idi. 56 Ağustos ayından itibaren gönderilecek olan ve miktarı 10.000 hane ve 50.000 nüfus olabileceği tahmin edilen muhacirler ise Niğbolu, Ziştovi, Rusçuk, Silistre ve Dobruca (Tulça mutasarrıflığı) ile Varna Sancağı na iskân edileceklerdi. 57 Böylece, bölgeye yapılan Çerkez muhacir sevkıyatı tamamlanmış oluyordu. Kırım muhacirleri daha çok Dobruca bölgesine Tulça, Babadağ, Hırsova, Mecidiye, Köstence, Silistre ve Varna nın kuzeyine ve ayrıca Vidin, Lofça ve Sofya taraflarına; Kafkas muhacirleri ise Prizren, Üsküp, Niş, Vidin, Berkofça, Silistre (Rusçuk), Şumnu, Mecidiye ve Varna sancaklarına bağlı kazalara ve kısmen de Tırnova ve Sofya sancaklarına iskân edilmişlerdir. 58 Ayrıca, Edirne ve Selanik eyâletlerine bağlı kazalara da az miktarda Çerkez muhacir gönderilmiştir. Osmanlı Devleti nin bilhassa Çerkez muhacirleri Sırbistan hududunda Kosova ve Niş taraflarından başlayıp Vidin den Dobruca ya kadar Tuna boyunca bir kordon hâlinde iskân etmeye çalıştığı görülmektedir. Midhat Paşa, Tuna Vilâyeti nin kurulmasından önce Niş, Vidin ve Silistre eyâletlerinde muhacirlerin iskânı meselesinin halledildiğini ve kadın-erkek toplam sayılarının 350.000 e vardığını belirtmiştir. 59 1 Nisan 1866 tarihli Tuna gazetesinde Dobruca tarafları ile Vidin ve Rusçuk sancaklarında iskân edilen Tatar ve Nogay muhacirlerin sayısının 200.000 e yaklaştığı, Çerkez muhacirlerin de 100.000 nüfusa ulaştığı aktarılmıştır. 60 Fransa nın Rusçuk konsolosu Aubaret ise Osmanlı kaynaklarına dayalı olarak, Niş Sancağı hariç, Tuna Vilâyeti nde 1874 yılı 51 NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11887, 3 Muharrem 1281 (8 Haziran 1864). 52 NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11890, 3 Haziran 1280 (15 Haziran 1864). 53 BOA, Sadâret Mektubî, Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), No. 305/94, 10 Safer 1281 (14 Temmuz 1864); Takvim-i Vekâyi, Defa 757, 6 Temmuz (1280)/13 Safer 1281 (18 Temmuz 1864); Abdullah Saydam, age, s. 138; Nedim İpek, Kafkaslar daki Nüfus, s. 301. 54 Takvim-i Vekâyi, Defa 759, 20 Temmuz (1280)/28 Safer 1281 (1 Ağustos 1864); Abdullah Saydam, age, s. 187; Ömer Karataş, 19. Yüzyılda Balkanlarda Kafkas Muhâcîrlerinin İskânı, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C. XII, S. 2, Kış 2012, s. 367. 55 Takvim-i Vekâyi, Defa 759, 20 Temmuz (1280)/28 Safer 1281 (1 Ağustos 1864). 56 Takvim-i Vekâyi, Defa 759, 20 Temmuz (1280)/28 Safer 1281 (1 Ağustos 1864); Abdullah Saydam, age, s. 138. Niğbolu da iskân edilecek Çerkezlerin evleri için gerekli kereste, Lofça dan temin edilecekti. [NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e., 11892, 22 Muharrem 1281 (27 Haziran 1864)]. Ayrıca, geçici olarak barınmaları için 300 kadar çadıra ihtiyaç vardı. [NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e., 11898, 9 Safer 1281 (14 Temmuz 1864)]. 57 BOA, A.MKT.MHM, No. 305/94, 10 Safer 1281 (14 Temmuz 1864); Takvim-i Vekâyi, Defa 759, 20 Temmuz (1280)/28 Safer 1281 (1 Ağustos 1864); Abdullah Saydam, age, s. 138,139; Nedim İpek, Kafkaslar daki Nüfus, s. 301, 302; Ömer Karataş, agm, s. 367, 368. 58 Kemal H. Karpat, age, s. 112; Abdullah Saydam, age, s. 123-152; Ömer Karataş, agm, s. 354, 365. 59 Ali Haydar Midhat, age, s. 34. 60 Tuna, No. 58, 16 Zilkade 1282/20 Mart 1282 (1 Nisan 1866); Slavka Draganova, age, s. 8.
Tuna Vilâyeti nde Nüfus Ve Demografi (1864-1877) 687 başlarında 110.000 Tatar ve 200.000 dolayında Çerkez muhacir bulunduğunu ifade etmiştir. 61 M. Hüdai Şentürk ve Ömer Turan, yalnızca Niş ve civarına 25.000 Çerkez iskân edildiğini belirtmektedirler. 62 Mark Pinson, 1865 e kadar Edirne Eyâleti ne 6.000 hane, Silistre ve Vidin e 13.000 hane, Niş ve Sofya ya 12.000 hane; Ziştovi, Niğbolu, Rusçuk ve Dobruca ya 10.000 hane (ve Kosova ve Priştine ye de 42.000 hane) Çerkez muhaciri iskân edildiğini ve dolayısıyla Bulgaristan topraklarında 40.000 den fazla hanenin ve 250.000 e yakın bir nüfusun yerleştirildiğini savunmaktadır. Ancak, Pinson un toplam Çerkez nüfus tahmini abartılıdır. Pinson un aktardığı rakamlara göre Tuna Vilâyeti bölgesinde 35.000 hane dolayında Çerkez muhacir iskân edilmiştir. Keza, Pinson, Journal de Constantinople den naklen Vidin ve Niş eyâletlerine 1864 Temmuz una kadar 50.000 hane Tatar ve Çerkez muhaciri göç ettiğini aktarmakta ve ayrıca 1867 de 179.000 nüfuslu Dobruca da 124.000 Tatar ve Çerkez göçmen olduğunu belirtmektedir. 63 Kemal H. Karpat, Tuna boyuna yerleştirilen Kırım ve Kafkas muhacirlerinin toplam sayısının 200 300.000 dolayında olduğunu tahmin etmektedir. 64 Nedim İpek ise 175.000 i Kafkas muhaciri olmak üzere Rumeli de iskân edilen muhacirlerin toplam sayısının 300.000 den fazla olduğu kanaatindedir. 65 Bu verilerden hareketle Tuna Vilâyeti nin teşkilinde Niş Eyâleti ne bağlı Üsküp ve Prizren sancakları dışarıda bırakıldığı için İştip, Vasovik, Rohova ve Kosova taraflarında iskân edilenlerle Edirne Eyâleti ne bağlı İslimye Sancağı na gönderilen Çerkez muhacirleri dikkate alınmaksızın Tuna Vilâyeti nin kurulduğu bölgede kadın-erkek 250 300.000 dolayında Kırım ve Kafkas muhaciri iskân edildiği söylenebilir. Ancak, aşağıda görüleceği üzere Tuna Vilâyeti döneminde tutulan nüfus istatistikleri, Kırım ve Kafkas muhacirleri konusunda ketumdur ve muhacirlerin net sayısını tespit etmek güçtür. Diğer taraftan, Tuna bölgesi, Kırım ve Kafkas muhacirlerinin yanı sıra 1862 ve 1865 de Sırbistan dan çıkarılan Müslümanların bir kısmına da ev sahipliği yapmıştır. Ancak, bölgede iskân edilen Sırbistan muhacirleri 3.000 kişi dolayındadır ve diğerlerine nispetle sayıları çok azdır. Belgrad (1862), Semendire (1862) ve Fethülislam (Kladovo) (1865) muhacirlerinden 350 si Şehirköy de olmak üzere 2.000-2100 ü Niş ve 1.000 kadarı da Vidin taraflarında iskân edilmişlerdir. 66 Muhacirlerin bölgede iskânı oldukça sıkıntılı geçmiştir. Osmanlı Devleti tarafından muhacirlerin iskân ve adaptasyon sürecini kolaylaştırmak için daha 1856 da, iskân tarihinden geçerli olmak üzere muhacirlere ücretsiz emlâk ve arazi verilip, ziraat için gerekli çift hayvanı ve tohum desteği sağlandıktan sonra, ekonomik açıdan güçlenmelerine kadar, on sene müddetle, aşarı şer iyye ve tekâlif-i saire muafiyeti tanındı. Ayrıca, yirmi beş sene kura-i şer iyyeden istisna tutulmaları hakkı verildi. 67 Kırım dan gelen muhacirlerin sayısının artması sebebiyle 1860 da muhacirlere yine on sene aşar-ı şer iyye ve tekâlif-i saire muafiyeti verildi, ancak, askerlik 61 Engin Deniz Tanır, agt, s. 52, 78. 62 M. Hüdai Şentürk, age, s. 166; Ömer Turan, age, s. 32. 63 Marc Pinson, Ottoman Colonization of the Circassians..., s. 75, 76; Aynı yazar, Ottoman Colonization of the Crimean Tatars..., s. 1048. Ayrıca bkz. Kemal H. Karpat, age, s. 108-112, 264-269. 64 Kemal H. Karpat, age, s. 91. 65 Nedim İpek, age, s. 4. 66 Niş ve Vidin taraflarına yerleştirilen Belgrad, Semendire ve Fethülislam muhacirleri dışında 300 ü Belgradlı olmak üzere Uziçe, Sokol ve Böğürdelen den toplam 7.000 dolayında Müslüman nüfus, Bosna ya iskân edilmiştir. [Hatice Oruç, Sırbistan dan Vidin e Müslüman Göçleri (1862-1865), Kültürlerarası Kavşakta Bulgaristan ve Türkiye: Uluslararası Dil, Tarih ve Edebiyat Sempozyumu-II, Bildiri Kitabı, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 2013, s. 108-113; Ayşe Özkan, Kanlıca Konferansı Sonrasında Müslümanların Sırbistan dan Çıkarılmaları ve Osmanlı Devleti nin Sırbistan dan Çekilişi (1862-1867), Akademik Bakış, C. 5, S. 9, Kış 2011, s. 125-132]. 67 BOA, A.MKT.MHM, No. 343/67, lef 1, 12 Rebiülâhir 1282/21 Ağustos 1281 (2 Eylül 1865) ve lef 2, 14 Cemâziyelevvel 1282/23 Eylül 1281 (5 Ekim 1865); Abdullah Saydam, age, s. 119, 167; Aynı yazar, agm, s. 682; Hakan Kırımlı, agm, s. 762; krş. Kemal H. Karpat, age, s. 268.
688 Aşkın KOYUNCU muafiyeti yirmi seneye düşürüldü. 68 1863-1864 deki yoğun Çerkez göçleri üzerine muhacirlerin vergi muafiyetleri yeniden düzenlendi. Buna göre, muhacirlere verilen hane ve arazinin vergiden muafiyetinin devam etmesine karşılık, levâzım-ı iskâniye ve ziraîyeleri kesb-i istikrar etmiş olan ve iskân tarihinden itibaren üç sene ve daha fazla süre geçen muhacirlerden muafiyet sürelerinin bitimine kadar muhacir aşarı ve ağnam vergisi alınması kararlaştırıldı (1 Haziran 1864). 69 Muhacir aşarından aynî olarak alınacak ürün ve elde edilecek gelir, yine muhacirlerin masraflarına (nân-ı aziz ve tohumluk verilmesi; iskân-iaşe masrafı; hasta, sakat, yaşlı ve kimsesiz muhacirlere tayinat ve yevmiye verilmesi; hastane, okul, cami inşası vs.) sarf edilecekti. 70 Böylece, tespit edebildiğimiz kadarıyla Varna ve Vidin taraflarında iskân edilmiş olan Kırım muhacirlerinden iskân tarihlerine göre 1281 ve 1282 (1865 ve 1866) senelerinden itibaren öşür ve ağnam vergisi tahsil edilmeye başlanmıştır. 71 Keza, iskân tarihinden itibaren üç yıl geçen Çerkezlerden de Anadolu da 1865 Mart, Rumeli de ise 1866 Mart ayından itibaren muhacir aşarı ve ağnam vergisi alınmaya başlanmıştır. 72 Öte yandan, on yıllık vergi muafiyeti süresi dolan muhacirlerden ahali-i kadîme misillû hal ve kudretlerine göre bütün vergiler tahsil edilmeye başlanmış ve toplanan vergiler doğrudan hazineye aktarılmıştır. 73 Kırım ve Kafkas muhacirlerine sağlanan kolaylıklar Sırbistan muhacirlerine de tanınmış ve hicret tarihlerinden geçerli olmak üzere on sene müddetle aşar ve vergiden ve yirmi beş sene kura-i şer iyyeden muaf tutulmalarına karar verilmiştir. Ayrıca, fakirlikleri dolayısıyla 1871 Ağustos undan itibaren vergi muafiyetleri on yıl daha uzatılmıştır. 74 Muhacirlere verilen muafiyetler, 1290 Tuna Vilâyeti Salnâmesi nde muhacir köylerinin tespiti ve Tahrir-i Cedid cetvellerindeki sayılarının tahlili bakımından mühimdir. III. Tuna Vilâyeti nde Emlâk ve Nüfus Tahrirleri (1865-1874) 1846/1847 de yapılan tahrirden Tuna Vilâyeti nin kurulmasına kadar bölgede umumî nüfus tahriri olmadığı gibi, doğum ve vefat vukuatının da sağlıklı bir şekilde yürütülememesinden dolayı, 68 BOA, A.MKT.MHM, No.185/45, 27 Zilkade 1276 (16 Haziran 1860); No. 188/90, 4 Muharrem 1277 (23 Temmuz 1860); No. 188/92, 4 Muharrem 1277 (23 Temmuz 1860); No. 188/93, 4 Muharrem 1277 (23 Temmuz 1860); No. 188/95, 4 Muharrem 1277 (23 Temmuz 1860); Ferhat Berber, agm, s. 30; Erdoğan Keleş, agm, s. 1170. 69 BOA, İ.MMS, No. 28/1220, 26 Zilhicce 1280 (2 Haziran 1864); BOA, A.MKT.MHM, No. 343/67, lef 2, 14 Cemâziyelevvel 1282/23 Eylül 1281 (5 Ekim 1865); Tuna, No. 58, 16 Zilkade 1282/20 Mart 1282 (1 Nisan 1866); BOA, Cevdet-Maliye (C.ML), No. 41/1868, 2 Rebiülâhir 1289 (9 Haziran 1872); NBKM, Or.Otd., Fond 1 (Tsarigrad/İstanbul), a.e. 18593, list 1, 22 Zilhicce 1295/6 Teşrinisâni 1294 (18 Kasım 1878) ve list 2, 3 Şubat 1294 (15 Şubat 1879). 70 BOA, A.MKT.MHM, No. 343/67, lef 1, 12 Rebiülâhir 1282/21 Ağustos 1281 (2 Eylül 1865) ve lef 2, 14 Cemâziyelevvel 1282/23 Eylül 1281 (5 Ekim 1865); NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11943, list 5, 6 (tt. 1866); NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11948, list 4, 15 Zilkade 1282/19 Mart 1282 (31 Mart 1866); NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 12064, 10 Cemâziyelâhir 1290 (5 Ağustos 1873); NBKM, Or.Otd., Fond 26(Vidin), a.e. 12077, 8 Şaban 1291/7 Eylül 1290 (19 Eylül 1874); NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 12087, 25 Muharrem 1292/19 Şubat 1290 (5 Mart 1875); NBKM, Or.Otd., Vidin pred-fond (VD), a.e. 107/16, list 8b, no. 115, 28 Muharrem 1288 (19 Nisan 1871); NBKM, Or.Otd., Fond 1 (Tsarigrad), a.e. 18593, list 1, 22 Zilhicce 1295/6 Teşrinisâni 1294 (18 Kasım 1878). 71 NBKM, Or.Otd., Fond 20 (Varna), a.e. 20/395 ( Kozluca nahiyesiyle kurâlarında meskun Kırım ve Çerkez muhacirlerinin hin-i sevkleri ve hane ve nüfusuyla fevt ve tevellüdlerinin defteridir. ) (tarihsiz); NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11943, list 5, 6 (tt. 1866). 72 BOA, A.MKT.MHM, No. 343/67, lef 2, 14 Cemâziyelevvel 1282/23 Eylül 1281 (5 Ekim 1865); NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11948, list 4, 15 Zilkade 1282/19 Mart 1282 (31 Mart 1866); NBKM, Or.Otd., Fond 1 (Tsarigrad), a.e. 18593, list 1, 22 Zilhicce 1295/6 Teşrinisâni 1294 (18 Kasım 1878) ve list 2, 3 Şubat 1294 (15 Şubat 1879); Tuna, No. 58, 16 Zilkade 1282/20 Mart 1282 (1 Nisan 1866). Tuna gazetesinde vilâyette iskân edilmiş olan Çerkezlerin muhacir masraflarına sarf edilmek üzere kendi rızalarıyla aşar vermek istedikleri belirtilmiştir. 73 BOA, A.MKT.MHM, No. 343/67, lef 1, 12 Rebiülâhir 1282/21 Ağustos 1281 (2 Eylül 1865); BOA, İrâde - Meclis-i Vâlâ (İ.MVL), No. 564/25360, lef 1, 26 Receb 1283/22 Teşrinisâni 1282 (4 Aralık 1866), irâde: 3 Şaban 1283 (11 Aralık 1866); NBKM, Or.Otd., Vidin pred-fond (VD), a.e. 107/16, list 8b, no. 115, 28 Muharrem 1288 (19 Nisan 1871); NBKM, Or.Otd., Vidin pred-fond (VD), a.e. 107/16, list 40a, no. 301, 16 Rebiülevvel 1288 (5 Haziran 1871); NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 12064, 10 Cemaziyelâhir 1290 (5 Ağustos 1873). 74 BOA, İrâde - Şûrâ-yı Devlet (İ.ŞD), No. 21/917, 5 Cemaziyelâhir 1288 (22 Ağustos 1871); BOA, Cevdet-Dâhiliye (C.DH), No. 218/10893; 29 Şaban 1288 (13 Kasım 1871); BOA, A.MKT.MHM, No. 465/35, 5 Şaban 1290 (28 Eylül 1873).
Tuna Vilâyeti nde Nüfus Ve Demografi (1864-1877) 689 defterlerde kayıtlı nüfusla reel nüfus arasında büyük bir farklılık ortaya çıkmıştır. Bu durum, kura ile asker alımında ve vergi meselelerinde karışıklığa yol açtığı için Tuna Vilâyeti nin kurulmasından sonra idarî, malî, sosyal ve askerî reformların yanı sıra vilâyet genelinde emlâk ve nüfus tahriri yapılmasını öncelikli bir konu hale getirmiştir. 75 Ayrıca, 1865 yılı ortalarında Tuna Vilâyeti nin yanı sıra yeni vilâyet usûlünün tatbikine başlanan Bosna ve Suriye vilâyetleri ile Halep ve Adana eyâletlerinde ve Maraş Sancağı nda emlâk tahriri yapılmasına karar verilmiştir. 76 Tuna Vilâyeti nde de nüfus sayımı bu suretle başlamıştır. Osmanlı nüfus literatüründe Tuna Vilâyeti nde Midhat Paşa öncülüğünde girişilen reformlara paralel olarak başlatılan ve din ve mezhep esasına dayalı biçimde yapılan nüfus sayımı, kadın nüfusun sayılmamasına rağmen yaş, meslek, gelir, medenî durum, sahip olunan gayrimenkuller vs. ayrıntıları içermesi bakımından Osmanlı nüfus sayımları içinde en kapsamlısı olarak değerlendirilmekte ve sayımın 1866 1873 yılları arasında yapıldığı kaydedilmektedir. 77 Ancak, öncelikle bu sayımın 1865 de başlayıp 1874 yılına kadar devam ettiğini ve Ubicini nin 1844 sayımında İstanbul için verdiği kadın nüfus sayısı bir kenara bırakılırsa, Osmanlı Devleti nde kadınların ilk defa Tuna Vilâyeti ne bağlı şehir ve kasabalarda 1865 den itibaren sayılmaya başlandığını belirtmemiz gerekir. 78 Ayrıca, söz konusu nüfus sayımının Osmanlı Devleti nde uygulanmaya başlanan vergi reformu ve Tahrir-i Emlâk Nezâreti nden bağımsız düşünülmemesi gerektiği kanaatindeyiz. 1865 Haziran ında Tuna Vilâyeti ne bağlı sancaklarda emlâk sayımı için Babıâli den tahrir-i emlâk müfettişi Abdullah Efendi başkanlığında bir komisyon görevlendirildi ve tahrir komisyonu 1865 yılı Temmuz ayı başında Rusçuk ta çalışmalarına başladı. 79 Tahrir-i emlâk komisyonunun vazifeleri arasında emlâk ve temettuat sayımının ve bedel-i askerînin tespitinin yanı sıra nüfus sayımı da yer alıyordu. 80 Ancak, Tuna Vilâyeti nde komisyon tarafından emlâk ve nüfus tahririne başlandığı sırada, Osmanlı Devleti genelinde umumî bir nüfus sayımı yapılması ve 75 Tuna Vilâyeti İdare Meclisi nin 20 Mayıs 1866 tarihli mazbatasında 1262 (1846) senesinde yapılan umumî tahrirden sonra yirmi yıldır bölgede sayım yapılmadığı ifade edilmiştir. [BOA, Meclis-i Vâlâ (MVL), No. 1073/9, lef 2, 5 Muharrem 1283/8 Mayıs 1282 (20 Mayıs 1866)]. Midhat Paşa nın bir tezkeresi ile 1285 ve 1286 Tuna Vilâyeti Salnâmeleri nde ise son umumî nüfus tahririnin 1263 de (1847) yapıldığı belirtilmektedir. [BOA, MVL, No. 1074/68, 13 Receb 1284/28 Teşrinievvel 1283 (9 Kasım 1867); Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 1, Sene 1285, Tuna Vilâyeti Matbaası, Rusçuk 1285, s. 101; Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, Defa 2, Sene 1286, Tuna Vilâyeti Matbaası, Rusçuk 1286, s. 101]. Nitekim 1845 Ekim inde Vidin ve kazalarında (Belgradçık, Lom, Rahova, İvraca ve Plevne) nüfus tahriri için Osman (Nuri) Ağa memur tayin edilmiş ve 1846 da Vidin de umumi bir nüfus sayımı yapılmıştır. [NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e., 3394, 3395, 5 Safer 1263 (23 Ocak 1847)]. Ancak, 1846/1847 deki bu sayımın sonuçları şu an için meçhuldür. 76 BOA, A.MKT.MHM, No. 335/33, 23 Muharrem 1282 (18 Haziran 1865); BOA, İ.MVL, No. 534/23982, lef, 1-3, 24 Muharrem-14 Safer 1282 (19 Haziran-9 Temmuz 1865) 77 Kemal H. Karpat, age, s. 63; Aynı yazar, Ottoman Population Records and the Census of 1881/82-1893, International Journal of Middle East Studies, Vol. 9, No. 3, Oct. 1978, p. 245; Cem Behar, agm, s. 69; Adnan Çimen, agm, s. 197; Musa Şaşmaz, agm, s. 292. 78 Osmanlı nüfus literatüründe kadınların ilk defa 1881/1882 den itibaren sayılmaya başlandıkları kanaati yaygındır. (Kemal H. Karpat, age, s. 68; Nuri Akbayar, agm, s. 1241; Musa Şaşmaz, agm, s. 297; Adnan Çimen, agm, s. 197; Servet Mutlu, Late Ottoman Population and Its Ethnic Distribution, Nüfusbilim Dergisi, C. 25, 2003, s. 6). Hasan Yüksel, 1870 tarihli Divriği nüfus defterlerine dayalı olarak Osmanlı Devleti nde modern anlamda ilk nüfus sayımının 1870 lere kadar gittiğini ileri sürmüş ve bu sayımda kadınların da defterlere kaydedildiğini tespit etmiştir. [Hasan Yüksel, Osmanlı da Modern Anlamda Yapılan İlk Nüfus Sayımına Göre Divriği nin Demografik Yapısı, Nüfusbilim Dergisi, C. 28-29, 2006-07, s. 74-77]. Osmanlı İdaresinde Kıbrıs adlı eserde ise (s. 96) kadınların ilk defa 1844 sayımında kaydedildikleri belirtilmektedir. Ancak, bu sayıma ait kayıtlar henüz gün yüzüne çıkmamıştır. 79 Tuna, No. 18, 18 Safer 1282/30 Haziran 1281 (13 Temmuz 1865); Tuna, No. 22, 17 Rebiülevvel 1282/28 Temmuz 1281 (10 Ağustos 1865); Tuna, No. 24, 2 Rebiülâhir 1282/11 Ağustos 1281 (23 Ağustos 1865); Tuna, No. 40, 25 Receb 1282/1 Kânunuevvel 1281 (13 Aralık 1865); BOA, MVL, No. 1072/72, lef 2, 21 Safer 1282/3 Temmuz 1281 (15 Temmuz 1865); BOA, MVL, No. 1072/10, lef 1, 2 Rebiülevvel 1282 (26 Temmuz 1865). 80 BOA, MVL, No. 1072/10, lef 1, 2 Rebiülevvel 1282 (26 Temmuz 1865), lef 5, 9 Ramazan 1282 (26 Ocak 1866).
690 Aşkın KOYUNCU sayımlar sonucunda erkek ve kadın bütün Osmanlı tebaasına tezkere-i Osmaniye verilmesi meselesi gündemdeki yerini koruyordu. Bu amaçla 5.000.000 u Tuna Vilâyeti ne gönderilmek üzere, toplam 20.000.000 nüfus tezkeresinin basımı, 1.250.000 kuruş karşılığında Boyacıoğlu Agop a (Agop Boyacıyan) ihale edilmişti. 81 Midhat Paşa nın, Tuna Vilâyeti için lüzumu tahmin edilen 5.000.000 tezkere-i Osmaniye nin yüzde on daha ucuz maliyetle vilâyet matbaasında basılabileceği yönündeki teklifi, Meclis-i Vâlâ tarafından uygun görüldü ise de daha sonra bunun Agop Efendi ile yapılan mukaveleye aykırı olduğu anlaşıldı. 82 Öte yandan, planlanan umumî nüfus sayımının askerî daireler itibarıyla ve Seraskerlik tarafından gönderilecek memurlar vasıtasıyla yürütülecek olmasından dolayı, 83 Midhat Paşa, vilâyette göreve başlayan tahrir-i emlâk komisyonu tarafından yalnızca emlâk ve temettuat sayımı yapılması ve mükerreren kayıt yapılmaması için nüfusun Seraskerlikten gönderilecek memurlar tarafından yazılması talebiyle 17 Temmuz 1865 de Babıâli ye başvurarak ilgili memurların bir an önce gönderilmesini istedi. 84 Meclis-i Vâlâ, vilâyetin talebine olumlu yaklaştı ise de Seraskerlik makamı ile yapılan yazışmalarda nüfus defterlerinin karışık ve düzensiz olması sebebiyle kura işleminin sıhhatli yürütülemediği; kura işinin aciliyetinden ve emlâk tahririnin uzun zaman alacak olmasından dolayı nüfusun redif zabitleri ve kâtipler tarafından sayılmasının yerinde olacağı; ayrıca nüfus-ı mektûmeye (gizli nüfus) mahal vermemek için nüfusun mükerreren yazılmasının yararlı olacağı gibi mülahazalarla tahrir-i emlâk memurlarının talimatları gereği nüfus tahririne devam etmelerine karar verildi. 85 1866 da Tuna Vilâyeti nin yanı sıra Bosna, Suriye 86 ve Irak ta 87 emlâk ve nüfus tahririne başlandı. Diğer taraftan, sayımlar sonucunda tebaaya verilmesi düşünülen nüfus tezkerelerinin önemli bir kısmı basıldı 88 ise de ülke genelinde umumî sayım yapılamadığı için 1867 de bu uygulamadan vazgeçildi. 89 Midhat Paşa ya göre tahrir-i nüfus maddesi vilâyetçe ehemm ve elzem olan işlerin birisi ve belki birincisi idi. 90 Bu sebeple Babıâli ile yapılan ve altı ay süren yazışmalardan bağımsız olarak emlâk komisyonu derhal işe koyuldu. Öncelikle Rusçuk Sancağı na bağlı kaza ve kasaba merkezlerinde emlâkin yanı sıra erkek ve kadın nüfusun sayılmasına karar verildi. Tahrir memurları, nefs-i Rusçuk da sokakların isimlerini tayin etme, hane ve dükkânları numaralandırma ve kadın ve erkek nüfusun sayımını bir aylık çalışma sonunda 1865 Ağustos ortalarında bitirdi. 91 Ardından diğer kazaların sayımına geçildi ve emlâk ve nüfus tahriri tamamlandıkça sonuçlar Tuna 81 BOA, MVL, No. 1072/72, lef 2, 21 Safer 1282/3 Temmuz 1281 (15 Temmuz 1865); BOA, MVL, No. 1032/37, 7 Rebiülâhir 1282 (28 Ağustos 1865); Ayrıca bkz. Kemal H. Karpat, age, s. 63; Aynı yazar, Ottoman Population Records..., s. 245. 82 BOA, MVL, No. 1072/72, lef 2, 21 Safer 1282/3 Temmuz 1281 (15 Temmuz 1865); BOA, MVL, No. 1032/37, 7 Rebiülâhir 1282 (28 Ağustos 1865); BOA, C.DH, No. 255/12711, 21 Şaban 1282 (8 Ocak 1866); BOA, MVL, No. 1072/72, lef 6, 21 Şaban 1282 (8 Ocak 1866). 83 BOA, MVL, No. 1072/72, lef 2, 21 Safer 1282/3 Temmuz 1281 (15 Temmuz 1865); BOA, MVL, No. 1072/10, lef 1, 2 Rebiülevvel 1282 (26 Temmuz 1865); BOA, MVL, No. 1032/37, 7 Rebiülâhir 1282 (28 Ağustos 1865). 84 BOA, MVL, No. 1072/72, lef 2, 21 Safer 1282/3 Temmuz 1281 (15 Temmuz 1865). 85 BOA, MVL, No. 1072/10, lef 2, 22 Receb 1282 (25 Aralık 1865); BOA, MVL, No. 1072/72, lef 1-6, 22 Şaban 1282 (9 Ocak 1866); BOA, MVL, No. 1072/78, 13 Ramazan 1282 (30 Ocak 1866). 86 Tahrir Nezareti nden gönderilen bir komisyon tarafından 1866 da Suriye Vilâyeti nde emlâk ve nüfus sayımına başlanmış ve Tuna Vilâyeti nde olduğu gibi şehir merkezlerinde kadın nüfus da sayılmıştır. Bu sayımda, Şam da 78 mahallede mevcut 14.700 hanede 70.542 (33.553 erkek-36.989 kadın) Müslüman, 13.654 (6.742 erkek-6.912 kadın) Gayrimüslim ve 40.295 erkek ve 43.901 kadın olmak üzere 84.196 nüfus tespit edilmiştir. [Tuna, No.91, 16 Rebiülevvel 1283/17 Temmuz 1282 (29 Temmuz 1866)]. 87 Kemal H. Karpat, age, s. 63; Aynı yazar, Ottoman Population Records..., s. 245. 88 BOA, MVL, No. 1072/78, 12 Ramazan 1282/16 Kânunusâni 1281 (28 Ocak 1866); BOA, MVL, No. 1033/64, 25 Şevval 1282 (13 Mart 1866); BOA, MVL, No. 1034/8, 29 Rebiülevvel 1283 (11 Ağustos 1866). 89 BOA, MVL, No. 879/67, 7 Cemâziyelâhir 1284 (6 Ekim 1867). 90 BOA, MVL, No. 1072/72, lef 6, 21 Şaban 1282 (8 Ocak 1866). 91 Tuna, No. 18, 18 Safer 1282/30 Haziran 1281 (13 Temmuz 1865); Tuna, No. 22, 17 Rebiülevvel 1282/28 Temmuz 1281 (10 Ağustos 1865); Tuna, No. 24, 2 Rebiülâhir 1282/11 Ağustos 1281 (23 Ağustos 1865); Tuna, No. 40, 25 Receb 1282/1 Kânunuevvel 1281 (13 Aralık 1865).
Tuna Vilâyeti nde Nüfus Ve Demografi (1864-1877) 691 gazetesinde peyderpey neşredildi. Rusçuk Sancağı ndaki kaza merkezlerinde tahrir işlemi dört ayda tamamlandı ve sayım sonuçları icmal olarak 13 Aralık 1865 de Tuna gazetesinde yayınlandı. 92 Tablo 4. Rusçuk Sancağı na bağlı şehirlerin kadın ve erkek nüfusu (1865) Kaza/Nahiye Müslüman Bulgar Ermeni Yahudi Kıpti Toplam Rusçuk 93 10.765 7.676 778 956 469 20.644 Ziştovi 94 4.554 6.745 - - 616 11.915 Silistre 95 4.667 2.263 267 193 156 7.546 Cuma-i Atik 96 5.976 3.230-1 231 9.438 Niğbolu 97 4.954 302-134 190 5.580 Hezargrad 98 6.678 2.567-99 379 9.723 Plevne 99 6.974 7.207-318 797 15.296 Tutrakan 100 1.994 2.624 - - 69 4.687 Şumnu 101 10.076 8.108 976 424 230 19.814 Yenipazar (N) 102 1.115 517 - - 85 1.717 Toplam 57.753 41.239 2.021 2.125 3.222 106.360 Tablo 5. Rusçuk Sancağı na tabi şehirlerde milletlere göre erkek ve kadın nüfus (1865) 103 Kaza/ Millet-i Millet-i Millet-i Millet-i Kıbtiyân-ı Kıbtiyân-ı Toplam Nahiye İslam Bulgar Ermeni Yahudi Müslim Gayrimüslim E K E K E K E K E K E K E K Rusçuk 5355 5410 3885 3791 378 400 487 469 128 129 105 107 10338 10306 Hezargrad 3400 3278 1380 1187 - - 57 42 99 110 90 80 5026 4697 Şumnu 5175 4901 4062 4046 481 495 223 201 119 111 - - 10060 9754 Plevne 3513 3461 3684 3523 - - 187 131 247 232 162 156 7793 7503 Silistre 2351 2316 1133 1130 132 135 87 106 84 72 - - 3787 3759 Niğbolu 2550 2404 148 154 - - 58 76 99 91 - - 2855 2725 Ziştovi 2295 2259 3463 3282 - - - - 159 158 146 153 6063 5852 Cuma-i 3026 2950 1671 1559 - - 1-83 84 31 33 4812 4626 Atik Tutrakan 1018 976 1383 1241 - - - - 21 24 15 9 2437 2250 Yenipazar 568 547 265 252 - - - - 48 37 - - 881 836 (N) Toplam 29251 28502 21074 20165 991 1030 1100 1025 1087 1048 549 538 54052 52308 Genel Toplam 57753 41239 2021 2125 2135 1087 106360 92 Tuna, No. 40, 25 Receb 1282/1 Kânunuevvel 1281 (13 Aralık 1865). 93 Tuna, No. 24, 2 Rebiülâhir 1282/11 Ağustos 1281 (23 Ağustos 1865). 94 Tuna, No. 33, 5 Cemâziyelâhir 1282/13 Teşrinievvel 1281 (25 Ekim 1865). 95 Tuna, No. 34, 12 Cemâziyelâhir 1282/20 Teşrinievvel 1281 (1 Kasım 1865). 96 Tuna, No. 36, 26 Cemâziyelâhir 1282/3 Teşrinisâni 1281 (15 Kasım 1865). Kıpti nüfus sehven 331 yazılmıştır. Gerek bu sayıda verilen toplam nüfus, gerekse Tuna gazetesinin 40. sayısında yayınlanan nüfus cetvelinden bu sayının 231 olması gerektiği anlaşılmaktadır. 97 Tuna, No. 37, 4 Receb 1282/10 Teşrinisâni 1281 (22 Kasım 1865). 98 Aynı yer. 99 Tuna, No. 37, 4 Receb 1282/10 Teşrinisâni 1281 (22 Kasım 1865). Bulgar nüfus sehven 7.107 yazılmıştır. Ancak, Tuna gazetesinin 40. sayısında yayınlanan cetvelden bu sayının 7.207 olması gerektiği anlaşılmaktadır. [Tuna, No. 40, 25 Receb 1282/1 Kânunuevvel 1281 (13 Aralık 1865)]. 100 Tuna, No. 38, 11 Receb 1282/17 Teşrinisâni 1281 (29 Kasım 1865). 101 Tuna, No. 39, 18 Receb 1282/24 Teşrinisâni 1281 (6 Aralık 1865). 102 Aynı yer. 103 Tuna, No. 40, 25 Receb 1282/1 Kânunuevvel 1281 (13 Aralık 1865). Gazetedeki cetvelde Şumnu da kadın nüfus toplamı sehven 9.757; Niğbolu da ise erkek nüfus toplamı sehven 2.850 yazılmıştır.
692 Aşkın KOYUNCU Tablo 6. Rusçuk Sancağı na bağlı şehirlerde hane, nüfus oranları ve hane ortalamaları (1865) 104 Kaza/ Hane Müslüman Gayrimüslim Toplam Hane Nahiye Nüfus Yüzde Nüfus Yüzde Nüfus ort. Rusçuk 4.306 11.022 53,39 9.622 46,61 20.644 4,79 Hezargrad 1.814 6.887 70,83 2.836 29,17 9.723 5,36 Şumnu 105 4.152 10.306 52,01 9.508 47,99 19.814 4,77 Plevne 2.668 7.453 48,73 7.843 51,27 15.296 4,72 Silistre 1.522 4.823 63,91 2.723 36,09 7.546 4,96 Niğbolu 1.009 5.144 92,19 436 7,81 5.580 5,53 Ziştovi 2.327 4.871 40,88 7.044 59,12 11.915 5,12 Cuma-i Atik 1.859 6.143 65,09 3.295 34,91 9.438 5,08 Tutrakan 1.108 2.039 43,50 2.648 56,50 4.687 4,23 Yenipazar (N) 322 1.200 69,89 517 30,11 1.717 5,33 Toplam 21.087 59.888 56,31 46.472 43,69 106.360 5,04 Tuna gazetesinde yayınlanan cetvellerde Müslüman nüfus, etnik ayrım yapılmaksızın Müslüman veya Millet-i İslam şeklinde gösterilirken; Gayrimüslimler Bulgar, Ermeni ve Yahudi şeklinde yazılmışlar; Kıptiler de ayrıca kaydedilmişlerdir. Müslüman nüfusa şehirlerde iskân edilen muhacirlerin dâhil olup olmadığına dair herhangi bir açıklama yapılmamıştır. Ancak, Müslüman nüfusun %90 ından fazlasının Türklerden oluştuğu söylenebilir. Tablo 4 e göre Rusçuk Sancağı na bağlı şehirlerde Müslüman (Türk vd.) nüfus oranı %54,3, Bulgar nüfus oranı %38,77, Ermeni nüfus oranı %1,9, Yahudi nüfus oranı %2, Kıpti nüfus oranı ise %3,03 tür. Kıptiler hariç Rusçuk (%52,15), Silistre (%61,85), Cuma-i Atik (%63,32), Niğbolu (%88,78), Hezargrad (%68,68), Şumnu (50,85) ve Yenipazar da (%64,94) Müslümanlar; Ziştovi (%56,61) ve Tutrakan da (%55,99) ise Bulgar nüfus çoğunluktadır. Yine Tablo 4 e göre Kıptiler hariç Plevne de Müslüman (%45,6) ve Bulgar (%47,1) nüfus birbirine çok yakındır. Tablo 5 e göre Rusçuk Sancağı ndaki Kıptilerin 2/3 ü Müslüman dır. Tablo 6 ya göre Kıptilerle birlikte Rusçuk Sancağı na bağlı şehir ve kasabalarda Müslim-Gayrimüslim oranı %56,31 e %43,69 dur. Müslüman nüfusun sayıca en fazla olduğu şehirler Rusçuk, Şumnu, Plevne ve Hezargrad; en yoğun olduğu şehirler ise Niğbolu, Hezargrad, Cuma-i Atik ve Silistre dir. Tablo 5 deki verilere göre Rusçuk Sancağı na bağlı şehirlerde erkek ve kadın nüfus ortalaması %50,82 ye %49,18 dir. Bir başka ifade ile her 1.000 erkeğe karşılık, 968 kadın nüfus mevcuttur. Şehirli nüfus içinde hane başı nüfus ortalaması ise 5,04 tür. Rusçuk Sancağı ndan sonra Tırnova Sancağı na bağlı şehir ve kasaba merkezlerinde emlâk ve nüfus tahririne başlanmış ve 1865 sonlarında Tırnova da 3.070 hanede 4.414 Müslüman (%34,3), 8.241 Bulgar (%64) ve 219 (%1,7) Kıpti olmak üzere toplam 12.874 (erkek ve kadın) nüfus kaydedilmiştir. 106 Bu verilere göre Tırnova da hane başı nüfus ortalaması 4,2 dir. 1866 yılı başlarında yapılan sayımlar esnasında Servi de 7.690 (3.962 erkek 3.728 kadın), Lofça da 9.843 (5.043 erkek 4.800 kadın), Gabrova da 6.349 (3.307 erkek 3.042 kadın) ve Osman Pazarı nda 104 Tuna, No. 40, 25 Receb 1282/1 Kânunuevvel 1281 (13 Aralık 1865); Nikolaĭ Todorov, age, s. 360. 105 1844 1845 Temettuat defterine göre Şumnu da 2.737 hane (1.625 Müslüman, 1.112 Gayrimüslim) mevcuttu. [Osman Köksal, XIX. Yüzyıl Ortalarında Şumnu daki Gayrimüslim Sekenenin Demografik, Sosyo-Ekonomik Görünümü, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 6, S. 2, 2005, s. 191,192]. Buna göre, Şumnu da hane sayısı, şehrin ordugâh ve ticaret merkezi olmasının yanı sıra muhtemelen Kırım ve Kafkas göçlerinin de etkisiyle yirmi yılda 1.415 hane artmıştır. 106 Tuna, No. 43, 16 Şaban 1282/22 Kânunuevvel 1281 (3 Ocak 1866).
Tuna Vilâyeti nde Nüfus Ve Demografi (1864-1877) 693 4.762 (2.432 erkek 2.330 kadın) nüfus tespit edilmiştir. 107 Tırnova hariç diğer kazalarda erkek kadın oranı %51,47-%48,53 tür ve her 1.000 erkek nüfusa karşılık, 942 kadın nüfus vardır. Sofya Sancağı na bağlı kazalarda ise yeni usûlde emlâk ve nüfus tahriri 1866 yılının ikinci yarısında başlamış 108 ve 1867 senesi başlarında bitirilmiştir. 109 Ancak, sadece Samakov, Orhaniye ve nefs-i Sofya ya ait bilgiler Tuna gazetesinde neşredilmiştir. Buna göre, Samakov da 2.200 hanede 3.043 Müslüman (1.468 erkek 1.575 kadın), 7.516 Hıristiyan (3.689 erkek 3.827 kadın), 4 Ermeni (1 erkek 3 kadın), 587 Yahudi (277 erkek 310 kadın), 336 Müslüman Kıpti (168 erkek 168 kadın), 85 Gayrimüslim Kıpti (53 erkek 32 kadın) ve 68 yabancı olmak üzere toplam 11.639 (5.724 erkek 5.915 kadın) nüfus tespit edilmiştir. 110 Tuna gazetesinde hane sayısı ile Müslim, Gayrimüslim ve Kıpti adedi belirtilmeksizin Orhaniye de 2.224 (1.104 erkek ve 1.120 kadın) nüfus olduğu aktarılmıştır. 111 Sofya istatistik cetveline göre ise Sofya da 2.874 hanede 6.139 Müslüman (3.009 erkek 3.130 kadın), 5.580 Hıristiyan (2.700 erkek 2.880 kadın), 15 Ermeni (8 erkek 7 kadın), 2.590 Yahudi (1.328 erkek 1.262 kadın), 509 Müslüman Kıpti (248 erkek 261 kadın) ve 62 Gayrimüslim Kıpti (35 erkek 27 kadın) olmak üzere toplam 14.895 kişi (7.328 erkek 7.567 kadın) kaydedilmiştir. 112 Samakov da Hıristiyan (%65,6), Sofya da ise Müslüman nüfus (%41,21 Müslüman Kıptilerle birlikte %44,6) en kalabalık unsurdur. Burada Hıristiyan tabirinin (Ortodoks) Bulgarları ifade ettiği açıktır. Sofya ve Samakov daki Yahudi nüfus oranı (sırasıyla %17,4-%5,04) dikkat çekicidir. Sofya, aynı zamanda Bulgaristan da Osmanlı döneminde Yahudi nüfusun en fazla olduğu şehirdir. 113 Hane başına düşen nüfus ortalaması Sofya da 5,2; Samakov da ise 5,3 tür. Ayrıca, Sofya, Samakov ve Orhaniye de kadın nüfus sayısı, erkek nüfustan daha fazladır ve her 1.000 erkek nüfusa karşı 1.037 kadın nüfus (%49,09 erkek %50,91 kadın) mevcuttur. Rusçuk, Tırnova ve Sofya sancaklarına bağlı şehir ve kasabalarda erkek kadın oranı %50,62 ye %49,38 dir ve her 1.000 erkek nüfusa 975 kadın nüfus düşmektedir. 114 Varna 115 ve Tulça sancaklarına bağlı kaza ve kasabalarda da emlâk ve nüfus tahriri 1867 baharına kadar bitirilmiştir. 116 Vidin de yapılan sayımlarda kadın nüfus dâhil nefs-i Vidin de 13.092, Belgradçık ta 1.057, Ada-i Kebir Kalesinde ise 300 Müslim ve Gayrimüslim nüfus kaydedilmiştir. 117 Tespitlerimize göre Adliye de önceki kazalardan farklı olarak köyler de sayılmış ve 1867 yılı sonlarında Adliye kazası ve köylerinde 4.870 hanede 13.835 (%50,71) erkek 13.445 107 Nikolaĭ Todorov, age, s. 360. 108 14 Kasım 1866 da Tuna gazetesinde Köstendil de emlâk ve nüfus tahririnin bittiği ilan edilmiş ise de sonuçlar neşredilmemiştir. [Tuna, No. 150, 6 Receb 1283/2 Teşrinisâni 1282 (14 Kasım 1866)]. 109 Tuna, No. 150, 20 Şevval 1283/12 Şubat 1282 (25 Şubat 1867). 110 Tuna, No. 146, 6 Şevval 1283/29 Kânunusâni 1282 (10 Şubat 1867). 111 Aynı yer. 112 Tuna, No. 152, 27 Şevval 1283/19 Şubat 1282 (4 Mart 1867). Gazetenin Türkçe kısmında Sofya nın toplam nüfusu 18.368, Bulgarca kısmında ise 13.898 olarak gösterilmiştir. Bu döneme ait bir vesikada ise nefs-i Sofya da 2.924 hanede, 2.524 (%37,41) Müslim, 4.222 (%62,59) Gayrimüslim olmak üzere toplam 6.746 erkek nüfus kayıtlıdır. (BOA, Y.EE, No. 34/47, tarihsiz). 113 Nikolaĭ Todorov, age, s. 354. 114 Rusçuk ve Tırnova sancaklarını birlikte değerlendiren Todorov, her 1.000 erkeğe karşılık, 956 kadın nüfus olduğunu tespit etmiştir. (Nikolaĭ Todorov, age, s. 360). Osmanlı sonrasında ise 1880 sayımına göre Bulgaristan da 1.000 erkeğe 961 kadın, 1910 sayımına göre de 1.000 erkeğe 966 kadın nüfus kaydedilmiştir. (G. Th. Danailof, Bulgaristan Nüfus İstatistiklerine Aid Tetkikler, Almancadan Türkçeye Hulâsa Eden: İbrahim, Başvekâlet Matbaası, Ankara 1937, s. 8). 115 1866 senesi başlarında Varna ya bağlı Hacıoğlu Pazarcık kazası Cami-i Atik Mahallesinde 261 erkek-284 kadın olmak üzere 545 Müslüman nüfus [NBKM, Or.Otd., Fond 22 (Dobriç/Hacıoğlu Pazarcık), a.e., 13, tarihsiz]; Debbağhane Mahallesinde ise 147 hanede 150 erkek-139 kadın ahali-i kadim ve 336 erkek-311 kadın muhacir olmak üzere 936 Müslüman nüfus kaydedilmiştir. [NBKM, Or.Otd., Fond 22 (Dobriç), a.e., 268, 11 Şevval 1282 (27 Şubat 1866)]. Yine Varna ya bağlı Yeniköy de ise 19 hane ahali-i kadîm (52 erkek-45 kadın), 13 hane Kabâil-i Tatarânı (30 erkek-25 kadın), 26 hane Kırım muhacir Tatarânı (67 erkek-58 kadın) ve 45 hane Bulgar (123 erkek-105 kadın) nüfus tespit edilmiştir. [NBKM, Or.Otd., Fond. 20 (Varna), a.e, 388a, tarihsiz]. 116 Alp Yücel Kaya ve Yücel Terzibaşoğlu, agm, s. 25. 117 NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 8523 (tarihsiz).
694 Aşkın KOYUNCU (%49,29) kadın olmak üzere 27.280 ahali-i kadîme (Bulgar) ve muhacir nüfus tespit edilmiştir. 118 Niş Sancağı na bağlı kaza merkezlerinde emlâk ve nüfus tahririnin ne zaman yapıldığı meçhuldür. Ancak, Niş Sancağı nda sayımın 1868 de icra edildiği söylenebilir. Tuna Vilâyeti nde yürütülen sayımlarda tahrir memurları kapı kapı dolaşarak yaş, cinsiyet, evlilik tarihi, meslek, gelir, emlâk vs. istatistik bilgiler topluyorlardı. 1866 da Cetvel-i Mizan-ı Vergi ve Nüfus adıyla esas sayımdan farklı olarak yalnızca vergi mükelleflerinin etnik-dinsel kökeni, emlâk ve gelirleri vs. malî bilgilerini ihtiva eden istatistik cetvelleri tutulmaya başlandı. 119 Cetvel-i Mizan-ı Vergi ve Nüfus kayıtlarına göre 1866 da Tuna Vilâyeti nde şehir ve kasabalardaki vergi mükelleflerinin %45,2 si Bulgarlar (Rumlar dâhil), %40,6 sı Müslümanlar (Türkler), %4,4 ü Tulça, Varna ve Sofya sancaklarına bağlı kazalarda kaydedilmiş olan Müslüman muhacirler, %2,4 ü Müslüman Kıptiler, %0,9 u Gayrimüslim Kıptiler, %1,3 ü Ermeniler, %3,1 i Yahudiler ve %2,1 i ise Katolik ve diğer unsurlardan oluşuyordu. 120 Tuna Vilâyeti nde kaza ve kasabalarda yeni usûlde sayım devam ederken, vergi ve askerlik meseleleri açısından köylerin tahriri aciliyet kesbediyordu. Bu sebeple Tuna Vilâyeti İdare Meclisi, Babıâli ye başvurarak vilâyet kurulduktan sonra H. 1282 (1865) senesinden geçerli olmak üzere köylerin bağlı oldukları kazaların yeniden düzenlenmesinden dolayı idarî, malî, nüfus vs. kayıtların yeni ilhak edildikleri kazalara devredildiğini; ancak bu düzenlemenin zaten bozuk ve düzensiz olan nüfus kayıtlarını büsbütün karıştırdığı gibi, kura (askerlik) dairelerinin de birbirine geçmesine yol açtığından bahisle vilâyet genelinde yeniden umumî tahrir yapılmasının zaruri hale geldiğini bildirdi. Ardından, 20 Mayıs 1866 da Babıâli ye tekrar müracaat ederek emlâk memurları tarafından kasabaların nüfusu yazılmakta ise de köylerin tahririnin çok uzun zaman alacağından ve buna karşılık, 1846 da yapılan sayımdan sonra nüfus işlemlerinin ve vukuatının kayıt ve zapt edilememesi ve aradan yirmi sene geçmesi sebebiyle kura işlemlerinin yürütülemediğinden yakındı. Vilâyet İdare Meclisi, yapılacak umumî tahrirle nüfus kayıtlarının ıslahı ve yeni kaydedilecek nüfusla birlikte vergi gelirlerinde de büyük bir artış olacağı mülahazasıyla tahrir-i emlâk memurlarını beklemeden askerî daireler veya başka bir surette vilâyette nüfus sayımı yapılmasını talep ediyordu. 121 Meclis-i Vâlâ tarafından konu kendisine havale edilen tahrir müfettişi Abdüllatif Suphi Bey (sonradan Paşa), Defter-i Hakânî kayıtlarına göre Tuna Vilâyeti ne bağlı sancaklarda 874.660 erkek ve bir o kadar kadın nüfus olduğundan hareketle erkek nüfusun 900.000 den fazla ve vilâyet nüfusunun 2.000.000 a yakın olduğu tahmininde bulunarak bir reis ve 62 kâtiple bu nüfusun bir yılda sayılabileceğini rapor etti. 122 Ancak, bu düşünce tatbik edilemedi ve Tuna Vilâyeti nde sayım faaliyeti mevcut emlâk memurları tarafından yürütülmeye devam etti. Bu esnada redif zabitleri de asker alımı için yoklamalar yapıyordu. Nitekim 1867 de Lofça ya bağlı Borima köyünde yapılan kura-i şer iyyede bir yaşından elli yaşına kadar 260 dolayında nüfus-ı mektûme tespit edildi. 123 118 NBKM, Or.Otd., Fond 30 (Kula/Adliye), a.e., 162, 25 Şaban 1284/9 Kanunuevvel 1283 (22 Aralık 1867). 119 Nikolaĭ Todorov, age, s. 342. Bulgaristan şehirlerine ait Tuna Vilâyeti döneminde hazırlanan Cetvel-i Mizan-ı Vergi ve Nüfus gibi istatistik cetvelleri, nüfus defterleri, arazi defterleri, emlâk defterleri, ağnam defterleri, temettü defterleri vs. Osmanlı kayıtları Sofya da Kiril ve Metodiy Milli Kütüphanesi, Oryantal Bölümü nde mahfuzdur. 120 Nikolaĭ Todorov, age, s. 345, 350; Aynı yazar, The Balkan Town in the Second Half of the 19th Century, Études Balkaniques, Vol. 5, 1969, No. 2, p. 33. Todorov un tespitlerine göre 1866 da şehir ve kasabalardaki vergi mükellefi olan toplam nüfus içinde Tulça da 289 (%5,3), Babadağı nda 188 (%9,2), Maçin de 18 (%1,2), Mecidiye de 2.021 (%97,5); Varna da 885 (%11,8), Mankalya da 100 (%31,8), Balçık ta 421 (%19,4), Pravadi de 163 (%12,4), Pazarcık ta 2.738 (%48,5); Köstendil de 115 (%3,4), Radomir de 46 (%15,1) ve Orhaniye de 41 (%3,9) olmak üzere 7.025 muhacir nüfus kaydedilmiştir. 121 BOA, MVL, No. 1073/9, lef 2, 5 Muharrem 1283/8 Mayıs 1282 (20 Mayıs 1866). 122 BOA, MVL, No. 1073/9, lef 1, lef 3, 27 Safer 1283/28 Haziran 1282 (10 Temmuz 1866). 123 BOA, MVL, No. 1074/68, 13 Receb 1284/28 Teşrinievvel 1283 (9 Kasım 1867).