Orman Bakanlığı Yayın No: 119 Müdürlük Yayın No: 16 ISSN:1302-8561 BAZI ORMAN AĞACI TOHUMLARINDA FUNGAL FLORA TESPİTİ ODC: 443.2 Determination of Fungal Flora on Some Forest Tree Seeds Ercan VELİOĞLU TEKNİK RAPOR NO: 1 T.C. ORMAN BAKANLIĞI ORMAN AĞAÇLARI VE TOHUMLARI ISLAH ARAŞTIRMAMÜDÜRLÜĞÜ FOREST TREE SEEDS AND TREE BREEDING RESEARCH DIRECTORATE ANKARA-TÜRKİYE
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ. iii ÖZ. iv ABSTRACT.. v 1. GİRİŞ. 6 2. MATERYAL VE YÖNTEM.... 8 3. BULGULAR VE TARTIŞMA 9 4. SONUÇ VE ÖNERİLER. 13 ÖZET. 14 SUMMARY... 14 KAYNAKÇA. 15 ii
ÖNSÖZ Tohumun saklanması, doğal gençleştirmenin yanında plantasyonların kurulması ile önem kazanmıştır. Özellikle biyolojik zenginliğinden dolayı bir çok türe sahip olan ülkemizde, tohumların sağlıklı saklanma koşullarının bilinmesi hem plantasyon kurulması, hem de koruma çalışmaları açısından önemlidir. Ülkemizde halen 20 tohum stok merkezinde tohumlar saklanmakta ve ekim programına göre fidanlıklara dağıtımı yapılmaktadır. Güç koşullarda yapılan çalışmalarla elde edilen tohumların, sağlıklı olarak muhafaza edilmeleri ekim programlarının gerçekleştirilmesi ve ekonomik açıdan önem taşımaktadır. Tohumlara arız olan fungusların bu anlamda bilinmesi ve duruma göre önlem alınması zorunludur. Bu çalışmada fungusların teşhisini yapan Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümün den Prof. Dr. Salih MADEN ve Nihan MURATÇAVUŞOĞLU na, Projenin her safhasında katkı koyan Doç.Dr. Meral GÜREL e teşekkürü borç bilirim. Bu çalışmanın ülke ve mesleğimize yararlı olmasını dilerim. Ankara, 2000 Ercan VELİOĞLU iii
ÖZ Müdürlüğümüz Tohum Laboratuvarına Tohum Stok Merkezlerinden gelen tohumlar, çimlenme testine alındığında fungal flora problemi ortaya çıkmaktadır. Tohum Laboratuvarımıza gelen tohum örneklerinden halepçamı, ladin, fıstıkçamı, karaçam, sarıçam, gladiçya ve duglas da fungal floraya rastlanılmıştır. Fungal flora görülen tohumlar besi ortamına alınıp aşılama yapılarak, yaklaşık bir hafta inkübe edildikten sonra, tür teşhisleri yapılmıştır. Sonuçta; Fusarium Trichoderma, Oedocephalum, Periconia, Penicillium, Rhizopus, Aspergillus, Chaetomium, Acremonium, Paecilomyces ve Stigmina teşhis edilmiştir. Fungal flora yoğunluğunun % 10-100 arasında olduğu görülmüştür. Teşhis edilen fungusların genelde kozalak hasat ve tohum depolama safhalarında bulaşan türler olduğu görülmüştür. Bu nedenle yerden kozalak toplanmamalı, kozalaklar temiz ve tozsuz yere serilmeli, tohum çıkarma işlemi kısa sürede tamamlanmalı ve tohumlar istenilen rutubet yüzdesine gelince soğuk hava depolarına alınmalıdır. İthal edilen tohumlarda karantina tedbirlerine gerekli önem ve özen verilmelidir. Ayrıca gerekli hallerde fungisit kullanılmalıdır. Fungal flora ile mücadelede en temel konunun; bulaşma ve yayılmanın önlenmesi olduğu bilerek, gerekli önlemler alınmalıdır. Anahtar Kelimeler : Fungus, tohum, çimlenme, depolama iv
ABSTRACT Our seed testing laboratory performing forest tree seeds quality control has some problems regarding fungal flora originated from stock centres. Fungus species are observed in Pinus halepensis, Pinus pinea, Picea orientalis, Pinus nigra, Pinus sylvestris, Gladitschia triacanthos and Pseudotsuga menziesii tree species seed samples. Samples transferred to proper growth medium and incubated for a week. Then, species descriptions were carried out. As a result Fusarium, Trichoderma, Oedocephalum, Periconia, Penicillium, Rhizopus, Aspergillus, Chaetomium, Acremonium, Paecilomyces ve Stigmina species are described. These fungus were observed in 10-100% in seed samples. Described fungus species are generally contaminates the seeds in cone harvesting and seed storage stages. Therefore, cones must be collected directly from the trees, placed in a clean environment, seed extraction must be carried out as soon as possible, and when the seeds are in desired humidity they must be stored in cold conditions. In addition, exported seeds must be put in quarantine and when needed fungicides should be applied. Concerning that contamination and spread of fungus are the most critical issues in combating fungal flora, we must get proper precautions. Key words: Fungus, seed, germination, storage v
1- GİRİŞ Tohumun saklanması, ormancılıkta modern silvikültürün uygulanması ve doğal gençleştirmenin yanında plantasyon çalışmalarının başlaması ile önem kazanmıştır. Doğal yaşlanma yanında, abiotik ve biotik faktörler de tohumları etkiler ve böylece tohumun çimlenme yeteneği azalır. Depolama ve çimlenme yeteneğini tohum tipi, olgunluk derecesi, depolamadan önceki işlemler, sağlandığı zamanki canlılığı ve nem miktarı, nem ve hava basıncı ile fungus ve bakterilerin yapmış oldukları enfeksiyon derecesi gibi birçok faktör etkiler. ANŞİN (1987), ülkemizde orman azalmasını; orman yangınlarına, böcek ve fungusların etkisiyle oluşan zararlara bağlamaktadır. Genel anlamda bitki hastalıkları fizyolojik ve infeksiyonel olarak ikiye ayrılabilir. Klasik bitki patolojisinde bu terimler parazitik ve parazitik olmayan hastalıklar olarak tanımlanır. İnfeksiyonel hastalıklar bulaşıcı özellik gösterirler. Etmenleri ise; virüsler, parazit bakteriler, parazit ve saprofit funguslar, parazit tohumlu bitkiler ve parazit hayvanlardır (ANŞİN 1987). Bunların hemen hepsi daima konukçuya özelleşmiş, çiçek ve çiçek kısımlarında karakteristik zararlar oluştururlar (BUTIN 1995). Herhangi bir bitki hastalığının teşhis ve tanınmasında ilk adım, hastalığa herhangi bir bulaşıcı etmenin mi, yoksa çevresel bir faktörün mü sebep olduğunu belirlemektir (SELİK 1986). Funguslar bir dış hastalık sebebidirler (TOPÇUOĞLU 1966). Funguslar başlangıcını bir spordan alan, bir yada çok hücreli klorofilsiz tallofit bitkilerdir. Yani kökü, gövdesi ve yaprakları olmayan çok sade yapıda, özel iletim sistemleri olmayan ilksel bitkilerdir (ANŞİN 1987). Fungusların gelişmelerinde, vejetatif ve reprodüktif (üreme) diye iki devre vardır. Kesilmiş yada dikili odunlarda oluşan mantar küfünün düzenli gelişmesini, Robert HARTIG 1874 yılında ilk kez saptamıştır (ANŞİN 1987). Fungusların gelişmeleri, spor oluşumları ve çimlenmeleri öncelikle dış çevre koşulları ile yakından ilişkilidir. Bu etmenler başta rutubet, sıcaklık, ışık, hava (O 2 ), besin ortamı ve ph gibi etmenlerdir (ANŞİN 1987). 6
Funguslar, orman ağaçlarında ağacın zarar verdikleri yerine göre yedi gruba ayrılırlar. Bunlardan en önemlileri tohum ile fidan ve genç ağaçlara yaptıkları zararlardır. Bazı ağaç türlerinden tohumlar daha ağaçta iken, fungus zararına uğrarlar. Ancak tohumlarda fungus zararı dikili ağaçlarda önemli değildir, daha çok depolanmış tohumlarda etkili olmaktadır (ANONİM 1995). Saprotifik funguslar, sağlam ve sıhhatli tohumlara doğrudan saldırmazlar. Bunun için ya tohumların yaralanmasını veya vitalitelerinin zayıflamış olması gereklidir (SELİK 1986). Meyve ve tohum kabuğuna buluşan fungus sporları, fungal hastalıkların yayılmasında önemli rol oynar (ANONİM 1995). Bu nedenle ithal edilen tohumlarda sağlık sertifikası aranmalı ve kontrol mutlaka yapılmalıdır. Tohumlarda biyotik zararlara 2 grup fungus neden olmaktadır (BUTIN 1995). Bu gruplardan biri olan küfler; tohum kabuğunun dış kısmında zarar verir veya tohumun iç kısmına tohum kabuğunun örneğin böcekler tarafından zarar görmesinden sonra girebilir (penetre olur). En yaygın olan cinsler Alternaria, Fusarium, Penicillium ve Trichotecium dur (BUTIN 1995). İkinci gruptakiler; bozulmamış, sağlıklı tohuma saldırarak iç çürüklüğü yapmaktadırlar. Depolamada en etkili olan küf mantarlarıdır. Küf mantarları fungusitlere çok dayanıklıdır. SELİK (1986), bundan dolayı bazı mikroklimatik koşulların mevcudiyetinin önemli olduğunu ve özellikle yüksek sıcaklıkda, rutubetli olarak depolanan tohumlarda sık olarak; Trichothecium, Penicillium, Aspergillus, Alternaria, Botrytis, Fusarium, Rhizopus ve Mucor cinsi küf funguslarının görüldüğünü belirtmektedir. Çeşitli mikroorganizmalar, özellikle funguslar tohumlara ve tohum çimlenme yeteneğine olumsuz etki yapabilirler (SELİK 1986). Tohum Laboratuvarımıza tohum stok merkezlerinden gelen tohumlarda, çimlenme deneyi sırasında görülen fungusların çimlenmeye olumsuz etkileri görüldüğünden; teşhislerinin yapılarak, gerekli tedbirlerin alınması önem kazanmaktadır. 7
2- MATERYAL VE YÖNTEM Müdürlüğümüzün Tohum Laboratuvarına stok merkezlerinden gelen tohumlardan çimlendirme deneyi sırasında üzerinde fungal gelişme görünenlerin tür teşhisleri, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümün ce yapılmıştır. Tohumlar üzerindeki fungal etmenlerin teşhisi amacıyla, tohumlar ilk olarak nemli hücreye alınmıştır. Nemli hücrede fungal gelişme gözlendikten sonra besi ortamı olan PDA ya (Potato dextrose agar) aşılama yapılmıştır. PDA da UV ışık altında yaklaşık bir hafta süreyle inkübe edildikten sonra, preparat yapılarak mikroskop altında inceleme yapılmıştır. Her bir fungus ayrı ayrı incelenerek, kültürel gelişme ve mikroskobik özelliklerine göre ELLIS (1971) den faydalanılarak teşhisleri gerçekleştirilmiştir. 8
3- BULGULAR VE TARTIŞMA Teşhisler sonucu; Fusarium, Trichoderma, Oedocephalum, Periconia, Penicillium, Rhizopus, Aspergillus, Chaetomium, Acremonium, Paecilomyces ve Stigmina cinsleri teşhis edilmiştir. Bu fungusların rastlandığı orman ağacı tohum türleri; halepçamı (Pinus halepensis), fıstıkçamı (Pinus pinea), doğu ladini (Picea orientalis), karaçam (Pinus nigra), sarıçam (Pinus sylvestris), gladiçya (Gladitschia triacanthos) ve duglas (Pseudotsuga menziesii) olup, türlere göre rastlanan funguslar TABLO 1 de gösterilmiştir. İbreli kozalaklarında ve tohumlarında, kozalak toplanmasından, tohum çıkarma ve kontrolu sürecinde Alternaria, Aspergillus, Penicillium, Trichoderma cinslerine sıklıkla rastlanmaktadır (HANSEN ve LEWİS 1997). Çalışmamızda bu funguslardan üçü (Aspergillus, Penicillium, Trichoderma) teşhis edilmiştir. Bu tür funguslar genelde kozalakların toplanma veya tohum çıkarılması sırasında nemli ve gerekli havalandırması olmayan yerlerde depolanmasından veya fazla sıcağa maruz bırakılmasından kaynaklanmaktadır. SELİK (1986) in özellikle yüksek sıcaklık ve rutubetli olarak depolanan tohumlarda sık olarak görüldüğünü belirttiği sekiz küf cinsi fungustan dördüne (Fusarium, Penicillium, Aspergillus, Rhizopus) ve BUTIN (1995) in belirttiği dört cins küf fungusundan üçüne (Trichoderma, Fusarium ve Penicillium) bu çalışmamızda rastlanmıştır. Ladinde fungal zararının fazla görülmesinin nedeni; kozalaktan tohum elde etme süresinin, Tohum Stok Merkezlerinde uzun zaman almasından kaynaklanmaktadır. Teşhis çalışmaları sırasında; ladinin Murgul ve Veliköy orijinlerinde ortalama % 15, Vakfıkebir orijininde ortalama % 35, Çaykara orijininde ortalama % 50, Maçka ve Karadağ orijinlerinde % 100 oranında fungus yoğunluğuna rastlanmıştır. Gladiçya, halepçamı, karaçam ve sarıçam tohum örneklerinde ortalama olarak % 10, fıstıkçamında % 15, duglasta ise % 50 oranında fungus yoğunluğuna rastlanmıştır. Bu funguslar saprofitik veya zayıf patojen olduklarından küflenme kozalakların dış kısmında kuru, tek veya çok renkli, misel 9
Tablo 1. Ağaç türlerine göre belirlenen funguslar Table 1. Funfus species observed in tree species Fungus Türü A ğ a ç T ü r l e r i Duglas Ladin Gladiçya Halepçamı Fıstıkçamı Karaçam Sarıçam Aspergillus spp. X X X X Penicillium spp. X X X X Chaetomium spp. X X X X Periconia spp. X X X X X X Stigmina spp. X Rhizopus spp. X X Trichoderma spp. X X X Oedocephalum spp. X Paecilomyces spp. X Acremonium spp. X Fusarium spp. X X X X X 10
görünümündedir. Ancak genelde tohumlar çürür ve reçine yüzünden tohum çıkarma işi zorlaşır (HANSEN ve LEWİS 1987). PROCHAZKOVA (1991), 8100 ibreli kozalak partisini tarayarak; Picea abies tohum partilerinin % 85 inde Penicillium; Pinus sylvestris tohum partilerinin % 39 unda Aspergillus, % 70 in de Trichotecium ve % 40 ında da Rhizopus stolonifer e rastladığını bildirmektedir. Bu funguslar genelde çimlenme testi, patojen taraması veya soğuk ıslak ön işlem sırasında gelişirler ve kötü tohum partilerinin (örneğin; olgunlaşmamış veya uygun şartlarda depolanmamış) habercisi de olabilirler. Patojenik funguslar (örneğin Fusarium vb.), kozalaklara genelde toplanmadan önce veya depolanma sırasında bulaşarak zarar verirler. Bu fungusların zararını azaltmak için genelde tohum partilerinin fungisitlerle ilaçlanması yöntemi kullanılmaktadır. Patojenik fungusların listesi gittikçe kabarmakla birlikte en bilinen tür Fusarium, yani genelde tohum yada soğuk mantarı olarak bilinen türlerdir. Önce Kuzey Amerika da ortaya çıkan ancak Avrupa da da oldukça yaygın olan ve zarar veren Fusarium türleri, bir tohum partisine bulaştıklarında katlama/soğuk ıslak ön işlem sırasında veya ekim sonrası soğuk ve nemli şartlarda yayılırlar. Fusarium, tohumların çimlenme yüzdesini azaltmaktadır (JAMES ve Ark. 1991). Pinus strobus un 9 tohum partisinde Fusarium oranı % 40-100 arasında görülmüştür (BUSCCHENA ve Ark 1995). Genelde ladin ve göknar türlerinde çimlenme deneyi sırasında görülürler. Özellikle ladin tohumu orijinlerinde fungal zararının yoğun olarak rastlanmasına neden olan, kozalaktan tohum elde etme süreci kısaltılmalıdır. Bunun için kozalaklar sahil kesiminden uzakta, rutubet yüzdesi düşük olan yüksek rakımlarda açılmaya bırakılmalıdır. Müdürlüğümüz vasıtasıyla ABD den ithal edilen duglas tohumunda, ülkemizde rastlanmayan Oedocephalum fungus cinsine rastlanmıştır. Bu nedenle, uluslararası tohum alış-verişinde istenmeyen hastalık etmenlerinin sokulmasını önlemek üzere ithalat düzenlemelerinde gerekli önlemler (sağlık sertifikası, kontrol vs.) alınmalıdır (SELİK 1986). 11
Oedocephalum, Periconia, Chaetomium, Paecilomyces, Stigmina ise tohuma toprak ve tozdan bulaşan funguslardır. Teşhis edilebilen 11 fungusun bir kısmı topraktan, diğer kısmı kozalak hasatından dolayı depolama aşamasında görülmektedir. Trichoderma topraktan başka, ölü ağaçlardan ve ibrelerden de bulaşabilmektedir. Özellikle hasat yapılırken, yerden kozalak toplamadan vazgeçilmelidir. Çünkü kozalakla birlikte toprak funguslarının da tohum deposuna getirilme tehlikesi yüksek bir olasılık olarak karşımıza çıkmaktadır. Depolamada ortaya çıkan funguslarda nem, sıcaklık, ışık, oksijen, besin ortamı, ph derecelerindeki davranışları dikkate alınarak, uygun depolama koşuları sağlanmalıdır. Funguslar optimal gelişmeleri belirli nem sınırlarına bağlıdır. Sıcaklık olarak 5 C ile +20 C arasında en iyi gelişmelerini yaparlar. Oksijensiz ortamda yaşayamazlar ve asit ortamında (ph.3-6) gelişirler (ANŞİN 1987). Tohumları kuru depolama veya sık sık alt üst etme ile fungus saldırısı geniş ölçüde önlenebilir (SELİK 1986). Tohumları iyi havalandırarak, düşük sıcaklıklarda saklamak küflenmeyi önleyebilmektedir. Ayrıca fungisit uygulanması veya 38 C deki suda 24 saat tutularak dezenfekte edilmeleri türlere göre değişmekle beraber tavsiye edilmektedir. Ancak, genelde funguslar bilinen dezenfeksiyonal maddelerinin çoğuna karşı dirençli olduklarından; tohumların zarar görmeyeceği ve fazla yüksek olmayan dozlar uygulamaya özellikle dikkat edilmelidir. Fungus türlerinden bazılarının insan sağlığı üzerinde olumsuz etkileri bulunmaktadır (DEACON 1998). Bu etkiler, hastalıklara ya da allerjik reaksiyonlara sebep olabilmektedir. Çeşitli fungus türleri tarafından üretilen toksik metabolitler (Aspergillus türleri Aflatoksinler, Sterigmatoksin, Ochratoksin; Penicillium türleri Sitrinin, Penisillik asit, Rubratoksinler; Fusarium türleri Trichothecenes) üretmektedirler. Bunlar arasında genelde Aspergillus türleri tarafından üretilen aflatoksin ler, üzerinde en çok çalışılanlardır. Aflatoksinlerin; allerjik reaksiyonlara, enfeksiyonlara, karaciğer hasarlarına ve zehirlenmelere neden olduğu hatta karsinojenik etkileri bulunduğu belirlenmiştir (EATON ve GROOPMAN 1994). Bu nedenle, laborantların gerekli sosyal ve ekonomik hakları sağlanmalıdır. 12
4-SONUÇ VE ÖNERİLER: 20 Tohum Stok Merkezinden, Müdürlüğümüz Tohum Laboratuvarına gelen tohumların çimlenme deneyleri sırasında 11 fungus türü belirlenmiştir. ABD den ithal edilen duglas tohumunun çimlendirme deneyi sırasında ortaya çıkan ve ülkemizde bulunmayan Oedocephalum a, ilk kez bu çalışmamızda rastlanmıştır. Teşhis edilen funguslar, genelde kozalak hasat ve tohum depolama safhalarında rastlanılan türlerdir. Tohumların sağlıklı bir şekilde saklanabilmesi, programlanan sayıda fidan elde edilebilmesi ve fungal zararları azaltabilmek için; 1. Duglas tohum örneğinde görüldüğü üzere, ormancılıkla ilgili karantina çalışmalarının, Orman Bakanlığı bünyesinde oluşturulacak bir birim tarafından yönetilmesi yerinde olacaktır. İthal edilen tohumlarda karantina önlemleri titizlikle uygulanmalı, ülkeye giren her partiden sağlık sertifikası istenilmelidir. 2. Zayıf, hastalıklı veya ölü ağaçlardan kozalak hasadı yapılmamalıdır. 3. Topraktan mümkün olduğunca kozalak toplanmamalıdır. 4. Tohum çıkarılması amacıyla kozalaklar temiz ve tozsuz yere serilmelidir. Kozalaktan tohum çıkarma işlemi kısa zamanda bitirilmelidir. 5. Soğuk hava depolarında tohumlar, ideal rutubet yüzdelerine gelinceye kadar kurutularak saklanmalıdır (rutubet % 6-8). 6. Gerekli hallerde fungisit kullanılmalıdır. 7. Fungusların laboratuvarda meydana getirebileceği sağlık zararlarına karşı, gerekli önlemler alınmalıdır. Fungal flora için alınacak çeşitli mücadele tedbirleri yerine, fungal floranın bulaşma ve yayılma şartlarını bilerek, gerekli önlemleri almanın; kesin, ekonomik ve daha pratik çözüm yolu olduğu unutulmamalıdır. 13
ÖZET 20 Tohum Stok Merkezinden gelen tohum örneklerinden; duglas, ladin, gladiçya, halepçamı, fıstıkçamı, karaçam ve sarıçam türlerinde funguslara rastlanmıştır. Tohum örneklerinde; Fusarium, Trichoderma, Oedocephalum, Periconia, Penicillium, Rhizopus, Aspergillus, Chaetomium, Acremonium, Paecilomyces ve Stigmina teşhis edilmiştir. Fungus yoğunluğunun % 10-100 arasında değiştiği görülmüştür. SUMMARY Among the seeds from 20 seed stock centers, some fungus species were observed in Pinus halepensis, Pinus pinea, Picea orientalis, Pinus nigra, Pinus sylvestris, Gladitschia triacanthos and Pseudotsuga menziesii tree species seed samples. As a result Fusarium Trichoderma, Oedocephalum, Periconia, Penicillium, Rhizopus, Aspergillus, Chaetomium, Acremonium, Paecilomyces ve Stigmina species are described. These fungus were observed in 10-100% in seed samples. 14
KAYNAKÇA ANONİM 1995. Orman Zararlıları İle Mücadele Esasları, Orman Koruma ve Yangınla Mücadele Dairesi Başkanlığı Tebliğ No:286 Tasnif No:IV-1519 O.G.M Matbaası-ANKARA. ANŞİN, R. 1987. Orman Fitopatolojisi. Orman Ağaçlarında Görülen Parazit ve Saprofit Mantarlar, Kayı Yayıncılık, İstanbul. BUTIN, H. 1995. Damage to Flowers and Seeds, In: Tree Diseases and Disordes. BUSCHENA, C.A., OCAMB, C.M. and BRIEN, J. 1995. Biological Control of Fusarium Diseases of Conifer Seedlings. In: National Proceedings: Forest and Conservation Nursery Associations. DEACON, J.W. 1998. Modern Mycology, 3rd Edition, Blackwell Science. EATON,D.L. ve GROOPMAN,J.D.1994. The Toxicology of Aflatoxins. Academic Press, New York. ELLIS, M.B. 1971. Dematiaceous Hyphomycetes. C.M.I. Kew Surrey, P.608, England. HANSEN, M. and LEVIS, J.C. 1997. Compendium of Conifer Diseases, APS Publishing. JAMES, R.L., DULMROESE, R.K., WENNY, D.L., 1991. Fusarium Diseases of Conifer Seedlings. In Proceedings of IUFRO Working Party Eds: J.R.SUTHERLAND and S.G.GLOVER, 298 pp, Canada. PROCHAZKOVA, Z. 1991. The Occurrence of Seed-borne Fungi on Forest Tree Seeds in The Years 1986-1991. Commun. Inst.For.Cech.17:107-123. SELİK, M., 1986. Orman Patalojisi, İ.Ü. Orman Fakültesi Yayın No:377. Taş Matbaası, İstanbul. TOPÇUOĞLU, M.Y., 1966. Bitkilerde Hastalık Amillerinden Mantarlar OAE Dergisi Serisi No:24, Cilt:12 Sayı:2, Güzel İstanbul Matbaası, Ankara. 15