KıĢlık Kanola ÇeĢidinin (Elvis ÇeĢidi) Bazı Fiziksel Özelliklerinin Belirlenmesi

KıĢlık Kanola ÇeĢidinin (Elvis ÇeĢidi) Bazı Fiziksel Özelliklerinin Belirlenmesi M. Fırat BARAN 1, M. Recai DURGUT 2, Türkan AKTAġ 2, Poyraz ÜLGER 2, Birol KAYIġOĞLU 2 1 Atatürk Toprak ve Su Kaynakları AraĢtırma Enstitüsü Müdürlüğü, KIRKLARELĠ 2 Namık Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Makinaları Bölümü, TEKĠRDAĞ f_baran72@hotmail.com Özet: Kanola (kolza), tohumlarında %40-50 arasında yağ bulunan, oleik asitçe zengin değerli bir yağ bitkisidir. Bu araģtırma 2009 yılında Kırklareli ili Ürünlü köyünde çiftçi koģullarında yetiģtirilen kanola tarlasından alınan bitki örnekleri kullanılarak yürütülmüģtür. ÇalıĢmada; yağ açığımızın kapatılmasında alternatif ürün olan kanola bitkisine (Elvis çeģidi) yönelik; bitki boyu, yan dal sayısı, harnup sayısı, harnupta tane sayısı, ürün verimi gibi verime etki eden özellikler belirlenmiģ ayrıca kanola tohumunun; ürün nem içeriği, uzunluk, çap, tek dane ağırlığı, bin dane ağırlığı, geometrik ortalama çap, küresellik, tohum hacmi, yoğunluğu, yığılma açısı ve sürtünme katsayısı gibi bazı fiziksel özellikleri saptanmıģtır. Hasat edilen ürünün nemi % 8.34, bindane ağırlığı 4.74, bitki boyu 158,2 cm, bitki sap çapı 8.10 mm, tarla verimi 320.4 kg/da olarak belirlenmiģtir. Uzunluk, çap, tek tohum ağırlığı, geometrik ortalama çap, küresellik, hacim, hacimsel ağırlık, yığılma açısı ve sürtünme katsayısı sırasıyla; 2.35 mm, 1.93 mm, 0.0047g, 2.07 mm, 0.88, 5.07 mm 3, 617 kg/m 3, 29, 0.318 (galvaniz sac), 0.288 (paslanmaz çelik), 0.305 (alüminyum) bulunmuģtur. Anahtar kelimeler: Kanola tohumu, fiziksel özelliler, bitkisel özellikler, tohum özellikleri Determination of Some Physical Properties of Winter Canola Variety (Elvis Variety) Abstract: Canola is a valuable oily plant which is rich by oleic acid and its seed contains about 40-50% oil. This research has been carried out using canola plant samples (Elvis variety) taken from a canola field in farmer conditions in Ürünlü village of Kırklareli city. In this research; properties which effect the yield as plant length, number of side branch, carob number, grain number in a carob, crop yield for canola plant which is an alternative plant to prevent oil shortage were determined. Also some physical properties of canola seed as seed moisture content, length, diameter, mass of single seed, thousand seed mass, geometric mean diameter, sphericity, seed volume, density, accumulation angle and friction coefficient have been determined. Kernel moisture, thousand kernel mass, plant length, plant stem diameter, yield of the harvested crop were determined as 8.35 %, 4.74 g, 158.2 cm, 8.10 mm, 320.4 kg/da, respectively. Length, diameter, mass of single kernel, geometric mean diameter, sphericity, bulk density, accumulation angle and friction coefficient were found as 2.35 mm, 1.93 mm, 0.0047g, 2.07 mm, 0.88, 5.07 mm 3, 617 kg/m 3, 29 0, 0.318 (on galvanized sheet), 0.288 (stainless steel), 0.305 (aluminum), respectively. Keywords: Canola seed, phycsical properties, plant Properties, seed properties GĠRĠġ Kanola, bitkisel yağ kaynağı olarak bugün dünyada soyadan sonra en fazla üretilen değerli bir yağ bitkisidir. 2008 yılında dünyada 30.30 milyon ha alanda 57.86 milyon ton kanola tohumu üretilmiģ, yaklaģık 392 milyon tonluk dünya bitkisel yağ üretiminin 57.86 milyon tonu kanola dan karģılanmıģtır (FAO, 2008). Özellikle Çin, Almanya, Hindistan, Polonya, Ġngiltere, Fransa ve Kanada dünyanın en önemli kanola yağı üreticileri ve tüketicileridir. Türkiye'de kanola tarımına ilk defa 2. Dünya SavaĢından sonra Bulgar ve Romen göçmenler tarafından Trakya Bölgesinde baģlanmıģ ve zamanla diğer bölgelere de yayılarak 1979 yılında 27 bin ha alana ulaģmıģtır. Ancak, bu yıldan itibaren kolza çeģitlerinin yağında yüksek oranda erusik asit bulunduğu için kullanılması yasaklanmıģ ve böylece 1985'de ekimi 100 ha'a kadar gerilemiģtir. Ancak, yağında erusik asit ve küspesinde glukosinolat bulundurmayan 00-tipi kolza çeģitlerinin (kanola) getirilmesiyle birlikte, baģta Çukurova ve Trakya 38

bölgelerinde olmak üzere yeniden üretilmeye baģlanmıģtır (Süzer, 2008). Ülkemizde, kanola gibi kıģlık olarak baģarıyla yetiģtirilebilen yağ bitkisi sayısı oldukça sınırlıdır. Kanola tarımı buğday yetiģtirme uygulamaları ile çok benzerlik göstermekte, hemen hemen aynı periyot içerisinde (Eylül-Temmuz) ekilip hasat edilmektedir. Bu nedenle, özellikle tahıl üretiminin yoğun yapıldığı kuru tarım alanlarında tahıllara alternatif bir ürün olarak da önem kazanmaktadır. Rozet yapraklı dönemde kıģa girdiği taktirde; soğuklara karģı çok dayanıklı olması, doğal yağıģlarla yetinerek ek bir sulama ihtiyacı göstermemesi, en geç Temmuz ayı içerisinde hasat olgunluğuna gelmesi, hasadının tahıl biçerdöveri ile kolaylıkla yapılabilmesi ve de kuru tarım koģullarında ortalama 301 kg/da ile tahıllardan daha fazla verim vermesi (TUĠK, 2008), kanolayı vazgeçilmez kılmaktadır. Yüksek oranlarda erusik asit içeren yağlar insan sağlığı için, yüksek miktarlarda glukosinolat içeren küspeler hayvan sağlığı için zararlıdır (Adolphe, 1987; Mailer ve Wratten, 1987) Bu nedenle, hem yağında erusik asit içermeyen hem de küspesinde glukosinolat içermeyen kolza çeģitleri ıslah edilmiģtir (Zukalova et al., 1985, Baydar 2005). Günümüzde yağında düģük oranda (>%2) erusik asit (C22.1) ve küspesinde düģük miktarda (>30 μmol/g) glukosinolat içeren 00 tipi kolza çeģitlerine kanola denilmektedir (Röbbelen et al, 1989; Baydar, 2005). Kanola yağında ortalama %65 oleik, %20 linoleik, %9 linolenik, %4 palmitik ve %2 stearik asit bulunmaktadır (Weiss, 2000; Baydar, 2005). Böylece, %60 ın üzerinde oleik asit içeren kanola yağı diğer bitkisel yağlardan (ayçiçeği, soya, mısırözü yağları gibi) farklı olarak zeytinyağı ile benzer özellikler taģımaktadır (Baydar, 2005). Tarımsal ürünlerin fiziksel özellikleri, her ürün çeģidinin tek bir ünitesi veya dökme olarak yığın Ģekli esas alınarak incelenebilmektedir. Burada önemli olan husus, ürünün Ģekli, büyüklüğü, hacim yoğunluğu, yüzey alanı gibi mühendislik parametrelerinin doğru olarak belirlenmesi ve ortaya konulmasıdır (Turgut ve Kara, 1999). Fiziksel özellikler; ekim ekipmanı, hasat, taģıma, depolama ve kanola tohumunun iģlenmesi tasarlanması açısından önem taģımaktadır (ÇalıĢır ve ark., 2005). Tahıl ambarları, silolar ve tarım makinalarının tasarımında, tarımsal ürünlerin değiģik yüzeyler üzerindeki sürtünme katsayılarına ihtiyaç vardır.tahıl ambarları ve siloların tasarımında cidarlar üzerindeki düģey yük sürtünme katsayısı ile belirlenir. Pnömatik iletimde özellikle yüksek ürün konsantrasyonlarında, ürün-cidar sürtünmesi önemli bir direnç kuvvet oluģturur. Granüle ürünlerin akıģ karakterleri sürtünme katsayıları ile ilgilidir. Tarımsal ürünlerin kesilmesi, kıyılması ve preslenmesinde sürtünmenin payı bulunmaktadır. Dönen bir disk üzerindeki granüle ürünün hareketi sürtünmeden etkilenmektedir. Bütün bu örnekler, sürtünmenin hemen hemen tüm tarımsal iģlemlerde yer aldığını ve ihmal edilmemesi gerektiğini göstermektedir (Turgut ve Kara, 1999). Kanola tohumunda verimlilik ve fiziksel özelliklerin belirlenmesine yönelik bazı çalıģmalar yapılmıģtır. ÇalıĢır ve ark., 2005 araģtırmalarında kanola tohumlarının bazı fiziksel özelliklerini(boyut, uzunluk, çap, geometrik ortalama çap, yuvarlaklık, tek tohum ağırlığı,1000 dane ağırlığı, hacim yoğunluğu, son hız, yüzey alanı ve porozite) üç farklı nem içeriği seviyesinde (%4.7, %13.14, %23.96) analiz etmiģlerdir. Elde edilen sonuçlar sırasıyla; 2.07-2.29mm, 1,84-1.99mm, 1.91-2.08 mm, 0,93-0.91, 0,0040-0,0065 g, 5.10-6.36g, 3.96-5.15 mm 3,612.1-585.1 kg/m 3, 3.16-3.74m/s, 3.71-4.67mm 2,%48.2-60.6 olarak saptanmıģtır. ÇalıĢmada; kanola tohumunun bütün ebatlarının, porozite, yüzey alanı, 1000 dane ağırlığı ve son hız, nem içeriğindeki artıģla birlikte arttığını, hacim yoğunluğu ve yuvarlaklık, nem içeriğindeki artıģla birlikte azaldığını, statik ve dinamik sürtünme katsayısı özelliklerinin ise, nem içeriğindeki artıģla birlikte arttığı sonucuna varmıģlardır. Ġzli ve ark. 2009 araģtırmalarında üç çeģit kanola tohumunun; boyut, uzunluk, çap, geometrik ortalama çap, yuvarlaklık, 1000 dane ağırlığı, yüzey alanı, hacim yoğunluğu, porozite, son hız ve sürüklenme katsayısı gibi bazı fiziksel ve mekanik özelliklerini her tohum çeģidi için iki farklı nem içeriği seviyesinde (% 8,3-% 25,9, % 7.7-%27.4, % 7.3-%26.4) analiz etmiģlerdir. Elde edilen değerler; boyut 2.26-2.54mm, çap1.85-2.08mm, geometrik çap 1.96-2.23 mm, küresellik % 86.1-89.8, yüzey alanı 12.1-15.7 mm 2, hacim değerini 4.56-6.60 mm 3, yığılma açısını 18.22-26.81 0, son hız değerini 3.44-3.77 m/s ve sürtünme katsayısını (gazlvaniz yüzeyde 0.244-0.358, paslanmaz çelik yüzeyde0.233-0.331, alüminyum yüzeyde 0.237-0.335) olarak saptamıģlardır. ÇalıĢmada; kanola tohumunun bütün boyutlarının, porozite, yüzey alanı, 1000 dane ağırlığı, son hız ve sürtünme katsayısı değerlerinin nem içeriğindeki artıģla birlikte arttığını, öte yandan hacim yoğunluğu ve yuvarlaklık değerlerinin, nem içeriğindeki artıģla birlikte azaldığını saptamıģlardır. Hazbavi ve Minaei,2009 araģtırmalarında 7 çeģit kanola tohumunun (Option, Orient, Talaye, Global, Hyola 401, Hyola 308 ve Colvert) yaģ baza göre 6 farklı nem seviyesinde (5.49, 4.55, 5.41, 4.74, 5.53 ve 5.32) boyut, uzunluk, çap, geometrik ortalama çap, küresellik, yüzey alanı, hacim değerleri ve porozite gibi bazı fiziksel özelliklerini standart metotlar kullanarak belirlemiģlerdir. AraĢtırma sonuçları sırasıyla; 1.84-2.30mm, 1.76-2.15mm, 1,59-1,90mm, 1.76-2.09mm, 0.91-0.96, 9.74-13.86 mm 2, 2.67-6.44 mm 3, 928.01-1370 kg/m 3, 675.61-741.6 kg/m 3, %25.3-45.9 olarak tespit etmiģlerdir. Bazı fiziksel özelliklerin kanola çeģidine ve kanola nem içeriğine göre bu değerlerin oldukça değiģtiğini saptamıģlardır. 39

Bu çalıģmada, hasat nemine ulaģmıģ olan kanola bitkisinin tarımsal özellikleri (bitki boyu, yan dal sayısı ve bitkide harnup sayısı, harnupta tane sayısı,) ve tohum veriminin yanı sıra hasat edilmiģ olan tohumun hasada yönelik fiziksel özelliklerinin (nem içeriği, 1000 tane ağırlığı boyut özellikleri, küresellik, tek tohum ağırlığı, hacim ağırlığı, yığılma açısı ve 3 farklı yüzeydeki sürtünme katsayısı) belirlenmesi amaçlanmıģtır. ÇalıĢmanın farklılığı hasat dönemine ulaģmıģ olan Elvis çeģidi kanola bitkisinin sadece tohumuna yönelik değil bitkisel aksamına yönelik özelliklerinin de belirlenmiģ olmasıdır. MATERYAL VE YÖNTEM Materyal AraĢtırmada Brassica Napus L. türüne ait Elvis çeģidi kıģlık kanola bitkisel materyal olarak kullanılmıģtır. Elvis çeģidi; geliģmesi hızlı, sağlam kök ve sap yapısına sahip, soğuğa karģı dayanıklı, yüksek yağ oranı (%40-45) hektolitre ağırlığı yüksek, 00 erusik asit seviyeli, kıģlık bir kanola çeģididir. Denemeler, Kırklareli Ġli Merkez Ürünlü köyünde çiftçi tarlasında gerçekleģtirilmiģtir. OluĢturulan 5 *20m lik deneme alanı üç parsele bölünerek kanola bitkisine ait örnekler alınmıģtır. Deneme yeri Eylül ayı baģlarında ekime hazır hale getirilmiģtir. Tohum yatağı hazırlığında tüm deneme alanına 20 kg/da 20-20-0 kompoze gübresi serpme olarak verilmiģtir. Ekim normu 450 gr/da uygulanmıģtır. Herbisit uygulanmamıģ olup, yabancı ot mücadelesi el çapasıyla yapılmıģtır. Bitkiler 6 yapraklı devreye ulaģtıklarında 10 cm sıra üzeri mesafe olacak Ģekilde seyreltilmiģlerdir. Mart ayı içerisinde 25 kg/da hesabıyla %26 lık amonyumnitrat gübresi uygulanmıģtır. Sulama yapılmamıģtır. Yaprak bitlerine karģı Mayıs ve Haziran aylarında iki defa ilaçlama uygulanmıģtır. Temmuz baģında hasat yapılmıģtır. AraĢtırmada bitkisel materyalin yanı sıra, bitki boyu ölçümleri için Ģeritmetre, bitki sap kalınlığı ölçümleri için kumpas, tohum boyutlarının ölçümünde 0.01 mm hassasiyetinde mikrometre, ürün nem içeriğinin saptanması amacıyla da nem tutucu kaplar, hassas terazi ve mikro iģlemci kontrollü termostat ve zaman saati ile hassas sıcaklık +5 0 C - 250 0 C olan kurutucu (etüv), materyalin farklı yüzeylerdeki sürtünme özelliklerinin belirlenmesi için galvaniz sac, paslanmaz çelik ve alüminyum dan oluģan 3 adet sürtünme yüzeyi kullanılmıģtır. Yöntem Kanola Bitkisinin Hasada Yönelik Özelliklerinin Saptanması Kanola bitkisi havaların sıcak veya yağıģlı gitmesine ve çeģidin erkenciliğine bağlı olarak çiçeklenmeden 40 ile 50 gün sonra hasat olumuna gelmektedir. Kanola hasat olumuna geldiğinde bitkilerin sap, yaprak ve kapsülleri tamamen kuruyup sararmakta, sarı bir renk oluģmaktadır. Tohum kahverengiye dönüģmüģse ve tohum nem içeriği %10 nun altına düģmüģse bitkinin hasat zamanı gelmiģ demektir. Kanola bitkisinde olgunlaģma aģağıdan yukarı doğru olmaktadır. Hasatta bitkilerin tam olgunlaģması beklenirse alt kapsüllerde çatlama ve dökülmeler görülmektedir (Süzer, 2008). Bitki Sap (Gövde) Çapı: Bitki sap(gövde) çapı saptanırken tohum çeģidinin ekili olduğu deneme parselinden 25 er numune alınmıģtır. Alınan numuneler kumpas ile ölçülerek ortalama sap (gövde) çap değeri bulunmuģtur. Bitki boyunun saptanması: Bitki boylar saptanırken deneme alanındaki parsellerden 25 er numune alınmıģtır. Alınan numuneler toprağın hemen üstünden makasla kesilmek suretiyle Ģerit metre ile ölçülerek ortalama bitki boyu değerleri bulunmuģtur. Yan dal sayısının saptanması: OluĢturulan parsellerden 25 örnek bitki alınarak yan dal sayıları sayılmıģ ve çıkan miktarlar örnek sayısına bölünerek ortalama yandal sayısı saptanmıģtır. Bitkide harnup (kapsül) sayısının saptanması: Kanola çiçekleri döllendikten sonra yumurtalık geliģmekte, kapsül veya harnup Ģeklinde içerisinde bir plesanta (zarla) ile ayrılan iki bölümden oluģan ve içerisinde yaklaģık 10-26 arasında tohum bulunan meyveler oluģmaktadır (Süzer, 2008). Deneme alanında hasat edilecek kanola tarlasındaki parsellerden 25 örnek alınarak bitkide harnup sayıları saptandıktan sonra çıkan miktarlar örnek sayısına bölünüp ortalama değerler bulunmuģtur. Harnuptaki tane sayısının saptanması: Deneme alanında hasat edilecek kanola tarlasındaki parsellerden 25 bitki alınarak harnupta dane sayıları saptandıktan sonra çıkan miktarlar örnek sayısına bölünüp ortalama değerler bulunmuģtur Tarla ürün verimlerinin saptanması: Tarla veriminin saptanması için ölçümü yapılan parsellerin hasat öncesi, sıra üzerinde bir metre karelik çerçeve ile tarlanın üç ayrı yerinden örnekler alınmıģ, bu kısımdaki örnekler elle hasat edilerek, elde edilen ürün tartılmıģ ve ortalamaları alınarak bulunan değerler dekardaki verime çevrilmiģtir (Ülger, 1982). Q T = n qt (1) Bu eģitlikte; Q T : Tarlanın dane verimi (kg/da) qt : Alınan örneklerin tane verimleri toplamı (gr/m 2 ), n : Tarlalarda alınan örnek sayısı dır. Kanola Tohumunun Hasada Yönelik Özelliklerinin Saptanması Tohum nem içeriğinin saptanması: Kanola bitkisinde tohumun rutubeti %8-10 nın altında olduğu zaman hasat yapılmaktadır (Anonymous, 2009). 40

Ürünün hasat nemine ulaģıp ulaģmadığını saptamak amacıyla hasat döneminde belli aralıklarla örnek alınıp tohumun nem içeriği standartlara uygun Ģekilde (ASAE, 1997) belirlenmiģtir. Tohum nem içeriği yaģ baz esasına göre aģağıdaki eģitlikten yararlanılarak hesaplanmıģtır. N W s yb (2) Ws Wm Bu eģitlikte, N yb : Tohum nem içeriği (%), W s : Ürünün yaģ ağırlığı (g), : Ürünün kuru ağırlığıdır (g). W m Bindane ağırlığının saptanması: Bindane ağırlığının saptanması için hasat edilen üründen belli miktarlarda örnekler alınarak 100 erli gruplar sayılmıģ ve sayılan 100 erli gruplar 4 er kez tekrarlanarak tartılmıģtır. 100 eli grupların tartı ortalamaları alınmıģ ve bu ortalama 10 ile çarpılarak ürünün bin dane ağırlığı bulunmuģtur (ġehirali, 1989). Tohum boyutlarının saptanması: tohumların boyutlarını belirlemek için, 100 tohum içeren 10 grup örnek rastgele seçilmiģtir ve bunlara iliģkin uzunluk, geniģlik ve çap değerleri ölçülmüģtür. Küresellik ve geometrik ortalama çap değerlerinin saptanması: Küresellik değeri, aynı zamanda tohumun Ģekilsizliğinin bir ölçüsüdür (Önal, 1995). Kanola tohumunun küresellik ve geometrik çap değerleri tohumun boyutlarına bağlı olarak aģağıdaki eģitlikler kullanılarak hesaplanmıģtır (Mohsenin, 1970; Razavi et al., 2009). ø = (L.D 2 ) 1/3 / L (3) D g = (L.D 2 ) 1/3 (4) Bu eģitliklerde, ø : Küresellik (%), D g D L : Geometrik ortalama çap (mm), : Çap (mm), : Uzunluktur (mm). Tane hacminin saptanması: Tane hacmi, sıvı (toluen) içerisine bırakılan tanelerin yer değiģtirdikleri sıvının ağırlığı esasına göre hesaplanmıģtır (Lewis, 1996; KayiĢoğlu ve Esen 2007). Bu amaçla 3 tekrarlı olarak 50 kanola tohumu tanesi kullanılmıģ ve ortalama hacim ağırlığı bulunmuģtur. Yığılma açısının saptanması: TemizlenmiĢ tohumlar dikey bir silindir içerisine dikkatli Ģekilde doldurulup daha sonra yavaģça dökülmek suretiyle meydana gelen tohum yığınının oluģturduğu koninin yüksekliği ve taban çapı ölçülerek yığılma açısı aģağıdaki bağıntı ile hesaplanmıģtır. Bu iģlem 24 tekerrürlü yapılarak ortalama yığılma aģçısı bulunmuģtur.(irtwange, 2000; Akaamio ve Raji, 2006) ø= tan -1 (2H /d) (5) Bu eģitlikte, H: yükseklik (mm), d: çap değeridir (mm). Sürtünme katsayısının saptanması: Materyalin farklı yüzeylerdeki sürtünme özelliklerinin belirlenmesi için galvaniz sac, paslanmaz çelik ve alüminyum dan oluģan 3 adet sürtünme yüzeyi kullanılmıģtır. Sürtünme deneyi yapılmadan önce, ürün sürtünme yüzeyinde yeterince (50 kez ) kaydırılmalı, böylece sürtünme yüzeyi ürüne alıģtırılmalıdır (Turgut ve Kara, 1999) Yığın halindeki ürünün sürtünme katsayısının (µ s ) belirlenmesinde eğimli plakalı ölçme cihazı kullanılmıģtır. Eğimli plakalı ölçme cihazı, ayarlanabilir açılı bir plakaya sahiptir. Bu düzenekte sürtünme plakasının eğimi ürünün kaymaya baģladığı ana kadar artırılmaktadır. Eğimli plakanın yatayla yaptığı açının (ϴ )tanjantı sürtünme katsayısı olarak alınmıģtır. Bu iģlem 10 tekerrürlü olarak 3 farklı sürtünme plakasında harekete geçebilmeleri için gerekli kayma yükseklikleri ölçülmüģtür. Kayma yüksekliklerinden yararlanarak farklı sürtünme materyallerindeki sürtünme katsayıları bulunmuģtur. (Kocabıyık, 1997; Aktas et al., 2006). µ s = tanθ (6) SONUÇ ve TARTIġMA Kanola Bitkisinin Özelliklerine ĠliĢkin Sonuçlar Kanola hasadında kullanılan hasat yöntemi kadar, bitkinin bitki sap kalınlığı, bitki boyu, yan dal sayısı, harnup sayısı vb. gibi generatif özellikleri de etkili olmaktadır. Bu nedenle deneme tarlasında hasat olgunluğuna ulaģarak hasadı yapılan Elvis çeģidi kanolanın bitkisel özellikleri ve tarla ürün verimliliği belirlenmiģtir. Bu özelliklere iliģkin sonuçlar Çizelge 1 de verilmiģtir. 41

Çizelge 1. Hasat olgunluğuna ulaģmıģ kanola bitkisinin bitkisel özelliklerine iliģkin değerler Özellikler Bitki Sap Çapı (mm) 8.10 ±0.3 Bitki Boyu (cm) 158.2 ± 1.0 Yan dal Sayısı (adet) 8.9 ±0.0 Harnupta (kapsül) 27.1± 2.0 Dane Sayısı (adet) Harnup (kapsül) Sayısı (adet) 358.3 ± 4.0 Verim (kg/da) 320.4 ±10. Yapılan bazı araģtırmalar incelendiğinde tohum verimi değerlerinin 259.3 kg/da (ġaman, 1983), 277.7 kg/da (Kolsarıcı ve Er, 1988), 309.7 kg/da (BaĢalma, 1999), 235.7 kg/da (Sağlam ve Aslanoğlu, 1999), 246.6 kg/da (Karaaslan, 1999) ve 218 kg/da (Öz, 2002) olarak saptandığı belirlenmiģtir. Bu değerlerden bizim araģtırmamızdaki verim değerinin (320.4 kg/da) oldukça yüksek olduğu anlaģılmaktadır. Saptanan bu yüksek tohum verimi değerinin diğer araģtırmacıların tohum verimi değerlerinden fazla miktarda olmasının; tohumun çeģit özelliği ve erken ekim zamanından kaynaklandığı düģünülmektedir. Bitki sap (gövde) kalınlığı 8.10 mm, bitki boyu 158.2 cm, yan dal sayısı 8.9 adet, bitkide harnup sayısı 358.3 adet ve harnupta dane sayısı ise 27.1 adet olarak saptanmıģtır. KıĢlık kanola da yapılan bazı çalıģmalarda; bitki boyu değerleri 178.2 cm (Kolsarıcı ve BaĢoğlu, 1984), 152.0 cm (Raymer et al.,1990), 156.9 cm (Öz, 2002) olarak saptanmıģtır. Yan dal sayısı 8.5 adet (Karacaoğlu ve ark., 1998), 8.1 adet (Öz, 2002); harnupta tane sayısı değerleri ise 28.0 adet/harnup (Kolsarıcı ve Er, 1988), ) 26.35 adet/harnup (Kolsarıcı ve ark., 1985), 30 adet/harnup (Öz, 2002) ve 25.3 adet/harnup Ortalama Değerler (Göksoy ve Turan, 1986) olarak saptanmıģtır. Bitkide harnup sayıları ise 336.0 adet (Ġlisulu, 1970) ve 338.7 adet (Öz, 2002) olarak saptanmıģtır. Kırklareli koģullarında yapılan bu çalıģmada bitki için saptanan değerler daha önce yapılan araģtırma sonuçlarıyla karģılaģtırıldığında bitkisel özellikler elde ettiğimiz verilerle paralellik gösterdiği saptanmıģtır. Kanola Tohumunun Hasada Yönelik Özelliklerine ĠliĢkin Sonuçlar Hasat döneminde deneme tarlasından elde edilen kanola tohumlarının nem içeriklerine iliģkin ortalama % 8.34 olarak tespit edilmiģ ve hasada uygun neme ulaģıldığı belirlenerek ürün hasadı yapılmıģtır. %8.34 nem içeriğindeki tohumun saptanmıģ olan bazı fiziksel özellikleri Çizelge 2 de verilmiģtir. Çizelge 2 incelendiğinde; tohumun ortalama uzunluğu 2.35 mm, ortalama çapı 1.93 mm, geometrik ortalama çapı 2.07 mm, küresellik değeri 0.88, tek tohumun ağırlığı 0.0047 g, bindane ağırlığı 4.74 g, tohum hacmi 5.07 mm 3, hacimsel ağırlığı 617 kg/m 3, yığılma açısı 29, sürtünme katsayısı galvaniz sac yüzeyde 0.318, paslanmaz çelik yüzeyde 0.288, alüminyum yüzeyde ise 0.305 olarak saptanmıģtır. Çizelge 2. Kanola tohumunun % 8.4 nem değerinde ölçülen bazı fiziksel özellikleri Özellikler Ortalama Değerler Uzunluk (mm) 2.35±0.20 GeniĢlik (çap) (mm) 1.93±0.13 Geometrik Ort. Çap (mm) 2.07±0.15 Tek tohum ağırlığı (g) 0.0047±0.0001 1000 Dane ağırlğı (g) 4.74± 0.15 Küresellik (%) 0.88±3.29 Tohum Hacmi Ağırlığı (mm 3 ) 5.07± 1.02 Hacimsel ağırlığı ( kg/m 3 ) 617±2.2 Yığılma açısı ( 0 ) 29±1.02 Sürtünme Katsayısı (Galvaniz Sac yüzey) 0.318±0.024 Sürtünme Katsayısı (Paslanmaz Çelik yüzey) 0.288±0.018 Sürtünme Katsayısı (Alüminyum yüzey) 0.305±0.012 Ortalama % 8.34 nem içeriğine sahip olana kanola tohumlarının uzunluk, geniģlik ve kalınlık ölçülerinden faydalanılarak hesaplanmıģ olan ortalam küresellik değeri 0.88 olarak hesaplanmıģtır. Kanola tohumu için yapılmıģ olan benzer sonuçlar incelendiğinde Razavi et al. (2009) 4 çeģit kanola tohumu için (Hyola, Okapi, Orient ve SLM ) iki faklı nem seviyesinde (%5.27-23.69) çeģide bağlı olarak uzunluk değerlerinin 1.925-2.262 mm, çap değerlerinin 1.475-1.911 mm, geometrik ortalama çap değerlerinin 1.625-2.02 mm, 42

küresellik değerlerinin ise 0.82-0.93 arasında değiģtiğini belirlemiģlerdir. ÇalıĢır ve ark. ları (2005) farklı nem seviyesinde (%4.7, %13.14, %23.96) kanola tohumlarının uzunluk değerlerinin 2.07-2.29 mm, çap değerlerinin 1.84-1.99 mm, geometrik ortalama çap değerlerinin 1.91-2.08 mm, küresellik değerlerinin 0.93-091 arasında değiģtiğini saptamıģlardır. Ġzli ve ark. (2009) 3 çeģit kanola tohum (Capitol, Samurai ve Jetneuf) çeģidi için iki farklı nem içeriği seviyesinde ( % 8,3-% 25,9, % 7.7- %27.4, % 7.3-%26.4) benzer ölçümleri gerçekleģtirmiģler ve Capitol çeģidi için uzunluk değerlerinin 2.46-2.57 mm, çap değerlerinin 1.96-2.08 mm, geometrik ortalama çap değerlerinin 2.11-2.23 mm, küresellik değerlerinin %86.1-%86.8 arasında değiģtiğini Jetneuf çeģidi içinde; uzunluk değerlerinin 2.26-2.36 mm, çap değerlerinin 1.85-2.00 mm, geometrik ortalama çap değerlerinin 1.98-2.12 mm, küresellik değerlerinin %87.4-%89.8 arasında değiģtiğini belirtmiģlerdir. Samurai çeģidi için yaptıkları çalıģma sonucunda da geometrik özelliklerin azda olsa değiģtiğini; uzunluk değerlerinin 2.25-2.31 mm, çap değerlerinin 1.82-1.98 mm, geometrik ortalama çap değerlerinin 1.96-2.09 mm, küresellik değerlerinin ise %86.8-%89.6 arasında değiģtiğini saptamıģlardır. Çizelge 2 deki sonuçlar incelendiğinde araģtırmada kullanılan kanola tohumlarının ortalama bin dane ağırlığı 4.74 gr, tek tohum ağırlığı ise 0.0047 g olarak saptanmıģtır. Benzer Ģekilde Razavi et al. (2009) çalıģmalarında kullandıkları kanola tohumunun bin dane ağırlığını 3.06-484 g; ÇalıĢır ve ark. (2005) tek tohum ağırlığını 0.0040-0.0065 g olarak belirlemiģlerdir. Çizelge 2 de tohum hacminin 5.07 mm 3, hacimsel ağırlığın ise 617 kg/m 3 olarak belirlendiği görülmektedir. Benzer Ģekilde Razavi et al. (2009) kanolanın hacimsel ağırlığını 666.6-738.8 kg/m 3 arasında, ÇalıĢır ve ark. (2005) 612.1-585.1 kg/m 3 ; arasında bulmuģlardır. Ġzli ve ark. (2009) çeģide bağlı olarak tohum hacmini capitol çeģidinde 4.45-6.60 mm 3 arasında saptarken, Hazbavi ve Minaei (2009) tohum hacmini 2.66 mm 3-6.44 mm 3 olarak saptamıģlardır. AraĢtırma sonuçlarına göre kanola tohumunun yığılma açısı 29 olarak belirlenmiģtir. Benzer sonuç; Razavi et al. (2009) yığılma açısı değerinin benzer Ģekilde 25.37-28.54 arasında değiģtiğini saptamıģlardır. Hemen hemen tüm hasat sonrası iģlemlerde önemli bir parametre olan sürtünme katsayısına iliģkin sonuçlar incelendiğinde Elvis çeģidi kanola tohumunun farklı sürtünme yüzeyleri üzerinde farklı sürtünme davranıģı gösterdiği belirlenmiģtir. ÇalıĢma sonucunda en düģük sürtünme katsayısı paslanmaz çelik yüzey üzerinde 0.288 olarak gerçekleģtiği saptanmıģtır. Bu değer alüminyum yüzey üzerinde 0.305 olarak saptanırken galvaniz sac yüzey üzerinde ise maksimum değere ulaģmıģ ve 0.318 olarak bulunmuģtur. Benzer sonuçlar; Razavi et al. (2009) tarafından belirlenmiģtir. AraĢtırmacılar sürtünme katsayısını galvaniz sac üzerinde 0.301-0.419, fiberglas yüzeyde 0.260-0.414, karton yüzeyde 0.358-0.450 olarak saptamıģlardır. Ġzli ve ark. da (2009) galvaniz sac yüzeyde yaptıkları ölçümlerde çeģide göre değiģmekle beraber sürtünme katsayısı değerlerinin 0.244-0.358 arasında değiģtiğini saptamıģlardır. AraĢtırmamız da kullandığımız Elvis çeģidi kanola tohumunun galvaniz sac üzerinde oluģan sürtünme katsayısı değerine en yakın değerler Capitol çeģidi için saptanmıģtır (0.314-0.358). Öte yandan Jetneuf (0.251-0.274) ve Samurai (0.244-0.272) çeģitleri için sürtünme katsayısı değerlerinin oldukça düģük olduğu anlaģılmıģtır. Sonuç olarak bu çalıģmada elde edilen veriler ile diğer araģtırıcıların elde ettiği veriler incelendiğinde sonuçların genelde birbirine paralellik göstermekle beraber aralarındaki ufak farklılıkların kanola tohumunun çeģit farkından ve kullanılan tohumun nem içeriğindeki farktan kaynaklandığı düģünülmektedir. Hasat döneminde elde edilen bitki ve tohum özelliklerine iliģkin elde edilen bu araģtırma sonuçları, ülkemizde yaygın olarak tarımı yapılan Elvis çeģidi kanola bitkisinin hasadında kullanılacak makinaların ve hasat sonrasında yapılacak iģlemlerde kullanılacak ekipmanların seçimi ve tasarımı açısında faydalı olacaktır. LĠTERATÜR LĠSTESĠ Adolphe, D., 1987. Canola: The Universal Oilseed. 7 th International Rapeseed Congress, 11-14 May, Poznan- Polanya. Akaaimo D.I. and Raji A.O., 2006. Some Physical and Engineering Properties of Prosopis Africana seed. Biosystems Eng., 95(2):197-205. Aktas T.; Celen, I. and Durgut, R., 2006. Some Physical and Mechanical Properties of Sanflower Seed (Carthamus tinctorius L.). Journal of Agronomy, 5 (4):613-616. Anonymous, 2009. Swathing, Combining Harvest Manegement http://www.canola.org/ chapter 11.aspx (26.01.2009) ASAE, 1997. ASAE S358.2, Moisture Measurement Unground Grain and Seed. In: ASAE 398 Standarts, ASAE Press, St.Joseph. MI,USA BaĢalma, D., 1999. Farklı Ekim Normlarının KıĢlık Kolza ÇeĢitlerinde Bitki Özellikleri ile Verim ve Kalitesi Üzerine Etkileri. Türkiye 3. Tarla Bitkileri Kongresi, 5-18 Kasım, 317-322, Adana. Baydar, H.,2005. Isparta KoĢullarında Kanola ÇeĢitlerinin Verim ve Kalite Özellikleri. S.D.Ü. Fen Bilimleri Enst. Dergisi,9-3(2005), Isparta. ÇalıĢır, S., Marakoğlu, T., Öğüt, H., and Öztürk, Ö., 2005. Physical Properties Of Rapeseed. Journal of Food Engineering. 69:61-66. FAO, 2008. Production, Yield, Harvested Area Values of Rapeseed. Avaliable from FAOSTAT (April,2010), www.fao.org. Röbbelen, G., Downey, R.K. and Ashri, A., 1989. Oilcrops of the World. McGraw Hill, USA. Göksoy, A.T. ve Turan, Z.M., 1986. Bazı Yağlık Kolza ÇeĢitlerinde Verim ve Kaliteye ĠliĢkin Karekterleri Üzerinde AraĢtırmalar. U.Ü.Ziraat Fakültesi Dergisi. 5: 75-83. 43

Hazbavi, I. and Minaei, S., 2009. Determination and Investigation of Some Physical Properties of Seven Variety Rapeseed. Iranıan Journal of Food Scıence and Technology Wınter. 5(4):21-28. Ġlisulu, K., 1970. Fransa ve Almanya dan Getirilen Kolza ÇeĢitlerinin Ankara Ġklim ve Toprak ġartları Altında Adaptasyon Durumları, Tohum Verimleri ve Diğer Bazı Özelliklerinin Tespiti. A.Ü. Z.F. Yıllığı, s.132-157. Ġzli, N., Ünal, H., and Sincik, M., 2009. Physical and Mechanical Properties of Rapeseed at Different Moisture Content. Intitute of Agrophysics, Polish Academy of Sciences,.23:137-145. Irtwange S.V., 2000. The Effect of Accession on Some Physical and Engineering Properties of African Yam Bean. Unpublished PhD Thesis, Department of Agricultural Engineering, University of Ibadan, Nigeria. Karaaslan, D., 1999. Diyarbakır KoĢullarında YetiĢtirilebilecek Kolza ÇeĢitlerinin Saptanması Üzerine Bir AraĢtırma. Türkiye 3. Tarla Bitkileri Kongresi, 15-18 Kasım, 328-333, Adana. Karacaoğlu, N., Kaya, Ç. ve Çiçek, N., 1998. Kanola AraĢtırmaları. T. O. K. B. Ege Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü, Ġzmir. KayiĢoğlu, B. ve Esen, M., 2007. Ayçiçeği Tanesinin Nem Absorbsiyon Özelliklerinin Saptanması. Tekirdağ Ziraat Fakültesi Dergisi. 4 (2). Kocabıyık, H., 1997. Ayçiçeğinin Hasada Yönelik Bazı Fiziksel ve Mekaniksel Özelliklerinin Saptanması Üzerine Bir AraĢtırma. Yüksek Lisans Tezi, T.Ü.Fen Bilimleri Enst. Tarım Makinaları Anabilim Dalı, 1997,Tekirdağ. Kolsarıcı, Ö. ve Er, C., 1988. Amasya Ġlinde Kolza Tarımında En Uygun Ekim Zamanı, ÇeĢit ve Bitki Sıklığı Tesbiti Üzerinde AraĢtırmalar. 2:163-177. Kolsarıcı, Ö. ve Er, C., Tarman, D., 1985. Islah EdilmiĢ KıĢlık Kolza ÇeĢitlerinde Verim Komponentlerinin KarĢılaĢtırılması. A.Ü. Ziraat Fakültesi Yıllığı, 61-74. Kolsarıcı, Ö. ve BaĢoğlu, F., 1984. Yağ Kalitesi ve Yağ Oranı Yüksek KıĢlık Kolza ÇeĢit ve Hatlarının Verim Komponentleri Yönünden KarĢılaĢtırılması. A.Ü. Ziraat Fakültesi Yıllığı, s.66-76. Lewis, M.J., 1996. Physical Properties of Foods and Food Processing Systems. Woodhead Publishing Limited, Cambridge, England Mailer, R.J., and Wratten, N., 1987. Glucosinolate Variability in Rapeseed in Australia. 7 th International Rapeseed Congress, 11-14 May, Poznan-Polanya. Mohsenin, N. N., 1970. Physical Properties of Plant and Animal Material. New York: Gordon and Breach Science Publishers Önal, Ġ., 1995. Ekim Bakım Gübreleme Makinaları, E.Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları No: 490, Bornova, Ġzmir. Öz, M., 2002. Bursa MustafakemalpaĢa KoĢullarında Farklı Ekim Zamanlarının KıĢlık Kolza ÇeĢitlerinde Verim ve Bazı Verim Unsurları Üzerine Olan Etkileri. Uludağ Üniv. Zir. Fak. Dergisi. 16: 1-13 Raymer, P.L., Bullock, D.G. and Thomas, D.L., 1990. Potential of Winter and Spring Rapeseed Cultivars for Oilseed Production in the Southern United States, s:223-225, Timber Press. Razavi, S.M.A., Yeganehzad, S. and Sadeghi A., 2009. Moisture Dependent Physical Properties of Canola Seeds. J. Agric.Sci.Technol. 11:3009-322. Sağlam, C., Arslanoğlu, F. ve Kaba, S., 1999. KıĢlık Kolza ÇeĢitlerinin Tekirdağ KoĢullarına Adaptasyonu. Türkiye 3. Tarla Bitkileri Kongresi,15-18 Kasım, s:344-347, Adana. ġaman, S., 1983. II. Ürün Tarımı AraĢtırma Yayım Projesi Kolza Dilimi, 1982-1983 Yılı GeliĢme Raporu. T.C.T.O.K.B. Proje ve Uygulama Genel Müd., Antalya. ġehirali, S., 1989. Tohumluk Teknolojisi. Ders Kitabı, Ankara Süzer, S., 2008. Kanola Tarımı Kitabı. Hasad Yayıncılık. TUĠK, 2008. Bitkisel üretim Teknikleri, (Nisan 2010). www.tuik.gov.tr Turgut, N. ve Kara, M., 1999. Tarımsal ürünlerin Fiziksel Özellikleri. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ders Notları No: 212, Erzurum. Ülger, P., 1982. Buğday Hasat Harmanında Uygulanan DegiĢik Mekanizasyon Sistemlerinin Tane Ürün Kayıplarına Etkileri. Hasat Öncesi ve Hasat Sonrası Ürün Kayıpları Seminer Bildirileri, 13 17 Aralık s:195-243, Ankara Weiss, E.A., 2000. Rapeseed. In: Oilseed Crops. Blackwell Sci. Ltd., Victoria, Australia. Zukalova, H., Vasak, J., Fabry, A., 1985. Changes in the Quality Characteristics of Winter Rape Cultivars Free from Erucic and Glucosinolates. Rostlinna-Vyroba. 31 :685-692. 44