AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2012, Cilt:12, 20. Yıl, Özel Sayı, 12: 281-293 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI BAŞLARINDA OSMANLI DEVLETİ NDEKİ AMERİKAN MİSYONER TEŞKİLATLARININ DURUMU Cemal SEZER * THE CASE OF AMERICAN MISSIONARY ORGANISATIONS IN OTTOMAN STATE DURING THE EARLY PART OF THE FIRST WORLD WAR Öz Osmanlı Devletiyle ABD arasındaki ilişkiler genellikle ticaret ve misyoner faaliyetleri üzerine olmuştur. İlk olarak 1819 yılında Osmanlı Devleti ne ayak basan Amerikan misyonerleri, değişik adlar altında kurmuş oldukları teşkilatlar vasıtasıyla açmış oldukları eğitim, sağlık, sosyal kurumlar ve basın-yayın faaliyetleriyle dikkat çekmiştir. Bu yönde yapmış oldukları harcamalar milyon dolarlara ulaşmıştır. Amerikan misyonerleri Birinci Dünya Savaşı çıktığında yıllar boyunca ve güçlükle meydana getirdikleri kurumlarının geleceği hususunda endişeye düşmüşlerdir. Çünkü savaş sonucunun, misyoner kurumlarını ve faaliyetlerini ne yönde etkileyeceği belirsizdi. Dolayısıyla misyoner, kurumlarının ve faaliyetlerinin haklarını gözetmenin yolu siyasetten geçtiği için yetkilileri bu anlamda uyarma gereği görmüşlerdir. Bu doğrultuda yaptığımız araştırmanın amacı Osmanlı Devleti nde faaliyet gösteren Amerikan misyoner teşkilatlarının yapmış oldukları harcamaları ve kurdukları bazı kurumları örnek vererek açıklamaktır. Anahtar Kelimeler: Osmanlı Devleti, Amerikan Misyonerleri, Para Abstract Relations between Ottoman State and the United States of America were primarily on missionary activities and trade. Having first settled in 1819 in Ottoman State, American missionaries attracted attention with their activities such as education, health, social organisations, press, with the help of a numerous institutions whose names and titles varied. The expenditure they realised reached millions of dollars. As the First World War broke out, American missionaries were in deep concern about the future of their institutions, which they had formed with the result of many years and work. Due to the fact that how * Yrd. Doç. Dr., Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, e-posta: cemalsezer61@gmail.com 281
AIBU Journal of Social Sciences, 2012, Vol:12, 20 th Year, Special Issue,12: 281-293 the outcomes of the war would affect the institutions were uncertain, the missionaries considered warning the authorities necessary because they thought that the only way to protect their institutions and their rights was through politics. In parallel with this context, the aim of this study is to explain with exemplifying some of the institutions and their expenses of American missionary organisations which were in active service in Ottoman State. Key Words: Ottoman State, American Missionaries, Money Giriş Birinci Dünya Savaşı nın ikinci yılına girildiği ve savaşın şiddetini arttırdığı bir sırada Amerikan misyonerleri Osmanlı Devleti ndeki kurumlarının akıbetinin ne olacağını düşünmüşler, Amerikan yönetimini uyararak, kurumlarını korumalarını istemişlerdir. Zira misyoner 1 yatırımları yılların birikimi sonucunda güç şartlarda ve birçok emek harcanarak oluşturulmuştu. Meydana gelmesi için milyon dolarlar harcanmış bu kurumların aynı miktarda değerleri de vardı. Bunun yanında bu kurumlar Amerikan halkının bağışlarıyla yapılmıştı. Amerikan misyonerlerine göre eğitim, sağlık, sosyal, endüstriyel, basın-yayın alanlarında yapılan yatırımlar diğer rakiplerine göre daha ilerideydi 2. Ayrıca bu kurumların rakiplerinden farklı bir yönü de ırk ve din ayırımı yapılmaksızın herkesin kabul edilmesi ve insanların refahı için çalışmasıydı 3. Varlıkları Adriyatik Denizi nden İran ın batısına, 1 Misyon sözlükte görev ve yetki, misyoner ise görevli olan kişi demektir. XVI. yüzyılda Katolik kilisesi Hıristiyanlığın sömürge yerlerinde yayılmasını sağlamak için misyonerlerini göndermiştir. Katolik kilisesinin başlattığı bu misyoner faaliyetlere XVIII ve XIX. yüzyıllarda özellikle Ortadoğu daki Müslüman ülkelerde Amerikan ve İngiliz Protestan misyonerleri de katılmıştır. Misyonerler önce Müslümanlar üzerinde faaliyetlerini denediler. Fakat halkın ve yerel yetkililerin tepkisiyle karşılaşınca Ermeni, Ortodoks, Süryani gibi bölgedeki azınlıklara yoğunlaştılar. Bkz. Şinasi Gündüz, Misyonerlik, İslam Ansiklopedisi, Cilt: XXX, Türk Diyanet Vakfı, İstanbul 2005, s. 193, 197. 2 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s. 728. Fransa, Robert Koleji vasıtasıyla ABD nin Osmanlı üzerindeki etkisini azaltmak amacıyla Galatasaray Lisesi ni kurmuştur. Bkz. Halit Ertuğrul, Kültürümüzü Etkileyen Okullar, İstanbul 2002, s. 182. 3 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s. 728. ABD nin İstanbul Büyükelçiliği görevini sürdürmüş olan Henry Morgenthau nun Board ın Newyork taki sekreteri olan Dr. Edward Lincoln Smith e 18 Mart 1916 tarihinde göndermiş olduğu yazıda misyoner faaliyetlerine olan bakışını şu şekilde belirtiyordu: Türkiye de iki yıldan fazla bir süre 282
AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2012, Cilt:12, 20. Yıl, Özel Sayı, 12: 281-293 Karadeniz den Akdeniz e yayılmış olan Amerikan kurumlarında eğitim, sağlık, din, endüstriyel gibi alanlarda faaliyet yürütülmüştür 4. Amerikan misyonerleri, Osmanlı Devleti nin gelecekte ne olacağı hususunda karar verildiğinde, kuruluşlarının korunmasını ve haklarının gözetilmesini Amerikan siyasi yetkililerden istemişlerdir 5. Misyonerler, Amerika da Osmanlı Devleti ndeki misyoner kurumlarının korunması için daha 1916 yılından itibaren diplomasiye başlamışlardır. Buradaki amaç Osmanlı Devleti ile ilgili yapılacak uluslararası bir konferansta kurumlarıyla ilgili ait ayrıcalılarının korunması idi. Bu doğrultuda Amerikan Misyoner Örgütü nün Dışilişkiler yetkilisi James Levy Barton 6 Nisan 1916 tarihinde Amerikan Dışişleri Bakanı Robert Lansing e bir mektup göndermişti. Bu mektubuna göre Robert Lansing in isteği doğrultusunda Osmanlı Devleti ndeki Amerikan kurumlarının durumunu bildiren bir rapor hazırlamış ve bu rapor Amerikan Dışişleri Bakanlığı na sunmuştu 6. Bu mektup dışında Osmanlı Devleti nde faaliyet gösteren pek çok Amerikan kurumunun temsilcilerinin de imzalarının olduğu bir dilekçe Barton tarafından, 6 Nisan 1916 tarihinde Robert Lansing e gönderildi. Dilekçede yakın bir zamanda İngiltere, Rusya, Fransa ve diğer ülkelerin katılacağı uluslararası bir konferansta Osmanlı Devleti nin geleceğinin belirleneceğini bildiriliyor ve Amerikan kurumlarının korunması amacıyla bu konferansta ABD nin de yer almasını istiyorlardı 7. Dilekçede belirtilen temsilciler ise şunlardan oluşuyordu 8 : Edward C. Moore, Board 9 Başkanı; Charles R. Crane, İstanbul Koleji Mütevelli kalmam, temsilcilerimizi, çalışmaları ve çalışanları gözlemlemem açısından çok iyi bir fırsat oldu Onlar kurumlarıyla gerçek bir medeniyet inşa ediyorlar Misyonerler Türk insanının sadık dostlarıdır ve benim de dostlarımdır. Onlar cesur, akıllı ve özverili bir şekilde çalışan erkek ve kadınlar. Hepsine saygı duyuyor ve seviyorum. Bir Amerikan vatandaşı olarak onlarla gurur duydum. Türkiye nin Amerikan elçisi olarak onlara yardım etmenin mutluluğunu yaşadım. Bkz. P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s. 509. 4 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s. 728. 5 Melek Öksüz, Osmanlı Topraklarında Hukuki Statü Arayışı ve Varlık Mücadelesinde Amerikan Kurumları, History Studies, Vol. 2/1, Samsun 2010, s. 167. 6 Öksüz, Agm., s. 167. 7 Öksüz, Agm., s. 167-169. 8 Öksüz, Agm., s. 168. 9 American Board of Commissioners for Foreign Missions adlı Amerikan misyoner teşkilatının kısaltılmışı olarak kullanılmaktadır. 283
AIBU Journal of Social Sciences, 2012, Vol:12, 20 th Year, Special Issue,12: 281-293 Heyeti Başkanı; Clevelend H. Dodge, İstanbul Robert Koleji Mütevelli Heyeti Başkanı; William Ingraham Haven, Amerikan İncil Topluluğu Yazı İşleri Sekreteri; James M. Speers, Konya Amerikan Hastanesi adına; D. Stuart Dodge, Suriye Protestan Koleji Mütevelli Heyeti Başkanı; Arthur J. Brown, Presbyterian Misyoner Örgütü Sekreteri; W. E. Strong, Anadolu Koleji adına; John R. Mott, Genç Erkekler Hıristiyanlar Cemiyeti Uluslararası Komite Genel Sekreteri; J. W. Field, Fırat Koleji Mütevelliler Başkanı; Enooh F. Bell, İzmir Uluslararası Kolej adına; Kate G. Lamson, Kadın Misyoner Dışilişkiler Sekreteri; Arthur Perry, Board Yönetim Komitesi Başkanı; Cornelius H. Patton, Merkezi Türkiye Koleji adına; James L. Barton, Board kolejleri ve okulları adına idi. Ayrıca Amerikan kurumlarının korunması için İngiliz yönetimiyle yakın ilişkiler kurulmuş, bu doğrultuda Viscount James Bryce (Lord Bryce) ile yazışmalar yapılmıştı. Yazışmalardan ABD nin konferansa katılacağı umulmuştu 10. Osmanlı coğrafyasında faaliyet gösteren bu Amerikan misyoner teşkilatları hangileriydi. Bu misyonerlere ait kurumların Osmanlı Devleti ne gelmelerinden 1915 yılı dâhil yaptığı harcamalar ne kadardı ve 1915 yılı itibariyle değerleri ne durumdaydı. Bu teşkilatlar aşağıda isimleri verilerek kısaca belirtilmiştir. 1- AMERICAN BOARD OF COMMISSIONERS FOR FOREIGN MISSIONS: 1812 de kurulmuştur. Önceden de ifade edildiği üzere kısaca Board ya da ABCFM olarak da belirtilmektedir. Türkiye ye ilk misyonerlerini 1819 da göndermiştir. O zamandan itibaren Osmanlı Devleti nde faaliyetlerini giderek artan bir şekilde sürdürdü ve Amerikalılar tarafından kurulan tüm oluşumlar onun öncülüğünde gerçekleşmiştir 11. Board a bağlı sağlık, eğitim gibi alanlarda çok sayıda kuruluş faaliyet göstermektedir. Bunlardan bazıları şunlardır: a- KONYA AMERİKAN HASTANESİ: Konya Amerikan Hastanesi 1911 yılında kuruldu. 1 Ocak 1911-1 Haziran 1915 tarihleri arasında hastaneye faaliyetleri için gönderilen miktar 17.000 dolardı. Yani yıllık ortalama 4.000 dolar civarındaydı. Hastanenin sahip olduğu arazi, bina, 10 Öksüz, Agm., s. 169. 11 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s. 728-729, 731. 284
AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2012, Cilt:12, 20. Yıl, Özel Sayı, 12: 281-293 teçhizat vb. değeri 30.000 dolardı. Amerikan vatandaşı olarak hastanede çalışanların sayısı 6 idi. Hastanedeki faaliyetler bir asistan doktor, bir eczacı ve hemşireler tarafından yapılıyordu. Yetkililer, 30.000 dolar değerinde olan bu hastane dışında, yakın bir zamanda yeni bir hastane yapmak amacıyla ABD den 50.000 dolar bağış toplanmasını ümit ediyordu 12. b- ROBERT KOLEJİ: 16 Eylül 1863 te Bebek teki İlahiyat Okulu nun binasında açıldı. Kolejin ilk müdürü Dr. Cyrus Hamlin di 13. Okul, müdür dışında Amerika da yer alan bir mütevelli heyeti ve İstanbul da bulunan bir yönetim kurulu tarafından idare ediliyordu. 1871 de mütevelli heyeti şunlardan oluşuyordu: D. B. Coe, A. Booth, D. Headley, G. Lambert ve C. Hamlin di. Türkiye deki yönetim kurulu ise, ABD ve İngiliz konsolosları ile saygın azınlık yetkilileri idi 14. Okul faaliyetlerinin sürdürülmesi için toplanan para 1863 ten 1905 e tahmini 930.000 dolar, 1906 dan 1915 e kadar 998.962 dolardı. Yani 1863-1915 yılları arasında toplanan miktar 1.928.962 doları buluyordu. Robert Koleji nin 1914 Temmuz tarihi itibariyle arazi, bina, teçhizat vb. değeri ise 1.140.242 dolardı. Bu kolejde 47 Amerikan vatandaşı çalışmaktaydı. Öğretim görevlilerinin eşleri ve çocukları bu sayıya dâhil değildi 15. I. Dünya Savaşı na kadar Kolej de okuyanlar çoğunlukla Osmanlı Devleti nde yaşayan azınlıklardan meydana geliyordu 16. 12 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s. 735-736. 13 Uygur Kocabaşoğlu, Osmanlı İmparatorluğu nda XIX. Yüzyılda Amerikan Yüksek Okulları, Ankara 1988, s. 307; İlknur Polat Haydaroğlu, Osmanlı İmparatorluğu nda Yabancı Okullar, Ankara 1993, s. 125. Ayrıca Robert Koleji nin kuruluşuyla ilgili geniş bilgi için bkz. Cyrus Hamlin, Robert Kolej i Kuran Misyonerin Anıları Türkler Arasında, Tercüme: Hasan Yüksel, İstanbul 2011, s. 224-234. 14 Kocabaşoğlu, Agm., s. 307. 15 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s. 736-737. 16 Hamlin kolej kurulmadan önce İstanbul a ilk geldiğinde azınlıklar ile ilgili takip edilecek politikaları belirlemek için misyonerler ile toplantılar yapmıştır. Bu toplantılar sonucunda azınlıklar üzerindeki faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. Meselâ kolejin Bulgarlar ile olan münasebetlerinden dolayı Tarihte Robert Kolejin Bulgaristan ın hayatını etkilediği kadar, başka hiçbir enstitü tanımıyorum ki, bir başka milletin hayatını bu derece etkilemiş olsun., Robert Koleji olmazsa Bulgaristan olmazdı. sözleri söylenmiştir. Bkz. Necmettin Tozlu, Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Ankara 1990, s. 220, 227. Ayrıca Amerikan misyonerlerinin Bulgarlar üzerindeki faaliyetleri için bkz. 285
AIBU Journal of Social Sciences, 2012, Vol:12, 20 th Year, Special Issue,12: 281-293 c- İSTANBUL KOLEJİ: Kadın Misyonerler Kurulu tarafından 1871 de kiralanan bir binada açıldı 17. 1872 de Üsküdar da iki dönümlük arazi alınarak, Ocak 1876 tarihinde ilk bina yapıldı. 1890 da İstanbul Amerikan Kız Koleji adını aldı. Bu okulun ilk müdürü Mary Mills Patrick ti. 1896 yılında Boğaziçi nin doğu kısmında, Arnavutköy de 50 dönüm arazi satın alındı. Buraya Haziran 1914 tarihinde 4 tane bina yapıldı. Bu tarih itibariyle okulda 14 farklı milletten toplam 280 öğrenci bulunuyordu. Kolejin başkanı ise Charles R. Crane ydi. Kolejin sahip olduğu değer ise 879.803 dolardı. Kolejle bağlantılı 30 a yakın Amerikalı bulunmaktaydı 18. d- SURİYE PROTESTAN KOLEJİ: Kolej, 1866 yılında gösterişsiz iki bina ve birkaç öğrenciyle kuruldu. Neredeyse yarım yüzyıl sonra Kolejin 50 dönüm araziye kurulu kampüsü ve 20 den fazla binası vardı. 1912-1913 eğitim-öğretim yılında çoğunluğunu Suriyelilerin oluşturduğu 12 milletten 900 ün üzerinde kayıt yaptıran öğrencisi vardı. Öğrencilerin geldikleri coğrafya Ural Dağları ndan Habeşistan a, Mısır dan Yunanistan a uzanıyordu. Kolej son 50 yılda 2.000.000 dolar harcama yaptı. Yapılan harcamaların yarısı öğrencilerden karşılandı. Sahip olunan arazi, bina, teçhizat vb. değer ise 792.532 dolardı 19. Bunlardan başka Harput Fırat Koleji, Tarsus St. Paul Enstitüsü, Merzifon Amerikan Koleji, İzmir Uluslararası Kolej, Van Yeni Koleji, İzmir Amerikan Kız Enstitüsü, Maraş Kız Koleji, Sivas Öğretmen Koleji, Bulgaristan daki Samokov Din Enstitüsü, Selanik Tarım ve Sanayi Enstitüsü de sayılabilir 20. Uygur Kocabaşoğlu, Doğu Sorunu Çerçevesinde Amerikan Misyoner Faaliyetleri, Tarihi Gelişmeler İçinde Türkiye nin Sorunları Sempozyumun ndan Ayrıbasım, Ankara 1992, s. 65-73; Uygur Kocabaşoğlu, XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu nun Avrupa Topraklarında Amerikan Misyoner Faaliyetleri, Tanzimat ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu ndan Ayrıbasım, Ankara 1994, s. 539-551; Ömer Turan, Amerikan Protestan Misyonerlerinin Bulgar Milliyetçiliğine Katkıları XII. Türk Tarih Kongresi Bidirileri (12-16 Eylül 1994), Cilt: III, Ankara 1999, s. 1097-1109. 17 1871 yılında Robert Koleji ne bağlı olarak Gedikpaşa da bir evin kiralanmasıyla kızlar için bir okul açıldı. İlk yıl 6 yaşlarında 3 öğrencisi vardı. Bkz. Haydaroğlu, Age., s. 127. 18 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s. 737-738. 19 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s. 738. 20 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s. 730-731. 286
AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2012, Cilt:12, 20. Yıl, Özel Sayı, 12: 281-293 Amerikan Board ın Türkiye ye geldiği ilk tarih olan 1819 dan 1915 yılına kadar Türkiye deki harcamaları onyıllık süreler şeklinde şöyleydi 21 : YIL ARALIĞI (On Yıllık) MİKTAR (Dolar) 1819-1824 12.479 1825-1834 128.966 1835-1844 554.584 1845-1854 776.773 1855-1864 1.484.963 1865-1874 1.830.848 1875-1884 1.817.065 1885-1894 2.187.939 1895-1904 1.917.824 1905-1914 2.634.344 TOPLAM: 13.345.785 Basın-yayın faaliyetleri için de 16.565 dolar harcama yapılmıştı. Dolayısıyla bunu da eklediğimizde toplam miktar 13.362.350 dolara ulaşmaktadır. Tabloya bakıldığı zaman harcanan miktarda sürekli bir artışın olduğu gözlenmektedir. Özellikle 1855 yılından sonra neredeyse iki katı bir harcama sözkonusudur. 1856 yılında Islahat Fermanı nın ilanıyla birlikte azınlıklara okul açma ve azınlıkların istedikleri okula gitme olanaklarının verilmesiyle gizli bir şekilde yürütülen misyoner faaliyetleri rahatlatmış ve aleni bir hale getmiştir. Bu durum misyoner yatırımlarının artmasına neden olmuştur. Ayrıca belirtilen yıllar içerisinde sadece 1895-1904 yılları arasında bir önceki on yıllık döneme göre belirgin bir düşme yaşanmıştır. Buna neden olarak Anadolu da görülen Ermeni isyanları gösterilebilir. Çünkü Amerikan misyonerleri Ermenileri etkisi altına almıştı. Bu nedenle isyanların çıkış noktası ya da isyancıların özellikle elebaşlarının yetiştiği en önemli yerlerden birisi de Amerikan 21 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s. 740. 287
AIBU Journal of Social Sciences, 2012, Vol:12, 20 th Year, Special Issue,12: 281-293 misyoner okullarıydı. Dolayısıyla yaşananlar Amerikan misyoner faaliyetlerini olumsuz yönde etkilemiştir diyebiliriz 22. 2- AMERİKAN İNCİL TOPLULUĞU: Kuruluşundan itibaren 87 yılda (1914 dâhil) toplam 3.804.104,39 dolar ve 1914 te ise 97.000 dolardan biraz fazla harcama yaptı. İstanbul ve Beyrut ta kendi imkânlarıyla basın faaliyetlerini sürdürdü. Elindeki kitapların değeri ise yaklaşık 30.000 dolar değerindeydi. Bu misyoner taşkilatı adına işleri yürüyen bir temsilcilik ve aynı zamanda biri Suriye de ve diğeri de Mısır da olmak üzere iki yardımcısı bulunmaktaydı 23. 3- AMERİKAN RİSALE TOPLULUĞU: Türkiye de dini kitap, risale, dergi vb. basın işlerinin sürdürülmesi için sağladığı nakit para toplam 93.860 dolardı. Hıristiyanların bulunmadığı yerlerde temsilcilikleri bulunmuyordu. Amaçları arasında misyoner kurumlarına dini kitap basımını sağlamak olduğu gibi Cemiyete bağış toplamak da vardı 24. 4- PRESBYTERIAN BOARD: 1870 yılından itibaren Suriye de harcadığı toplam para 2.585.956 dolardı. Buna ek olarak bölgede toplanan bağış miktarıyla birlikte harcanan tutar ise 851.486,21 dolardı. Yani toplam harcama 3.437.442 doları bulmaktaydı. Teşkilat 1914-1915 yılları arasında 83.547 dolar harcadı ve 61.368 dolar bağış toplamayı başardı. Bu misyoner teşkilatına bağlı olarak çalışan misyoner sayısı 40 olup, şube âdeti ise 4 tü 25. 5- AMERİKAN DOSTLARI MİSYONERLİĞİ: 1869 yılında Eli ve Sybil Jones Misyonu tarafından kuruldu. Eğitim faaliyetleriyle dikkati 22 Hem Osmanlı Devleti nde hem de yurt dışında partiler kuran Ermeniler, Fransa ve İngiltere de Ermeni cemiyetleri teşkil etmiştir. Bu teşkilatların faaliyetleri sonucunda özellikle 1890 da Anadolu da başlayan Ermeni isyanları I. Dünya Savaşı başlarında da gözükecektir. Bu isyanlarla ilgili geniş bilgi için bkz. Ermeni Komitelerinin Amaçları ve Eylemleri (Meşrutiyet in İlanından Önce ve Sonra), Ankara 2008, s. 13-26, 128-176; Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, İstanbul 2005, s. 201-304. 23 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s. 732. 24 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s. 732. 25 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s. 732. 288
AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2012, Cilt:12, 20. Yıl, Özel Sayı, 12: 281-293 çekti. Erkek ve kızlar için yatılı okullar açtı. Amerikan Dostları Misyonerliği, 1887 yılına kadar İngiliz misyoner grubuyla birlikte çalıştı. Bu yıldan sonra Rammallah ta faaliyetlerini yalnız olarak sürdürdü. Burada misyoner teşkilatının burada okulları ve Kız Yetiştirme Evi adında elli öğrenciye hizmet veren yatılı okulu bulunmaktaydı. Aynısı erkekler için de yapılmıştı ki binası yeni bittiğinde savaş başlamıştı. Ayrıca bunların dışında 1910 yılında 1.600 dolara mal olan 90 kişilik toplantı salonları vardı. Kurulduğundan itibaren harcamış oldukları miktar 150.621 dolardı. Sahip oldukları arazi, teçhizat, bina vb. mal-mülkün 1915 itibariyle değeri 65.000 dolardı 26. 6- MİLLİ ERMENİSTAN VE HİNDİSTAN KURTULUŞ BİRLİĞİ: İlk olarak Aralık 1895 tarihinde Milli Ermeni Yardım Komitesi adıyla kuruldu. 1902 yılında Hindistan ismi eklendi. Ayrıca 1913 yılında Sırbistan da bulunan yetimler de yardım faaliyeti yapılanların listesine girdi. 1 Aralık 1895-1 Temmuz 1915 tarihleri arasında toplanan para 877.525,58 dolardı. Toplanılan paranın büyük bir bölümü Türkiye deki yetimler için harcandı. Yetimlerle ilgilenenler ise Amerikan ve İngiliz misyonerleriydi. 1915 yılında Türkiye de 31, Sırbistan da 2 ve Hindistan da 35 misyonerin faaliyetleri altında yardım çalışmaları yürütüldü. Bu Cemiyete bağlı olarak 1.400 çocuk ve dul kadının günlük yiyecek ve eğitim ihtiyaçları gideriliyordu 27. 7- AMERİKAN REFORM KİLİSESİ YABANCI MİSYONERLERİ KURULU: Bir şubesi İngilizler tarafından işgal edilen İran Körfezi ndeki Basra da yer almaktaydı. Bu teşkilata bağlı olarak 1910 yılında Basra da Lansing Memorial Hastanesi kuruldu. Hastane takdire şayan bir büyüme gösterip, Arap şeyhlerinin beğenisini kazandı. İngilizlerle Türkler arasında çıkan çatışmalarda yardım amacıyla faaliyet gösteren Kızılay ve Kızılhaç cemiyetlerine yardımda bulundu. Bu yardımın karşılığında Basra da bulunan İngiliz işgal hükümeti hastaneye para yardımı etti. Misyoner teşkilatına ait arazi ve binalarının değeri 14.575 dolardı 28. 26 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s. 732-733. 27 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s. 733-734. 28 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s. 734. 289
AIBU Journal of Social Sciences, 2012, Vol:12, 20 th Year, Special Issue,12: 281-293 8- HIRİSTİYAN GENÇ ERKEKLER CEMİYETİ: Varlığı 17. yüzyıla kadar dayanmakta olan Hıristiyan Genç Erkekler Cemiyeti ne kısaca Y.M.C.A. (Young Men s Christian Association) denilmektedir. Hıristiyan gençlerinin dine karşı ilgisiz kalması ve eğlence hayatına çok önem vermesi üzerine 1844 yılında İngiltere de Sir George Williams tarafından yeniden düzenlenerek ve çağa uygun bir hale getirilerek faaliyetlerini sürdürmüştür 29. Bu Cemiyetin faaliyetleri için Beyrut taki Suriye Protestan Koleji nden 50.000 ve İstanbul daki Robert Koleji nden 40.000 dolar sağlandı. Cemiyetin Antep te 2.200 dolar değerinde bir binası bulunmaktaydı. Adana da faaliyetlerini yapacakları bir bina için harcama yapıldı. 1914 te İstanbul da 75.000 dolara bir bina satın alındı. Cemiyetin bir yıllık bütçesi 4.000 dolar civarındaydı. Buna ek olarak iki sekreterin gider ve maaşları da ABD den sağlanmaktaydı. Osmanlı Devletin ndeki binalarının toplam değeri 170.000 dolardı. 5 Amerikan vatandaşı Cemiyet adına canı gönülden çalışmaktaydı. Bunların 3 ü Newyork taki merkeze diğer 2 si ise yukarıda belirtilen kolejlere bağlı olarak faaliyetlerini sürdürüyordu 30. 9- HIRİSTİYAN GENÇ KADINLAR CEMİYETİ: 1857 yılında erkeklerden ayrı olarak kızlar için de bir Cemiyet kuruldu. Bunun da adı Hıristiyan Genç Kadınlar Cemiyeti olup kısaca Y.W.C.A. (Young Women s Christian Association) denilmiştir 31. Y.W.C.A. Dünya Komitesi ne bağlı olarak Türkiye de faaliyetlerini gerçekleştiriyordu. Ocak 1914 tarihinde Bayan Frances Gage, İstanbul dışında Cemiyetin gezici sekreteri olmuştu. Bayan Anna Welles ten İstanbul daki işlerin yürütülmesi istenmişti. 1914 yılı süresince yapılacak faaliyetler için uygun görülen bütçe miktarı 1915 yılı için de aynen tahsis edilmişti. Bu miktar 1.500 dolardı 32. Sözkonusu Amerikan misyoner teşkilatları ile yukarıda adı geçmeyen teşkilatların malzeme, araç-gereç temini için Türkiye ve Balkanlarda yaptıkları harcama toplam 39.944.000 dolardan fazla olmuştur. Olağanüstü şartlarda yapılan ek ödemeler de katılırsa bu rakamın çok daha üstüne çıkıldığı görülmektedir 33. Türkiye de ve Balkanlarda bu denli 29 Erol Güngör, Türkiye de Misyoner Faaliyetleri, İstanbul 1999, s. 20. 30 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s. 734-735. 31 Güngör, Age., s. 20. 32 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s. 735. 33 Öksüz, Agm, s. 170. 290
AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2012, Cilt:12, 20. Yıl, Özel Sayı, 12: 281-293 kapsamlı ve ekonomik yatırımları olan başka bir ülke yoktu. ABD ye en yakın ülke ise Fransa idi. Onlar da Türkiye nin bazı yerlerinde ve Suriye de etkin bir şekilde faaliyetlerini sürdürmüştü 34. Amerikan kuruluşlarının yetkililerine göre kendileri açlık, hastalık, savaş gibi olağanüstü durumlarda bile yerlerini terk etmemişler ve takdire şayanlık derecesinde kahramanlıklar sergilemişlerdi. Kırım Savaşı nda Dr. Cyrus Hamlin in 35 yaptığı işler Türk tarihine geçmişti. Bu kuruluşlar, Türkiye ye çağdaş eğitimi, tıbbı, matbaayı, birçok endüstriyel, zirai ve ticari gelişmeleri getirmişti. İstanbul dışındaki tek çağdaş yükseköğrenim kurumu ya doğrudan yine bu adı geçen kuruluşlar tarafından ya da buralardan yetişen kişiler tarafından kurulmuştu 36. Sonuç Amerikan misyonerleri siyasi yetkililere başvuruda bulunarak gelecekte Osmanlı Devleti nin durumunun görüşüleceği bir konferansta misyoner yatırımlarının korunması için birtakım istekler de bulunmuşlardı. Bu istekler sayesinde milyon dolarlık yatırımlar korunacağı gibi neredeyse 100 yıllık emek de boşa gitmeyeceği düşünülüyordu. İtilaf Devletleri savaş sırasında Osmanlı Devleti nin gelecekteki durumuyla ilgili karar almaya çalışırken, doğal olarak Amerikan misyonerleri de yatırımlarının akıbetini merak etmiş ve heyecana kapılmışlardır. Misyonerler, yaptıkları faaliyetler ve bunun sonucunda elde ettikleri kazanımlarını kaybetmek istememiştir. Fakat İtilaf 34 P.A.B.C.F.M., ABC 16: The Near East, Unit 5, Reel 505, Vol. 6, s. 515. Fransız misyoner faaliyetleriyle ilgili bilgi için bkz. Ayten Sezer, Osmanlı Döneminde Misyonerlik Faaliyetleri, Osmanlı, Cilt: II, Ankara 1999, s. 183-185; Mehmet Aydın, Katolik Misyonerliğin Dünü ve Bugünü, Türkiye de Misyonerlik Faaliyetleri Tartışmalı İlmi Toplantı, İslâmî İlimler Araştırma Vakfı, İstanbul 2004, s. 93-122. 35 Rusya nın Osmanlı Devleti ne son verebileceği endişesi ve bu durumu çıkarlarına uygun görmeyen İngiltere ve Fransa ya Piyomente nin de eşlik etmesiyle 1853 yılında başlayan savaş 1856 yılında taraflar arasında imzalanan Paris Barış Antlaşmasıyla sona ermiştir. Bu savaş sırasında Hamlin in başında bulunduğu Amerikan misyonerleri tarafından fırınlar kurularak askerlerin ekmek ihtiyacı giderilmeye çalışılmış, bulaşıcı hastalıklara karşı tedbirler alınmış, hatta bu doğrultuda oldukça güç şartlar içerisinde askerlerin elbiseleri temizlenmiştir. Ayrıca hasta ve yaralı askerler tedavi edilmiştir. Geniş bilgi için bkz. Hamlin, Age., s. 178-191. 36 Öksüz, Agm., s. 170. 291
AIBU Journal of Social Sciences, 2012, Vol:12, 20 th Year, Special Issue,12: 281-293 Devletleri nin ve misyonerlerin unuttukları bir güç vardı. O da Türk milletinin vatanı için yapacakları mücadele idi. Yapılan bu mücadele sonucunda imzalanan Lozan Barış Antlaşmasıyla başta okullar üzerinde olmak üzere diğer misyoner faaliyetleri, yeni Türk devletinin belirlediği şartlar çerçevesinde faaliyet yürütmek zorunda kalacak ve bu hususta taviz verilmeyecektir. Dolayısıyla Amerikan misyonerlerinin Birinci Dünya Savaşı sırasında ayrıcalıklarının korunması amacıyla başlattığı faaliyetler Lozan Barış Antlaşmasıyla hiç ummadığı bir şekilde sonuçlanmıştır. Kaynakça AYDIN, Mehmet, Katolik Misyonerliğin Dünü ve Bugünü, Türkiye de Misyonerlik Faaliyetleri Tartışmalı İlmi Toplantı, İslâmî İlimler Araştırma Vakfı, Ensar Neşriyat, İstanbul 2004, s. 93-122. Ermeni Komitelerinin Amaçları ve Eylemleri (Meşrutiyet in İlanından Önce ve Sonra), Askerî Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Yayınları, Ankara 2008. ERTUĞRUL, Halit, Kültürümüzü Etkileyen Okullar, Nesil Yayınları, 4. Baskı, İstanbul 2002. GÜNDÜZ, Şinasi, Misyonerlik, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Cilt: XXX, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2005, s. 193-199. GÜNGÖR, Erol, Türkiye de Misyoner Faaliyetleri, Ötüken Neşriyat, 2. Baskı, İstanbul 1999. GÜRÜN, Kamuran, Ermeni Dosyası, Remzi Kitabevi, 6.Baskı, İstanbul 2005. HAMLİN, Cyrus, Robert Kolej i Kuran Misyonerin Anıları Türkler Arasında, Tercüme: Hasan Yüksel, Meydan Yayıncılık, İstanbul 2011. HAYDAROĞLU, İlknur Polat, Osmanlı İmparatorluğu nda Yabancı Okullar, Ocak Yayınları, Ankara 1993. KOCABAŞOĞLU, Uygur, Osmanlı İmparatorluğu nda XIX. Yüzyılda Amerikan Yüksek Okulları, Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, Ankara 1988, s. 305-323. KOCABAŞOĞLU, Uygur, Doğu Sorunu Çerçevesinde Amerikan Misyoner Faaliyetleri, Tarihi Gelişmeler İçinde Türkiye nin Sorunları Sempozyumun ndan Ayrıbasım, Ankara 1992, s. 65-73. 292
AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2012, Cilt:12, 20. Yıl, Özel Sayı, 12: 281-293 KOCABAŞOĞLU, Uygur, XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu nun Avrupa Topraklarında Amerikan Misyoner Faaliyetleri, Tanzimat ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyum dan Ayrıbasım, TTK Basımevi, Ankara 1994, s. 539-551. ÖKSÜZ, Melek, Osmanlı Topraklarında Hukuki Statü Arayışı ve Varlık Mücadelesinde Amerikan Kurumları, History Studies, Vol. 2/1, Samsun 2010, s. 147-187. Papers of the American Board of Commissioners for Foreign Mission Arşivi (P.A.B.C.F.M.), Reel 505. SEZER, Ayten, Osmanlı Döneminde Misyonerlik Faaliyetleri, Osmanlı, Cilt: II, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 181-197. TOZLU, Necmettin, Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Akçağ Yayınları, Ankara 1991. TURAN, Ömer, Protestan Amerikan Misyonerlerinin Bulgar Milliyetçiliğine Katkıları, XII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri (12-16 Eylül 1994), Cilt: III, TTK Basımevi, Ankara 1999, s. 1097-1109. 293
294 AIBU Journal of Social Sciences, 2012, Vol:12, 20 th Year, Special Issue,12: 281-293