Ph.D. Candidate Müge Manga (Çukurova University, Turkey) Ph.D. Candidate Gürçem Oransay (Çukurova University, Turkey) Abstract.

SESSION 1 Türkiye de Elektrik Üretim Düzeyini Etkileyen Faktörlerden Elektrik Tüketimi, İstihdam ve Sermaye Üçlüsü The Trio of Factors Affecting Electricity Production in Turkey: Electricity Consumption, Employment and Capital Ph.D. Candidate Müge Manga (Çukurova University, Turkey) Ph.D. Candidate Gürçem Oransay (Çukurova University, Turkey) Abstract Use of energy -which is becoming one of the most important inputs of production process - and its importance have increased significantly as a result of mass globalization in last decades. Since electricity is regarded as one of the most competent energy types, its share in energy consumption has increased rapidly. Production increases in industry sector as a result of growth caused not only an increase in labor demand but also an expansion of electricity consumption. These movements between capital, employment and electricity consumption for production increase must be investigated for a better understanding of a possible interdependency between these three. For this purpose, in this study we aim to shed light upon relationships between Turkey's industrial production, capital, employment and electricity consumption, by employing Vector Error Correction Model and Variance Decomposition has been used to analyze the long term relationship between variables, for the period 1986-2011.Before the implementation of both models, Dickey-Fuller and Johansen -Cointegration Tests have been applied, which is needed for economical analysis. Initially, a positive relationship between industrial sector electricity consumption, capital, production and employment was founded. Besides, the direction and magnitude of this relationship is believed to provide useful insights about policies that should be implemented in energy market in Turkey. Considering that Turkey is expected to have more investment which will require more electricity consumption, a positive effect on production level and employment resulting from a higher level of electricity consumption may be expected as well. 1 Giriş Enerji; ekonominin temel girdilerinden biri olup, enerji kaynaklarını aydınlatmadan ulaşıma, ısınmadan üretime kadar her alanda ara mal veya nihai mal olarak görebilmek mümkündür. Ucuz, yeterli, kaliteli ve güvenilir enerji kaynaklarına sahip olmak sağlıklı bir kalkınma için gerekli olduğundan enerji; tarih boyunca ülkelerin ekonomik kalkınma-büyüme oranlarının belirlenmesinde önemli bir rol oynamıştır. Artan küreselleşme, nüfus ve teknolojik gelişmeler, enerjiye duyulan gereksinimi artırırken, endüstrileşme sürecinin hız kazanması ile birlikte enerji; sanayi sektörünün de en büyük itici güçlerinden biri haline gelmiştir. Türkiye de de ihracata dayalı dışa açık büyüme modelinin uygulanması ile birlikte sanayi sektörü daha fazla ön plana çıkmış ve enerjiye olan talep de artmıştır. Artan elektrik tüketimi ile birlikte bu değişimin ekonomik büyümeye etkisi daha çok dikkati çeken ve tartışılan bir konu olmuş, ancak etkinin derecesi ve ne şekilde olduğu konusunda bir uzlaşıya varılamamıştır. Bu nedenlerden ötürü çalışmanın konusunu sanayi sektöründe enerji tüketimi, üretim, istihdam ve sermaye ilişkisi oluşturmaktadır. Söz konusu enerji tüketiminde elektrik enerjisi ele alınmış olup, bunun nedeni ise kullanım kolaylığı, çevre kirliliğine sebebiyet vermemesi ve diğer kolaylıklar nedeniyle başka enerji türleri yerine en kolay ikame olabilen ve bu sebeple tercih edilir bir enerji türü olmasıdır. Bu çalışmada öncelikle sanayi sektöründe reel çıktı miktarı ile elektrik tüketimi, sermaye ve istihdamdan oluşan girdi miktarları arasındaki ilişki basit üretim fonksiyonu ile modellenmiş ve benzer çalışmalardan oluşan literatür özeti ele alınmıştır. Daha sonrasında ise Türkiye deki sanayi sektörü, istihdam, sermaye ve elektrik enerjisinin gelişiminden bahsedilmektedir. Son olarak mevcut literatür çerçevesinde, Türkiye için 1986-2011 yılları arasında sanayi sektöründe üretim düzeyi, elektrik tüketimi, sermaye ve istihdam arasındaki ilişki ampirik olarak incelenmektedir. 2 Teorik Çerçeve ve Literatür 2.1 Teorik Çerçeve Büyümeyi en basit şekliyle; mal ve hizmetleri üretebilme kapasitesinin arttırılması şeklinde tanımlamak mümkündür. Peterson (1976) a göre üretim kapasitesi kaynakların nicelik ve niteliğine ve teknolojik düzeye bağlı olduğu için, büyüme üretim kapasitesinin bu belirtenlerin genişletilmesi ve geliştirilmesi sürecini içerir. Her ekonomide üretim sürecinde çıktı sağlamak için mal ve hizmete dönüştürülen üretim faktörlerini işgücü, sermaye ve toprak olarak geniş bir şekilde sınıflandırmak mümkün olup, literatürde teknoloji de ayrı bir üretim faktörü olarak ifade edilmektedir (Salvatore, 1986).Söz konusu üretim faktörlerinden sermaye; fiziki sermaye stokuna belirli bir dönem içinde yapılan eklemeler yani yatırımlar olup, makinelerin, araç ve gereçlerin, tesislerin, hammaddelerin ve diğer dayanıklı üretim faktörlerinin birikmiş stokunu kapsar. İşgücü ise nüfus artışı

2 INTERNATIONAL CONFERENCE ON EURASIAN ECONOMIES 2014 ve artan bu nüfustan hep belirli bir kısmının işgücü arzına katılımı ile genişler. Bu durum üretime katılan girdilerin artmasına neden olarak büyümeye etki eden birer fonksiyondur. Teknoloji ise ekonomik büyümenin merkezinde yer alan bir unsur olarak kabul görmekte ve bir üretim girdisi olarak algılanmaktadır. İçsel büyüme modellerinden Romer in modelinde, toplam üretim fonksiyonu şu şekilde gösterilmektedir (Gbadebo ve Okonkwo, 2009): Y = f (A, K, L) (1) Eşitlikte belirtilen Y toplam reel çıktı düzeyini, A teknolojiyi, K toplam reel sermaye stokunu ve L toplam işgücünü temsil etmektedir. Benzer bir yaklaşımla Ghali ve Sakka (2004) de kullanılan enerji miktarı arttıkça, üretim miktarının ve dolayısıyla hâsılanın artacağı varsayıldığında, tek sektörlü neo-klasik üretim teknolojisi çerçevesinde sermaye, işgücü ve enerji ayrı girdiler olarak tanımlanabileceğini belirtmiştir. Enerji ile ekonomik büyüme arasındaki pozitif yönlü bir ilişkide, enerji tüketimini azaltıcı yönde uygulamalar ekonomik büyümeyi olumsuz etkileyebilecektir. Benzer sonuçlar sermaye ve işgücü açısından da geçerli olabilmektedir. Bilindiği üzere enerji; teknolojinin pratikte kullanımına imkân tanıyan bir unsurdur. Üretim düzeyini arttırmak ve üretim sürecini daha etkin şekilde gerçekleştirmede kullanılan ileri teknoloji için enerjiye ihtiyaç duyulmaktadır. Sonuç olarak düşük maliyetle temin edilen ve üretim sürecinde verimli biçimde kullanılabilen enerji faktörü, teknoloji unsuru üzerinden ulusal çıktı düzeyinin artmasını sağlayacaktır (Mucuk ve Uysal, 2009). Bu nedenle standart ekonomi teorisi her bir üretim faktörünün maliyetinin her bir faktör için ayrı ayrı üretkenlik gücünü gösteren çıktı esnekliğine eşit olduğu noktada denge durumunda iken, piyasa üretim fonksiyonunu sermaye, işgücü ve enerjinin çalıştırdığını varsayar (Stresing, Lindenberg ve Kümmel, 2008). Bu çalışmanın temel düşüncesi de, sanayi sektörü için tahminlenmek istenen üretim fonksiyonunun bu tip bir büyüme modeli kalıbında olmasının beklenen bir durum olmasıdır. 2.2 Literatür Özeti Artan elektrik tüketiminin ulusal çıktı düzeyi üzerindeki etkisi giderek önem kazandığından son dönemlerde Türkiye de dahil olmak üzere birçok ülkede daha da tartışılan bir konu haline gelmiştir. Konu ile ilgili literatüre baktığımızda, ekonomik büyüklüklerin enerji politikalarındaki değişikliklere karşı hassasiyetinin anlaşılması açısından ekonomik büyüme ve elektrik tüketimi arasındaki ilişkiyi farklı yöntemler ile inceleyen birçok çalışma olduğu görülmektedir. Bu yöntemlerden ilki üretim fonksiyonu temelli çalışmalardır. Brendt ve Wood (1979) ve Apostolakis (1990) çalışmalarında enerji ve sermaye değişkenleri arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Stern (1993) ise çalışmasında ABD için enerji tüketimi ve büyüme arasındaki ilişkiyi enerji, işgücü, sermaye ve GSYİH değişkenlerini kullanarak incelemiş ve enerji tüketiminden büyümeye nedensellik tespit etmiştir. Ghali ve Sakka (2004) Kanada üzerine yaptıkları benzer çalışmada enerji, çıktı, sermaye ve işgücü arasındaki ilişkiyi test etmiş ve değişkenlerin eş bütünleşik olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Chang vd.(1998) ABD de enerji tüketimi, istihdam ve enerji tüketimini incelemiş ve istihdam ve üretim ile istihdam ve enerji tüketimi arasında iki yönlü nedensellik bulmuşlardır. Sarı ve Soytaş (2007) ise gelişmekte olan ülkeler için yaptığı çalışmasında büyüme ve enerji tüketimi ilişkisini incelerken, enerji tüketimi, milli gelir, yatırım ve işgücü çoklu değişkenleri kullanılmış ve enerji tüketiminin büyümeyi pozitif etkilediği sonucuna ulaşmıştır. Soytaş ve Sarı (2007) Türkiye için enerji büyüme ilişkisi çalışmasında ise imalat sanayi istihdamı, endüstrinin toplam elektrik tüketimi, sanayi toplam sabit yatırımları ve imalat sanayi katma değeri yıllık verilerini kullanılmıştır. Diğer bir yöntem ise nedensellik analizleridir. Elektrik tüketimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi nedensellik ile inceleme dört kategoriye ayrılacak olursa, ilki ekonomik büyümenin elektrik tüketimini etkilediği görüşüdür (Mozumder ve Marathe, 2007; Zhang ve Cheng, 2009; Cheng, 1998; Ghosh, 2002; Öztürk ve Acaravcı, 2011). Bu görüşe göre elektrik tüketiminde herhangi bir kısıtlama ekonomik büyümeyi olumsuz yönde etkilemeyecektir. İkinci görüş ise büyüme hipotezi ile açıklanabilecek olan ve bu çalışmanın da konusu ile paralel olan elektrik tüketiminin ekonomik büyümeyi etkilediği görüşüdür (Bowden ve Payne, 2009; Shiu ve Lam, 2004; Narayan ve Prasad, 2008; Ciarreta ve Zarraga, 2010; Narayan ve Symth, 2009; Thoma, 2004). Bu görüşe göre enerji politikalarıyla elektrik arzında yapılacak herhangi bir değişiklik ve elektrik tüketiminde yapılacak herhangi bir kısıtlama ekonomik büyümeyi olumsuz etkileyecektir. Üçüncü görüş olarak geri besleme hipotezi olup, ekonomik büyüme ve elektrik tüketiminin karşılıklı olarak birbirlerini etkilediği yönündedir (Narayan ve Singh, 2007; Paul ve Bhattacharya, 2004; Ghali ve El Sakka, 2004; Zachariadis, 2007; Belloumi, 2009). Son görüş ise yansızlık hipotezi olup, elektrik tüketimi ile ilgili herhangi bir değişikliğin ekonomik büyüme üzerinde etkisi olmamasını ifade etmektedir (Yuan vd. 2008; Payne, 2009; Chen, Kuo ve Chen, 2007). Konuyla ilgili olarak Türkiye de de birçok çalışma yapılmış ve bu çalışmalar yıllar, ülke örnekleri, ekonometrik yöntem ve ampirik bulguları ile aşağıda tablolaştırılmış şekilde sunulmuştur.

SESSION 3 Yazar Yıllar Ekonometrik Bulgular Yöntem Murry ve Nan (1996) 1970-1990 Granger nedensellik Elektrik tüketiminden gelire doğru bir nedensellik ilişkisi tespit edilmiştir. Terzi (1998) 1950-1991 Engle-Granger nedensellik Elektrik tüketimi ile gelir arasında iki yönlü bir nedensellik ilişkisi tespit edilmiştir. Soytaş vd. (2001) 1960-1995 Johansen eşbütünleşme ve Granger nedensellik Elektrik tüketimi ile GSYİH arasında uzun dönem ilişki olup, elektrik tüketiminden gelire doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi tespit edilmiştir. Altınay ve Karagöl (2005) 1950-2000 Granger nedensellik Elektrik tüketiminden gelire doğru tek taraflı bir nedensellik ilişkisi tespit edilmiştir. Nişancı (2005) 1970-2003 Johansen eşbütünleşme Elektrik tüketiminden gelire doğru tek taraflı bir nedensellik ilişkisi tespit edilmiştir. Jobert ve Karanfil (2007) 1960-2003 Granger eşbütünleşme Elektrik tüketimi ile gelir arasında bir nedensellik ilişkisi tespit edilememiştir. Karagöl vd. (2007) 1974-2004 Sınır testi Ekonomik büyüme ile elektrik tüketimi arasında eşbütünleşme ilişkisi tespit edilmiş ve kısa dönemde ilişki pozitif iken uzun dönemde negatiftir. Kar ve Kınık (2008) 1975-2005 Johansen eşbütünleşme ve Vektör Hata Düzeltme Modeli Erdal vd. (2008) 1970-2006 Johansen eşbütünleşme ve Pair-wise Granger nedensellik Erbaykal (2008) 1970-2003 Pesaran eşbütünleşme Halıcıoğlu (2009) 1960-2005 Granger nedensellik, ARDL, eşbütünleşme Uzun dönemde toplam, sanayi ve mesken elektrik tüketimleri ile ekonomik büyüme arasında bir ilişki ve nedenselliğin yönünün elektrik tüketimlerinden ekonomik büyümeye doğru gerçekleştiği tespit edilmiştir. Reel GSMH ile elektrik tüketimi arasında karşılıklı bir ilişki tespit edilmiştir. Kısa dönemde elektrik tüketiminin ekonomik büyüme üzerinde pozitif, uzun dönemde ise negatif etkiye sahip olduğu sonucuna ulaşmıştır. Elektrik tüketimi ile gelir arasında bir nedensellik ilişkisi tespit edilememiştir. Tablo 1: Türkiye deki Elektrik Tüketimi Ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişkiyi Test Eden Çalışmalar Yapılan çalışmaların büyük bir kısmı sadece elektrik tüketimi ile büyüme arasında nedenselliği test ederken, bu çalışma sanayi sektöründeki elektrik tüketiminin, istihdamın ve sermayenin sanayi sektöründeki üretim miktarını ne yönde etkilediği ve bu etkinin derecesinin ne olduğunu ortaya koyması açısından farklılık göstermektedir. Ayrıca geniş bir literatüre sahip olmasına karşın konu ile ilgili ortak bir kanıya ulaşılamamış olması ve sonuçların ülke özelliklerine göre farklılık göstermesi konunun ilgi çekiciliğinin devam etmesini sağlamaktadır. 3 Türkiye de Sanayi Sektörünün Gelişimi ve Elektrik Tüketimi 1980 sonrası ekonomide yapısal dönüşüm geçiren Türkiye de ithal ikameci sanayileşme, yerini ihracata dayalı sanayileşme stratejisine bırakmıştır. İhracatı teşvik yoluyla sanayi sektörü ihracatı artmış ve GSMH içinde sektör payı da giderek büyümüştür. İhracata dönük üretim yapılması ve işgücü maliyetlerinin düşürülmesi Türkiye nin sanayi sektörü için olumlu gelişmeler içerisinde sayılabilecek iken, sürdürülebilir sabit sermaye birikimi yaratmadaki sıkıntılar, mevcut sermaye stokunun verimli yatırımlarla desteklenememesi ve makroekonomik istikrarsızlıklar da olumsuz özellikleri olmuştur. Bu nedenle sektörde genel olarak dış kaynaklı sermayeye bağımlılık, verimsiz üretim ve işgücü istihdamında sorunlar yaşanmaktadır. Genel olarak bakıldığında aslında Türkiye OECD üyesi olarak sahip olduğu geçiş ekonomisi yanında, genç nüfusu, artan üretim ve teknoloji altyapısı ile farklı dinamiklere sahiptir. Türk sanayisi, GSYİH içerisindeki %20-25 arasındaki payı ve büyüme oranlarına büyük oranda etkisi ile vazgeçilmez bir unsurdur. Sahip olduğu dinamikler, başta istihdam, rekabet gücü, kamu hizmetlerinin iyileştirilmesi ve benzer alanlarda kullanılmak üzere farklı kaynaklara ihtiyaç duyulmaktadır. Ülkenin enerji bakımından dışa bağımlı olması, sanayinin enerji maliyetlerini sürekli gözden geçirme ihtiyacı da yaratmaktadır. Nitekim sanayinin en önemli kuruluş koşulu

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 4 INTERNATIONAL CONFERENCE ON EURASIAN ECONOMIES 2014 faktörlerinden biri de enerjidir ve Türkiye'de elektrik enerjisinin yaklaşık %60 ı sanayi sektörü tarafından kullanılmaktadır. Türkiye de elektrik tüketimi 1980 li yıllardan itibaren artış trendine girmiştir. Türkiye de 1980 yılında, 20.398 gwh olan elektrik tüketim miktarı 1990 yılına gelindiğinde 46.820 gwh düzeyine çıkmıştır (TEİAŞ, 2010). Grafik 1 de 1990-2010 yılları arasında Türkiye deki elektrik tüketimi miktarı verilmiştir. Grafikten elektrik tüketiminin, önceki döneme göre aynı miktarda kaldığı istisnai yıllar dışında sürekli artma eğilimde olduğu görülmektedir. gwh 200000 150000 100000 50000 0 Yıllar Elektrik Tüketimi Grafik 1: Türkiye de Elektrik Tüketiminin Seyri (TUİK, 2010) 1990 lı yıllar boyunca artmaya devam eden elektrik tüketimi teknolojik gelişmeler, nüfus artışı, ekonomik büyüme ve mevsimsel farklılaşma gibi sebeplerle hızlı bir şekilde artmaya devam etmektedir. Türkiye de, 2000 li yıllara gelindiğinde elektrik tüketimi üç haneli rakamlarla ifade edilmeye başlanmıştır. 2006 yılında 176,2 milyar Kwh olan elektrik enerjisi tüketim miktarı 2007 yılında 191,6 milyar Kwh düzeylerine ulaşmıştır (Türkyılmaz, 2011). Global krizin etkilerinin görüldüğü 2008 yılı son çeyreği ve 2009 yılı başlarında Türkiye de elektrik tüketimi global krizden etkilenen bir enerji kaynağı olmuştur.2008 yılı başında 203 milyar Kwh düzeyinde olması beklenen elektrik tüketim miktarının yılsonunda 198,1 düzeylerinde olduğu görülmüştür (Türkyılmaz, 2011). 2009 yılının son ayları ve 2010 yılı başlarında elektrik tüketimi, tekrar artma trendine girmiş ve bir önceki yıla göre ortalama %8,5 oranında bir artış göstermiştir (TETAŞ, 2011). Türkiye de elektrik tüketimi 20 yıl içinde yıllık ortalama %8,7; son 10 yıl içinde ise yıllık ortalama %6,2 oranında artış göstermiştir (Satman, 2006). Türkiye son 10 yılda elektrik tüketimi artış oranı bakımından; Avrupa da ilk, dünyada ise Çin den sonra ikinci sırada yer almaktadır. 2010 yılı itibariyle Türkiye de kişi başına düşen elektrik tüketimi %8.56 oranında artış göstermiştir (EÜAŞ, 2010). 4 Veri Seti ve Ampirik Analiz 1986-2011 dönemini kapsayan bu çalışmadaki değişkenlerden sanayi sektörü reel çıktı düzeyi, sanayi sektörü işgücü oranı ve sanayi sektörü elektrik tüketimine ilişkin veriler Dünya Bankası Elektronik Veri Dağıtım Sisteminden, toplam sabit sermaye yatırımları için ise veriler TÜİK ten sağlanmıştır. Çalışmanın yöntem kısmında VECM (Vektör Hata Düzeltme Modeli) ve bu modele bağlı Varyans ayrıştırması yöntemi kullanılmıştır. Hata düzeltme kavramı ilk defa 1964 yılında Sagan ın değindiği daha sonra 1981 yılında Granger tarafından yaygınlaştırılan bir kavramdır (Gujarati; Şenesen vd, 1999). Kısıtlı bir VAR modeli olan Hata Düzeltme Modelinde nedensellik Engle-Granger (1987) değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişki çıkması durumunda kısa dönemde değişkenler arasındaki dengesizliklerin giderilmesi için kullanılabilecek bir hata düzeltme modelinin olduğunu savunmuştur. Genel hatlarıyla Vektör Hata Düzeltme Modeli (VECM), Y t =α 0 +α 1 X t +α 2 u t 1 + t (1) şeklinde ifade edilebilir. (1) numaralı modelde yer alan, ilk farkı, u t 1, modelde yer alan kalıntı değerinin bir dönem gecikmelisi yani denge hata teriminin görgül tahminini, ise kabul edilen varsayımlar dahilinde hata terimini göstermektedir. Oluşturulan regresyon, Y t deki değişmeyi, X t deki değişmeye ve bir önceki dönemin dengeleme hatasına bağlar. Buradaki, X t, Y t deki kısa dönem bozucu etkisine ulaşırken, hata düzeltme terimi, uzun dönem dengesine doğru olan yuvarlamalara ulaşmaya çalışır. Bu aşamada modelde yer alan α 2, istatistiksel olarak anlamlı ise, Y t de bir dönemdeki dengesizliğin ne kadarının diğer dönemde düzeltildiğini belirtir (Gujarati; Şenesen vd, 1999).Yani hata düzeltme mekanizmasında hata teriminin gecikme katsayısı negatif ve istatistiksel olarak anlamlı ise hata düzeltme modeli anlamlı olduğu söylenilebilir (Ay ve Özşahin, 2007). Çalışmanın analiz kısmında kullanılan model; LnPRD= β 0 + β 1 LnEC + β 2 LnEMP + β 3 LnK+u t (2)

SESSION 5 şeklinde oluşturulmuştur. (2) numaralı model, sanayideki toplam reel çıktı düzeyi ile işgücü oranı, elektrik tüketimi ve toplam reel sermaye stoku arasındaki ilişkinin analiz edilmesi için kurulan modeldir. Bu modelde yer alan değişkenlerden: PRD: Toplam reel çıktı düzeyi EMP: İşgücü oranı EC: elektrik tüketimi K: Toplam reel sermaye stoku ile ifade etmektedir. Modelde yer alan β 0 gelirden bağımsız olarak yapılacak üretim miktarını, β 1 elektrik tüketiminin üretime karşı olan esneklik katsayısını, β 2, işgücü ile üretim düzeyi arasındaki ilişkiyi, β 3 ise toplam reel sermaye stoku ile toplam reel çıktı düzeyi arasındaki ilişkiyi göstermektedir. Çalışmanın analiz kısmında, öncelikle mevcut seriler için standart testler olan birim kök ve eşbütünleşme testleri uygulanmıştır. Tablo 2 de seriler için uygulanan birim kök testi sonuçları gösterilmiştir. ADF TESTİ Düzey Fark Değişkenler Trendli Trendsiz Trendsiz PRD -5.24 (0.10) -5.24 (0.10) -8.70 (0.00) LnEC -2.48 (0.33) -3.18 (0.30) -5.06 (0.00) LnEMP LnK -3.61 (0.14) 3.13 (1.00) -3.58 (0.12) 2.30 (1.00) -5.90 (0.00) -3.98 (0.02) Tablo2: Birim Kök Testi Sonuçları Yapılan analizde kullanılan model üzerine yapılan birim kök testi sonucunda, değişkenlerin fark değerinde I(1) durağan yani birinci dereceden bütünleşik olduğu söylenilebilir. Modellerde yer alan değişkenlerin tamamının birinci düzeyde durağan olması bu değişkenler için eşbütünleşme testi yapılabileceğini göstermektedir. Model için otokorelasyon ve değişen varyans sorunu yaratmayan uygun gecikme uzunluğu SC kriterine göre 1 olarak belirlenmiştir. VAR(1) olarak hesaplanan model için eşbütünleşme testi sonuçları Tablo 3 te gösterilmiştir. Sıfır hipotez r =0 r 1 r 2 r 3 Öz Değerler 0.721445 0.547812 0.347102 0.000297 İz Değerler 59.96226 29.28693 10.23913 0.007124 0.05 Kritik Değerler 47.85613 29.79707 15.49471 3.841466 Tablo 3: Eşbütünleşme Testi Sonuçları Maksimum Öz Değerler 30.67533 19.04780 10.23201 0.007124 0.05 Kritik Değerler 27.58434 21.13162 14.26460 3.841466 Bir gecikmeli bir VAR modeli uygulamasıyla elde edilen sonuçlara göre, %5 anlamlılık düzeyinde H 0 : Eşbütünleşme yoktur. hipotezi reddedilmiş ve değişkenler arasında eşbütünleşme vektörünün varlığı tespit edilmiştir. Yapılan test sonuçlarına göre, iz değere ve maksimum öz değere göre en fazla 1 adet eşbütünleşme vektörünün varlığı tespit edilmiştir. Değişkenler arasında eşbütünleşme varlığının tespiti uzun dönemde değişkenler arasında ilişki olduğunu göstermektedir. Standart testler sonucunda, uygulanan VECM ile hesaplanan ve normalleştirilen katsayılar Tablo 4 de gösterilmiştir. lnprd LnEMP LnEC LnK 1000000-0.28-0.04-0.68 (0.36) (0.07) (0.09) [-0.77] [-0.54] [-7.06] Tablo 4. Model 1 için Normalize Edilmiş Denklem Eşbütünleşme analizi ile elde edilen uzun dönem esneklikleri; lnprd= 13.72+0.28LnEMP+0.04LnEC+0.68LnK (3) Uygulanan VECM analizi sonuçlarına göre, hata terimi katsayısının negatif ve anlamlı olması sebebiyle hata düzeltme modelinin uygulanmasının anlamlı olduğu sonucuna ulaşılabilir. Hata düzeltme katsayısı -0.07 olarak hesaplanmıştır. Elde edilen sonucun negatif ve istatistiksel olarak anlamlı çıkması kullanılan hata düzeltme mekanizmasının işlediğini göstermektedir. Elde edilen hata düzeltme katsayısının 0 ile 1 arasında çıkması

6 INTERNATIONAL CONFERENCE ON EURASIAN ECONOMIES 2014 sistemin her seferinde azalarak ve dalgalı bir şekilde dengeye yöneldiğini göstermektedir. Herhangi bir dönemde oluşacak bir dengesizlik uzun aralıklarla dengeye gelecektir. Hata düzeltme modeli ile elde edilen esneklik sonuçlarına göre, işgücü düzeyinde oluşabilecek her %1 lik artış uzun dönemde sanayideki toplam çıktı düzeyinde 0.28 oranında arttırmaktadır. Elde edilen sonuç pozitif yönlü olması sebebiyle anlamlıdır. Elektrik tüketiminde oluşan %1 lik bir artış sonucunda ise, sanayideki üretim düzeyini 0.04 oranında artmaktadır. Modelde yer alan diğer bir değişken toplam sermaye stokundaki %1 lik artış ise sanayideki toplam çıktı düzeyinde 0.68 oranında artış sağlamaktadır. VECM sonucunda değişkenlere ait olarak elde edilen katsayı işaretlerinin pozitif yönlü çıkması analiz sonuçlarının anlamlılığını destekler niteliktedir. Çalışmanın analiz kısmında yer alan diğer bir test ise, dinamik bir modeldeki değişkenlerden herhangi birinde oluşan bir birimlik şokun yüzdesel olarak diğer değişkenlerde yaratacağı değişimi göstermek amacıyla kullanılan Varyans Ayrıştırması testidir. Varyans Ayrıştırması testi, özellikle politik önerilerde bulunma amacıyla sıkça kullanılmaktadır. Varyans Ayrıştırması testi, modelde yer alan değişkenlerin sıralamasından yüksek düzeyde etkilenmektedir. Bu sebeple modeldeki değişkenler iktisadi kuramlara ve yapılan Granger nedensellik testi sonucuna göre dışsaldan içsele doğru lnemp, lnec ve LnK şeklinde sıralanmıştır. Yapılan Varyans Ayrıştırması sonuçları Tablo 5 te gösterilmiştir. Dönem S.E. LnPRD LnEMP LnEC LnK 1 0.067295 100.0000 0.000000 0.000000 0.000000 2 0.093773 94.91639 5.074727 0.008561 0.000327 3 0.110273 93.43778 6.473878 0.076814 0.011530 4 0.121079 92.68764 7.137224 0.114884 0.060248 5 0.129590 92.47981 7.212894 0.157648 0.149649 6 0.137350 92.38641 7.157024 0.194369 0.262193 7 0.145071 92.32970 7.063350 0.230028 0.376917 8 0.152921 92.25492 7.002572 0.262442 0.480070 9 0.160847 92.15980 6.981519 0.291876 0.566803 10 0.168721 92.04972 6.994522 0.317860 0.637897 Tablo 5. Varyans Ayrıştırması Testi Sonuçları Varyans ayrıştırması sonuçlarına göre, sanayideki üretim düzeyinde meydana gelen dalgalanmaların ikinci dönemde, sanayideki çıktı düzeyinde oluşan değişimin %94.91 i kendinden, %5.07 oranında işgücünden, %0.008 oranında elektrik tüketiminden, %0,0003 oranında ise toplam sermaye stokundan kaynaklı olarak yaşanmıştır. Aslında ikinci dönem genel hatlarıyla incelendiğinde üretim düzeyinin sadece işgücü değişkeninden etkilendiği görülebilir. 10. dönemde ise, sanayideki üretim düzeyi %92.04 oranında kendinden, %6.99 oranında işgücünden, %0.31 oranında elektrik tüketiminden, %0.63 oranında ise toplam sermaye stokundan etkilenmiştir. Analiz sonuçlarından açık bir şekilde görüldüğü gibi, sanayideki toplam çıktı düzeyi uzun dönemde en fazla işgücü oranından etkilenmiştir. 5 Sonuç ve Öneriler Bu çalışmada, 1986-2011 yılları arasındaki Türkiye için toplam reel çıktı düzeyi ile elektrik tüketimi, işgücü oranı ve toplam reel sermaye stoku arasındaki değişkenler için önemli zaman serisi yöntemlerinden VECM ve Varyans Ayrıştırması kullanılmaktadır. İlk olarak seriler için uygulanan birim kök testi sonrasında serilerin tamamının birinci düzeyde durağan olduğu görülmektedir. Birim kök testi sonrasında yapılan eşbütünleşme testi ile de değişkenler arasında uzun dönemli ilişkinin olduğu ispat edilmektedir. Uygulanan VECM sonuçlarına bakıldığında ise, toplam reel çıktı düzeyinin en fazla toplam reel sermaye stokunda oluşan %1 lik bir değişim ile etkilendiği görülmüştür. Ayrıca, VECM sonuçları için, hata düzeltme teriminin istatistiksel olarak anlamlı olması sebebiyle, değişkenler arasında kısa dönemde oluşacak bir dengesizliğin uzun dönemde giderileceği ve dengesizliğin ortadan kalkacağı söylenilebilir. Varyans Ayrıştırması testleri sonucuna bakıldığında ise, dönemler itibariyle toplam reel çıktı düzeyinin en fazla işgücü oranından etkilendiği görülmektedir. VECM sonuçlarından açık olarak görülmektedir ki sanayideki toplam reel çıktı düzeyi, işgücü oranı, elektrik tüketimi ve toplam reel sermaye stokundan pozitif yönlü etkilenmiştir. Toplam reel çıktı düzeyine en büyük katkıyı reel sermaye stoku yapmaktadır. Bu demektir ki büyümenin ana unsuru olan üretim faktörleri içerisinde üretime en çok katkıyı sermaye stoku, daha sonrasında ise işgücü ve elektrik tüketimi yapmaktadır. Elde edilen sonuçlar sanayi sektöründeki reel çıktı düzeyi için bazı politik önerilerde bulunulmasını olanaklı kılmaktadır. Buna göre söz konusu üretim faktörlerinde bir kısıtlama üretim düzeyinin ve dolayısıyla büyümenin azalmasına neden olacaktır. Bilindiği üzere Türkiye de dahil olmak üzere birçok gelişmekte olan ülkede elektrik arzı, elektrik tüketim talebini karşılamakta zorlanmaktadır. Tüketimin üretime bağlı olarak geliştiği ve ihtiyaçların yeteri kadar yerine getirilemediği göz önüne alınacak olursa, üretimi arttırarak büyümeyi sağlamaya çalışma çabasının önündeki en

SESSION 7 büyük engellerden birinin enerji yetersizliği olduğu bilinmektedir. Bu soruna çözüm önerisi olarak ise enerji yatırımları, enerji tasarrufları ve enerjinin etkin kullanımı söylenebilir. Şebeke kayıplarını engellemek, gereksiz enerji kayıplarını önlemek, kalitesiz elektrik malzemesi ve elektrik cihazı kullanımından kaçınmak tasarruf önlemleri arasında sayılabilir. Dikkat edilmesi gereken diğer bir çözüm önerisi ise sanayide kullanılan birim üretim başına fazla enerji tüketen eski teknolojiler yerine, aynı üretimi en az enerji ile üreten yeni teknolojilerin seçilerek üretimin daha verimli hale getirilmesidir. Ayrıca sınaî mamullerin standartları mutlaka en az enerji tüketimini öngörecek şekilde hazırlanmalıdır. Ancak sonuçlar göstermektedir ki; burada bahsi geçen tasarruf ekonomik kalkınmayı baskı altında tutacak şekilde enerji talebinin kısılması olarak algılanacak olursa bu sanayi sektörünün çıktı düzeyine azaltarak, büyümeyi olumsuz yönde etkileyebilecektir. Yani elektrik israfını önleme ve elektrik talebini azaltma amaçlı uygulanacak enerji politikaları sanayi sektöründe büyümeyi olumsuz etkileyecektir. Benzer yaklaşım ile enerji tüketimini teşvik edici politikalar ise sanayi sektöründe büyümeye katkı sağlayacaktır. Kaynakça Altınay & Karagöl, 2005. Electricity Consumption and Economic Growth: Evidence from Turkey, Energy Economics, 27, p.849-856. Apostolakis, 1990. Energy-Capital Substitutability/Complementarity: The Dichotomy, Energy Economics, 12, p.48-58. Ay & Özşahin, 2007. J Eğrisi Hipotezinin Testi: Türkiye Ekonomisinde Reel Döviz Kuru ve Dış Ticaret Dengesi İlişki, Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 26(1), p.8-9. Belloumi, 2009. Energy consumption and GDP in Tunisia: cointegration and causality analysis, Energy Policy, 37, p.2745-2753. Bowden & Payne, 2009. The causal relationship between US energy con-sumption and real output: a disaggregated analysis, Journal of Policy Modeling, 31, p.180-188. Brendt & Wood, 1979. Engineering and Econometric Interpretations of Energy-Capital Complementarity, American Economic Review, 69, p.342-354. Chang, Wenshwo & Li-Fang, 2001. Energy Consumption, Employment, Output and Temporal Causality: Evidence From Taiwan Based on Cointegration and Error-Correction Modelling Techniques, Applied Economics, 33, p.1045 1056. Chen, Kuo & Chen, 2007. The relationship between GDP and electricity consumption in 10 Asian countries, Energy Policy, 35, p.2611 2621. Cheng, 1998. Energy Consumption Employment and Causality in Japan: A Multivariate Approach, Indian Economic Review, 331, p.19-29. Ciarreta & Zarraga, 2010. Electricity consumption and economic growth in Spain, Applied Economics Letters, 14, p.1417-1421. Erbaykal, 2008. Disaggregate Energy Consumption and Economic Growth: Evidence from Turkey, International Research Journal of Finance and Economics, 20, p. 172-179. Erdal, Erdal & Esengun, 2008. The causality between energy consumption and economic growth in Turkey, Energy Policy, 36, p.3838 3842. Gbadebo & Okonkwo, 2009. Does Energy Consumption Contribute to Economic Performance? Empirical Evidence from Nigeria, Journal of Economics and International Finance, 1(2), p.44-58. Ghali & El-Sakka, 2004. Energy use and output growth in Canada: a multivariate cointegration analysis, Energy Economics, 26, p.225-238. Ghosh, 2002. Electricity consumption and economic growth in India, Energy Policy, 30, p.125-129. Gujarati, 1999. Temel Ekonometri, Şenesen, Ü. ve Şenesen, G. (Çev.), Literatür Yayıncılık, İstanbul. Halicioglu, 2009. An econometric study of CO2 emissions energy consumption income and foreign trade in Turkey, Energy Policy, 37, p.1156-1164. Jobert & Karanfil, 2007. Sectoral energy consumption by source and economic growth in Turkey, Energy Policy, 35, p.5447-5456. Kar & Kınık, 2008. Türkiye de Elektrik Tüketimi Çeşitleri ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişkinin Ekonometrik Bir Analizi, Afyon Kocatepe Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, X(II), p.333-353. Karagöl, Erbaykal & Ertuğrul, 2007. Türkiye de Ekonomik Büyüme ile Elektrik Tüketimi İlişkisi: Sınır Testi Yaklaşımı, Doğuş Üniversitesi Dergisi, 8 (1), p.72-80. Mozumder & Marathe, 2007. Causality relationship between electricity consumption and GDP in Bangladesh, Energy Policy, 35, p.395 402.

8 INTERNATIONAL CONFERENCE ON EURASIAN ECONOMIES 2014 Mucuk & Uysal, 2009. Türkiye Ekonomisinde Enerji Tüketimi ve Ekonomik Büyüme, Maliye Dergisi, 157, p.105-115. Murry & Nan, 1996. A definition of the gross domestic product-electrification interrelationship, Journal of Energy and Development, 19, p.275-283. Narayan & Singh, 2007. The Electricity Consumption and GDP nexus for the Fiji Islands, Energy Economics, 29, p.1141 1150. Narayan & Smyth, 2009. The effect of inflation and real wages on productivity: new evidence from a panel of G7 countries, Applied Economics, 4110, p.1285-1291. Narayan & Prasad, 2008. Electricity consumption-real GDP causality nexus: evidence from a bootstrapped causality test for 30 OECD countries, Energy Policy, 36, p.910 918. Nişancı, 2005. Türkiye de Elektrik Enerjisi Talebi ve Elektrik Tüketimi ile Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki, Selçuk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 5(9), p.107-118. Öztürk & Acaravcı, 2011. Electricity consumption and real GDP causality nexus: Evidence from ARDL bounds testing approach for 11 MENA countries, Applied Energy, 88, p.2885-2892. Paul & Bhattacharya, 2004. Causality between Energy Consumption and Economic Growth in India: A Note on Conflicting Results, Energy Economics, 26, p.977-998. Payne, 2009. On the dynamics of energy consumption and output in the US, Applied Energy, 86, p.575. Peterson, 1976. Gelir İstihdam ve Ekonomik Büyüme, Eskişehir İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayınları, Eskişehir. Salvatore, 1986. Microeconomics: Theory and Applications, Newyork: Macmillan Publishing Company. Sarı & Soytas, 2007. The Growth of Income and Energy Consuption in Six Developing Countries, Energy Policy, 35, p.889-898. Satman, 2006. General Energy Demand, Production Projections, Options of Supply, Political Priority of Turkey, 10th Turkish Energy Congress. Shiu & Lam, 2004. Electricity consumption and economic growth in China, Energy Policy, 32, p.47-54. Soytaş & Sarı, 2007b. The Relationship Between Energy and Production Evidence From Turkish Manufacturing Industry, Energy Policy, 29, p.1151-1165. Soytas & Sari, 2009. Energy consumption economic growth and carbon emissions: Challenges faced by an EU candidate member, Ecological Economics, 68, p.1667-1675. Soytaş, Sarı, & Özdemir, 2001. "Energy Consumption and GDP Relations in Turkey: A Cointegration and Vector Error Correction Analysis", Economies and Business in Transition: Facilitating Competitiveness and Change in the Global Environment Proceedings, p.838-844. Stern, 1993. Energy and Growth in the USA: A Multivariate Approach, Energy Economics, 15, p.137-150. Stresing, Lindenberger & Kummel, 2008. "Cointegration of output, cappital, labor, and energy," The European Physical Journal, 88(2), p.279-287. Terzi, 1998. Türkiye de Elektrik Tüketimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Sektörel Bir Karşılaştırma, İktisat İşletme ve Finans, 13(144), p.62-71. Thoma, 2004. Electrical energy usage over the business cycle, Energy Economics, 26, p.463-485. Türkyılmaz, 2011. Türkiye nin Enerji Görünümü, TMMOB Edirne Şubesi Trakya Üniversitesi Balkan Kongre Merkezi, p.16-17. Yuan, Kang, Zhao & Hu, 2008. Energy consumption and economic growth: Evidence from China at both aggregated and disaggregated levels, Energy Economics, 30, p.3077-3094. Zachariadis, 2007. Exploring the relationship between energy use and eco-nomic growth with bivariate models: New evidence from G-7 countries, Energy Economics, 29, p.1233-1253. Zhang & Cheng, 2009. Energy consumption carbon emissions and economic growth in China, Ecological Economics, 68, p.2706-2712.