Editörler Hasan Basri MEMDUHOĞLU Kürşad YILMAZ. Geliştirilmiş 7. Baskı

Editörler Hasan Basri MEMDUHOĞLU Kürşad YILMAZ Refik BALAY Aynur Bozkurt BOSTANCI Tuncer BÜLBÜL Aycan Çiçek SAĞLAM Kamile DEMİR Abdurrahman İLĞAN Cemalettin İPEK Hasan Basri MEMDUHOĞLU Güven ÖZDEM Cem TOPSAKAL Binali TUNÇ Kürşad YILMAZ Geliştirilmiş 7. Baskı

Editörler: Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU & Doç. Dr. Kürşad YILMAZ TÜRK EĞİTİM SİSTEMİ VE OKUL YÖNETİMİ ISBN 978-605-588-529-8 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2015, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ekim 2008, Ankara 7. Baskı: Nisan 2015, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Selda Tunç Kapak Tasarımı: Mine Küçük Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312 394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net

ÖNSÖZ Yükseköğretim Kurulunca 1997 yılında eğitim fakültelerinde yeniden yapılanma süreci başlatılmış ve bu çerçevede 1998-1999 eğitim-öğretim yılından itibaren yeniden düzenlenen öğretmen yetiştirme programları uygulamaya konulmuştur. On yılı aşkın süredir uygulanmakta olan öğretmen yetiştirme lisans programlarında aksayan yönleri gidermeye ve geliştirmeye yönelik güncellemeler yapılmaktadır. Bu kapsamda 2006-2007 akademik yılından itibaren uygulamaya giren öğretmen yetiştirme programlarına getirilen yenilikler çerçevesinde programa Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi dersi konmuştur. Bu dersin programa konmuş olması bir gerekliliğin sonucudur. Çünkü öğretmen adayı olan eğitim fakültesi öğrencilerinin, içinde görev yapacakları eğitim sistemini tanımadan, bu konuda kendilerine bir yeterlik kazandıracak bir ders görmeden mezun olmaları bir eksiklik olarak değerlendirilebilir. Ayrıca öğretmen adaylarının bir kısmı, birleştirilmiş sınıflı okullarda müdür yetkili öğretmen olarak göreve başlamaktadır. Okul yönetimi konusunda yeterlik kazanmadan bu görevi yerine getirmede zorlanmaları kaçınılmazdır. Dolayısıyla söz konusu dersin programa konmuş olması olumlu bir gelişmedir. Eğitim fakültelerinin öğretmen yetiştirme programına yeni konan Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi dersinin kur tanımına ve içeriğine uygun olarak hazırlanan bu kitap, eğitim fakültelerinde öğrenimlerine devam eden öğretmen adaylarına, içinde görev yapacakları sistemi tanıtmayı ve okul yönetimine ilişkin bilgi ve beceri kazandırmayı amaçlamaktadır. Alanında uzman akademisyenlerce hazırlanan kitapta sistematik bir bütünlük içerisinde Türk Eğitim Sistemi bütün boyutlarıyla ve yasal temelleriyle betimlendikten sonra, yönetim bilimi ve örgüt kavramı bağlamında okul yönetimi teorik ve uygulamalı yönleriyle ele alınmıştır. Kitapta teori yoğunluklu ağdalı bir dil kullanmaktan kaçınılmış, olabildiğince sade ve anlaşılır bir dil kullanılarak konular günlük yaşamdan ve uygulamalardan örneklerle ilişkilendirilmiştir. Kitap, bu yönüyle başta eğitim fakültelerinde okuyan öğretmen adayları olmak üzere karar alıcı ve uygulayıcı konumundaki tüm eğitim ve okul yöneticileri ile öğretmenlere yardımcı kaynak kitap olma özelliği taşımaktadır. Kitaba ilişkin gelecek eleştiriler, kitabın geliştirilmesine katkı sağlayacaktır. Kitabı okuyucu ile buluşturan Pegem Akademi takımına teşekkür eder, kitabın tüm öğretmen adaylarına ve eğitimcilere yararlı olmasını dileriz. Temmuz - 2008 Yrd. Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU Yrd. Doç. Dr. Kürşad YILMAZ

İKİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ İlk baskısı kısa sürede tükenen kitabın ikinci baskısında bazı değişiklikler yapılmıştır. Bu değişikliklerde okuyuculardan gelen eleştiri ve öneriler dikkate alınmıştır. Ayrıca mevzuattaki değişiklikler yansıtılmış, sayısal veriler güncellenmiştir. Kitabın basım ve dağıtımını gerçekleştiren Pegem Akademi takımına ve kapak resmi için Doç. Dr. Lale ALTINKURT a teşekkür ederiz. Şubat 2010 Yrd. Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU Yrd. Doç. Dr. Kürşad YILMAZ ÜÇÜNCÜ BASKIYA ÖNSÖZ Başta öğrenciler ve eğitimci meslektaşlarımız olmak üzere okuyuculardan eleştiri ve öneriler doğrultusunda kitapta gerekli düzeltmeler yapılmış, veriler güncellenmiştir. Kitabın basım ve dağıtımını gerçekleştiren Pegem Akademi takımına teşekkür ederiz. Şubat 2011 Yrd. Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU Yrd. Doç. Dr. Kürşad YILMAZ BEŞİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ Kitap, başta öğrenciler ve eğitimci meslektaşlarımız olmak üzere okuyuculardan gelen eleştiri ve öneriler ve Türk Eğitim Sisteminde yaşanan köklü değişimler doğrultusunda güncellenmiş ve geliştirilmiştir. Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi kitapları arasında iyi bir yer edinen kitabımıza, meslektaşlarımızın ve öğrencilerin gösterdiği ilgiye çok teşekkür ederiz. Ayrıca kitabın 4. Baskısından itibaren kapağı süsleyen çalışması için Mine Küçük e ve kitabın basım ve dağıtımını gerçekleştiren Pegem Akademi takımına teşekkür ederiz. Şubat 2013 Yrd. Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU Doç. Dr. Kürşad YILMAZ

ALTINCI BASKIYA ÖNSÖZ Kitap, meslektaşlarımızın ve öğrencilerin gösterdiği ilgiyle kısa sayılabilecek sürede altıncı baskısını yaptı. Bu baskıda Türk eğitim sisteminin örgüt ve yönetim yapısında ve okul kademelerinde yapılan kapsamlı değişiklikler kitaba eklendi. Tüm okuyuculara ve kitabın basım ve dağıtımını gerçekleştiren Pegem Akademi takımına teşekkür ederiz. Mart 2014 Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU Doç. Dr. Kürşad YILMAZ

BÖLÜMLER VE YAZARLARI Bölüm 1: Bölüm 2: Bölüm 3: Bölüm 4: Bölüm 5: Bölüm 6: Bölüm 7: Bölüm 8: Bölüm 9: Bölüm 10: Bölüm 11: Bölüm 12: Bölüm 13: Türk Eğitim Sisteminin Genel Yapısı (Amaçlar, Temel İlkeler ve Okul Sistemi) Doç. Dr. Hasan Basri Memduhoğlu Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türk Eğitim Sisteminin Yasal Temelleri Yrd. Doç. Dr. Cem Topsakal Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türk Eğitim Sisteminin Örgüt ve Yönetim Yapısı Doç. Dr. Hasan Basri Memduhoğlu Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Örgüt ve Yönetim Bilimine Giriş Doç. Dr. Abdurrahman İlğan Düzce Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yönetim Teorileri Doç. Dr. Cemalettin İpek Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yönetim Süreçleri Doç. Dr. Kürşad Yılmaz Dumlupınar Üniversitesi Eğitim Fakültesi Okul Örgütü ve Yönetimi Doç. Dr. Aycan Çiçek Sağlam Uşak Üniversitesi Eğitim Fakültesi Okul Yönetiminde Çalışan Hizmetleri Doç. Dr. Binali Tunç Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Okul Yönetiminde Öğrenci İşleri Doç. Dr. Tuncer Bülbül Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Okul Yönetiminde Eğitim-Öğretim İşleri Doç. Dr. Aynur Bozkurt Bostancı Uşak Üniversitesi Eğitim Fakültesi Okul İşletmesinin Yönetimi Doç. Dr. Güven Özdem Giresun Üniversitesi Eğitim Fakültesi Okula Toplumsal Katılım (Okul-Çevre İlişkileri) Prof. Dr. Refik Balay Harran Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Liderliği Doç. Dr. Kamile Demir Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakultesi

İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM Türk Eğitim Sisteminin Genel Yapısı (Amaçlar, Temel İlkeler ve Okul Sistemi) Giriş...1 Türk Milli Eğitiminin Amaçları...2 Genel Amaçlar...2 Özel Amaçlar...2 Türk Milli Eğitiminin Dayandığı Temel İlkeler...3 Türk Eğitim Sisteminin Genel Yapısı...4 Öğretim Kademeleri ve Okul Sistemi...4 Okul Öncesi Eğitim...5 Yaygın Eğitim... 13 Özel Eğitim...14 Özel Öğretim... 15 Öğretmen Yetiştirme... 16 Finansman...17 Taşımalı Eğitim... 17 Açık/Uzaktan Eğitim... 18 Rehberlik ve Danışmanlık Hizmetleri... 18 Denetim... 18 Özet... 19 Değerlendirme Soruları... 20 Cevap Anahtarı... 21 Kaynakça... 22 Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU... 24 2. BÖLÜM Türk Eğitim Sisteminin Yasal Temelleri Eğitim ve Hukuk...25 Anayasada Eğitim...29 Yasa, Kanun Hükmünde Kararname ve Yönetmeliklerde Eğitim...33 Uluslararası Belgelerde Eğitim...36 1. Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme...36 2. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi...38 3. Avrupa Birliği Antlaşmaları...39 Özet...40 Değerlendirme Soruları...41 Kaynakça...42

3. BÖLÜM Türk Eğitim Sisteminin Örgüt ve Yönetim Yapısı Milli Eğitim Bakanlığı Merkez Örgütü...45 Milli Eğitim Bakanlığı Merkez Örgütü Birimleri ve Görevleri...46 Bakanlık Makamı...46 Hizmet Birimleri...48 Milli Eğitim Bakanlığı Taşra Örgütü...52 İl ve İlçe Millî Eğitim Müdürlüklerinin Görevleri...53 İl ve İlçe Millî Eğitim Müdürlüklerinin Bölümleri...53 Yurt Dışı Örgütü...53 Yükseköğretim...54 Türk Eğitim Sisteminin Örgüt ve Yönetim Yapısına İlişkin Bir Değerlendirme...55 Özet...59 Değerlendirme Soruları...60 Kaynakça...62 4. BÖLÜM Örgüt ve Yönetim Bilimine Giriş Örgüt Kavramı ve Özellikleri...65 Örgütsel Yapı...66 Örgüt Yapısı Modelleri...68 Örgüt-Çevre İlişkisi...73 Genel Sistemler Teorisi...73 Açık Sistem Olarak Örgütler...74 Yönetim ve Liderlik...76 Yönetim...76 Bilim, Sanat ve Meslek Olarak Yönetim...77 Yönetim-Örgüt İlişkisi...78 Eğitim Yönetimi...78 Okul Yönetimi...79 Yöneticilik Becerileri...80 Liderlik...81 Özet...83 Değerlendirme Soruları...84 Cevap Anahtarı...85 Kaynakça...86 x Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi

5. BÖLÜM Yönetim Teorileri Klasik Yönetim Teorisi...91 Bilimsel İşletmecilik...92 Yönetim Süreçleri...94 Bürokratik Örgüt...95 Klasik Yönetim Teorisi İçin Genel Bir Değerlendirme...96 Neoklasik Yönetim Teorisi...97 Hawthorne Deneyleri...97 Klasik ve Neoklasik Yönetim Teorilerinin Karşılaştırılması...99 Sistem Teorisi... 100 Genel Sistem Teorisi... 101 Açık Sistem Teorisi... 102 Yeni Yönetim Yaklaşımları... 111 Stratejik Yönetim... 111 Vizyon Yönetimi... 116 Yönetişim... 126 Özet... 129 Değerlendirme Soruları... 130 Kaynakça... 132 6. BÖLÜM Yönetim Süreçleri Karar Verme... 136 Karar Verme Sürecini Etkileyen ve Sınırlayan Temel Unsurlar... 137 Karara Katılma... 138 Okul Yönetiminde Karar Verme... 139 Planlama... 139 Planlamanın Yararları... 141 Okul Yönetiminde Planlama... 142 Örgütleme... 142 Eşgüdümleme (Koordinasyon)... 146 Eşgüdümlemenin Yararları... 146 Eşgüdümleme Çeşitleri... 146 Okul Yönetiminde Eşgüdümleme... 147 İçindekiler xi

İletişim... 148 Örgütlerde İletişim Süreci... 150 Okul Yönetiminde İletişim... 151 Etkileme... 151 Okul Yönetiminde Etkileme... 152 Değerlendirme... 152 Okul Yönetiminde Değerlendirme... 153 Özet... 154 Değerlendirme Soruları... 155 Kaynakça... 156 7. BÖLÜM Okul Örgütü ve Yönetimi Okul Yönetiminde Rol Oynayan Öğeler... 160 Okul Yönetiminde Rol Oynayan İç Öğeler... 160 Okul yöneticisi... 160 Öğretmen... 160 Okul Yönetiminde Rol Oynayan Dış Öğeler... 161 Okul Örgütünün Özellikleri... 162 Okulların Fiziki Olarak Taşıması Gereken Özellikler... 164 Okulların Görevleri... 165 Okulu Yönetme Biçimleri... 166 Koruyucu Yönetim... 167 Destekçi Yönetim... 168 Birlikçi Yönetim... 168 Eğitim Yöneticisinin Yetiştirilmesi... 169 Eğitim Yöneticisinin Rolü ve Yeterlikleri... 174 Teknik Yeterlikler... 174 İnsancıl Yeterlikler... 175 Kavramsal Yeterlikler... 175 Eğitim Yöneticisinin Görev Yetki ve Sorumlulukları... 175 Okul Yönetiminde Çağdaş Yaklaşımlar... 180 xii Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi

Etkili Okul... 180 Öğrenen Örgüt Olarak Okul... 180 Okula Dayalı Yönetim... 183 Özet... 185 Değerlendirme Soruları... 187 Kaynakça... 189 8. BÖLÜM Okul Yönetiminde Çalışan Hizmetleri Çalışan Hizmetlerinin Amaçları... 192 A. Çalışanların Atanması, Yer Değiştirmesi ve Görevlendirilmesi... 193 B. Stajyerlik ve Adaylık İşlemlerinin Yapılması... 197 C. Çalışanların Özlük Haklarının Sağlanması... 199 D. Sicil ve Disiplin İşlemleri... 203 E. Sağlık, Güvenlik ve Askerlik İşlemlerinin Yapılması... 205 F. Çalışanların Devamının İzlenmesi ve Denetlenmesi... 206 G. Hizmetiçi Eğitim Etkinlikleri... 207 Özet... 208 Değerlendirme Soruları... 209 Kaynakça... 211 9. BÖLÜM Okul Yönetiminde Öğrenci İşleri Öğrencilerin Okula Kaydedilmesi... 213 Okula Kayıt Zamanı ve Yaşı... 214 Okula Kayıt-Kabul Esasları... 215 Okula Kayıt İçin Gerekli Belgeler... 216 Öğrencilerin Okula Devamı... 216 Öğrenci Devamının İzlenmesi... 216 İzinli Sayılma... 217 Özürlü Devamsızlık... 217 İçindekiler xiii

Devamsızlığa Bağlı Olarak Öğrenci Kaydının Silinmesi... 218 Sınavlar ve Sınıf Geçme İle İlgili İşler... 218 Sınavlar - Ölçme ve Değerlendirme... 219 Ders Yılı Sonunda Herhangi Bir Dersten Başarılı Sayılma... 220 Doğrudan Sınıf Geçme... 220 Sınıf Yükseltme... 221 Sınıf Tekrarı... 221 Öğrenci Davranışlarının Değerlendirilmesi... 222 Kişisel ve Sosyal Becerilerin Değerlendirilmesi... 222 Öğrencilerin Ödüllendirilmesi... 222 Öğrencilerin Olumsuz Davranışları ve Uygulanacak Yaptırımlar... 222 Disiplin Cezalarının Onaylanması ve Uygulanması... 224 Öğrencilerin Davranış Puanının İndirilmesi ve İadesi... 224 Öğrenci Nakil İşleri ve Uyulacak Esaslar... 224 Öğrenim Belgelerinin Düzenlenmesi... 226 Öğrenci Sağlığı ve Güvenliğine Yönelik İşler... 227 Öğrencilerin Nöbet Hizmetleri... 228 Askerlik İşlemleri... 228 Kimlik ve Paso Düzenleme... 228 Kredi ve Burs İşlemleri... 228 Özet... 229 Değerlendirme Soruları... 237 Kaynakça... 238 10. BÖLÜM Okul Yönetiminde Eğitim-Öğretim İşleri Okullarda Eğitim İle İlgili İşler... 240 Öğretmenler Kurulu Toplantısı... 240 Okulda Rehberlik İşleri... 241 Okul Aile Birliği... 244 Okul Gelişim Yönetim Ekibi... 247 Okullarda Sosyal, Kültürel ve Sportif Etkinlikler... 247 Öğrenci Kulüpleri... 248 Toplum Hizmeti... 249 Diğer Sosyal Etkinlikler... 250 xiv Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi

Öğrenci Disiplin İşleri... 253 Okulda Veli Toplantıları... 257 Okulda Nöbet İşleri... 259 Okul Meclisleri ve Öğrenci Kurulları... 260 Okulda Öğretim İle İlgili İşler... 262 Yıllık Öğretimin Planlanması... 263 Okulda Yapılan Mesleki Çalışmalar... 266 Ders Kitapları ve Ders Araç Gereçlerinin Sağlanması... 266 Kütüphane İle İlgili İşlerin Yapılması... 267 Okullarda Yetiştirme Kurslarının Açılması... 269 Öğretimin Yapılması ve İzlenmesi... 270 Özet... 271 Değerlendirme Soruları... 273 Kaynakça... 275 11. BÖLÜM Okul İşletmesinin Yönetimi Okul, Bina ve Tesislerin Bakım ve Onarım İşleri... 278 Okulda Yazı İşleri... 280 Okullarda Ayniyat İşlerinin Yürütülmesi... 289 Kooperatif ve Kantin İşleri... 290 Döner Sermaye İşlerinin Yapılması... 291 Döner Sermayelerin Kuruluş Amacı... 292 Döner Sermayelerin Sağladığı Yararlar... 292 Bütçe ve Hesap İşlerinin Yapılması... 293 Sivil Savunma, Korunma, Güvenlik ve Temizlik İşlerinin Yapılması... 295 Özet... 297 Değerlendirme Soruları... 298 Kaynakça... 299 İçindekiler xv

12. BÖLÜM Okula Toplumsal Katılım (Okul-Çevre İlişkileri) Okul-Çevre İlişkileri... 302 Okul-Çevre İlişkilerinin Boyutları... 304 Okulun çevre kalkınmasına katkıda bulunması... 304 Aile katılımının sağlanması... 306 Çevredeki güç ve baskı grupları ile ilişkiler... 308 Çevrenin eğitime desteğinin sağlanması, gönüllü kişi ve gruplarla ilişkiler... 309 Okul-Çevre İlişkilerinin Geliştirilmesi İçin Neler Yapılabilir?... 310 Okul yönetim kurulu için öneriler... 311 Okul müdürleri ve öğretmenleri için öneriler... 311 Sonuç... 313 Özet... 313 Değerlendirme Soruları... 314 Kaynakça... 316 13. BÖLÜM Öğretim Liderliği Öğretim Lideri... 320 Öğretim Liderlerinin Rolleri... 321 Okulun misyonunu tanımlama... 321 Eğitim programları ve öğretimi yönetme... 323 Öğrenme iklimini geliştirme... 325 Özet... 329 Değerlendirme Soruları... 330 Kaynakça... 331 xvi Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi

Tablolar Listesi Tablo 1. Ortaöğretimde Puanların Not Değeri ve Derecesi... 9 Tablo 2. Hukukun Dalları... 26 Tablo 3. Anayasa da Temel Olarak Eğitim... 29 Tablo 4. Amsterdam Antlaşması nda Eğitim (Madde 149)... 39 Tablo 5. Amsterdam Antlaşması nda Eğitim (Madde 150)... 39 Tablo 6. Mekanik Örgütler Organik Örgütlere Karşı... 71 Tablo 7. Matriks Örgüt Yapısının Avantaj ve Dezavantajları... 72 Tablo 8. 21. Yüzyılda Yönetici ve Liderlerin Bazı Karakteristik Özellikleri... 83 Tablo 9. Yönetim Teorilerinin Gelişimi... 90 Tablo 10. Amerikan, Japon ve Z Teorisi Şirketlerinde Yönetim Anlayışları... 110 Tablo 11. Yönetim Teorilerinin Gelişimi... 113 Tablo 12. İlköğretimde Puanların Not Değeri ve Derecesi... 219 Tablo 13. Ortaöğretimde Puanların Not Değeri ve Derecesi... 220 Tablo 14. Okulların Bakım ve Onarım İşlerinde Velilerin Katkısı... 279 Tablo 15. Okulların Bakım ve Onarım İşleriyle İlgili Olarak Velilere Yapılan Duyuru... 280 Tablo 16. Okullarda Bulundurulması Gereken Sivil Savunma Dosya ve İçerikleri... 296 Şekiller Listesi Şekil 1. Milli Eğitim Bakanlığı Örgüt Şeması... 47 Şekil 2. Milli Eğitim Bakanlığı Taşra Örgüt Şeması... 52 Şekil 3. Dikey Örgüt Modeli... 69 Şekil 4. Yaşayan Sistemlerin Kademeleri... 73 Şekil 5. Suyun Devri Âlemi... 103 Şekil 6. Açık Sistem Modeli.... 104 Şekil 7. Sosyal Sistem Modeli... 106 Şekil 8. Sosyo-teknik Sistem Modeli... 106 Şekil 9. Stratejik Yönetim Döngüsü... 113 Şekil 10. Stratejik Planlama Süreci... 114 Şekil 11. SWOT Analizi... 115 Şekil 12. Geleneksel Örgüt ve TKY nin Karşılaştırılması... 124 Şekil 13. Örgütleme Süreci... 143 Şekil 14. İletişim Süreci... 148 İçindekiler xvii

Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU 1. BÖLÜM Türk Eğitim Sisteminin Genel Yapısı (Amaçlar, Temel İlkeler ve Okul Sistemi) Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Bu bölümde Türk eğitim sisteminin genel yapısı betimlenmiştir. Bu amaçla Türk eğitim sisteminin amaçları, temel ilkeleri, okul sisteminin yapılanması (öğretim kademleri) ve eğitimin bazı alt sistemleri (özel öğretim, özel eğitim, finansman, öğretmen yetiştirme, denetim, rehberlik hizmetleri) genel hatları ile ele alınmıştır. Giriş Türkiye, genç bir nüfusa sahiptir. Nüfusun yaklaşık % 20 si öğrenci olarak okullara devam etmektedir. Türkiye de örgün eğitime devam eden öğrenci sayısı pek çok Avrupa ülkesinin toplam nüfusundan fazladır. Bu durum, eğitim hizmetlerini ve eğitimin niteliğini etkilemektedir. Türk eğitim sistemi, anayasa, eğitim ve öğretimi düzenleyen yasalar, hükümet programları, kalkınma plânları ve millî eğitim şûraları esas alınarak düzenlenmektedir. Türkiye de askeri okullar dışında eğitim ve öğretim hizmetinin yürütülmesinden ve denetiminden Millî Eğitim Bakanlığı (MEB) sorumludur.

Türk Milli Eğitiminin Amaçları Türk milli eğitiminin temel amaçları 1973 tarihinde çıkarılan 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunuyla belirlenmiştir. Buna göre Türk Milli Eğitimi nin amaçları genel ve özel olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Genel Amaçlar Türk Milli Eğitiminin genel amacı, Türk Milletinin bütün fertlerini; 1. Atatürk inkılâp ve ilkelerine ve Anayasada ifadesini bulan Atatürk milliyetçiliğine bağlı; Türk Milletinin milli, ahlaki, insani, manevi ve kültürel değerlerini benimseyen, koruyan ve geliştiren; ailesini, vatanını, milletini seven ve daima yüceltmeye çalışan, insan haklarına ve Anayasanın başlangıcındaki temel ilkelere dayanan demokratik, laik ve sosyal bir hukuk Devleti olan Türkiye Cumhuriyetine karşı görev ve sorumluluklarını bilen ve bunları davranış haline getirmiş yurttaşlar olarak yetiştirmek; 2. Beden, zihin, ahlak, ruh ve duygu bakımlarından dengeli ve sağlıklı şekilde gelişmiş bir kişiliğe ve karaktere, hür ve bilimsel düşünme gücüne, geniş bir dünya görüşüne sahip, insan haklarına saygılı, kişilik ve teşebbüse değer veren, topluma karşı sorumluluk duyan; yapıcı, yaratıcı ve verimli kişiler olarak yetiştirmek; 3. İlgi, istidat ve kabiliyetlerini geliştirerek gerekli bilgi, beceri, davranışlar ve birlikte iş görme alışkanlığı kazandırmak suretiyle hayata hazırlamak ve onların, kendilerini mutlu kılacak ve toplumun mutluluğuna katkıda bulunacak bir meslek sahibi olmalarını sağlamak; Böylece Türk vatandaşlarının ve toplumunun refah ve mutluluğunu artırmak; iktisadi, sosyal ve kültürel kalkınmayı desteklemek ve Türk Milletini çağdaş uygarlığın seçkin bir ortağı yapmaktır. Kısaca genel amaçlar; sırası ile yurttaşlık eğitimi, kişilik eğitimi ve meslek eğitimi şeklinde başlıklandırılabilir (Akyüz, 2004). Buna göre Türk eğitimi sisteminin temel amacı, iyi bireyler, milli değerleri benimsemiş iyi yurttaşlar ve iyi meslek sahipleri yetiştirmek olarak özetlenebilir. Özel Amaçlar Türk eğitim ve öğretim sistemi, bu genel amaçları gerçekleştirecek şekilde düzenlenir ve çeşitli derece ve türdeki eğitim kurumlarının (okul öncesi, ilköğretim, ortaöğretim, yükseköğretim) özel amaçları, genel amaçlara ve aşağıda sıralanan temel ilkelere uygun olarak tespit edilir. İleriki bölümlerde çeşitli kademlerdeki eğitim kurumlarının özel amaçları ayrıntılı olarak ele alınmıştır. 2 Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi

Türk Milli Eğitiminin Dayandığı Temel İlkeler Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanununa göre Türk Milli Eğitimi nin dayandığı temel ilkeler şunlardır: 1. Genellik ve Eşitlik: Eğitim kurumları dil, ırk, cinsiyet ve din ayırımı gözetilmeksizin herkese açıktır. Eğitimde hiçbir kişiye veya zümreye imtiyaz tanınamaz. 2. Ferdin ve Toplumun İhtiyaçları: Milli eğitim hizmeti, Türk vatandaşlarının istek ve kabiliyetleri ile Türk toplumunun ihtiyaçlarına göre düzenlenir. 3. Yöneltme: Bireyler, eğitimleri süresince, ilgi, istidat ve kabiliyetleri doğrultusunda çeşitli programlara veya okullara yöneltilerek yetiştirilirler. Yöneltmede rehberlik hizmetlerinden yararlanılır. 4. Eğitim Hakkı: İlköğretim görmek her Türk vatandaşının hakkıdır. İlköğretim kurumlarından sonraki eğitim kurumlarından vatandaşlar ilgi, istidat ve kabiliyetleri ölçüsünde yararlanırlar. 5. Fırsat ve İmkân Eşitliği: Eğitimde kadın, erkek herkese fırsat ve imkân eşitliği sağlanır. Maddi imkânlardan yoksun başarılı öğrencilerin en yüksek eğitim kademelerine kadar öğrenim görmelerini sağlamak amacıyla parasız yatılılık, burs, kredi ve başka yollarla gerekli yardımlar yapılır. Özel eğitime ve korunmaya muhtaç çocukları yetiştirmek için özel tedbirler alınır. 6. Süreklilik: Fertlerin genel ve mesleki eğitimlerinin hayat boyunca devam etmesi esastır. Gençlerin hayata ve iş alanlarına uyum göstermelerine yardımcı olmak ve yetişkinlerin sürekli eğitimini sağlamak için gerekli tedbirleri almak da bir eğitim görevidir. 7. Atatürk İnkılâp ve İlkeleri ve Atatürk Milliyetçiliği: Her kademede ders programlarının hazırlanıp uygulanmasında ve her türlü eğitim faaliyetlerinde Atatürkçülük temel olarak alınır. Milli ahlak ve milli kültürün evrensel kültür içinde korunup geliştirilmesine ve Türk dilinin eğitimin her kademesinde öğretilmesine önem verilir. 8. Demokrasi Eğitimi: Güçlü, istikrarlı, hür ve demokratik bir toplum düzeninin gerçekleşmesi için yurttaşların sahip olmaları gereken demokrasi bilincinin, ülke yönetimine ait sorumluluk duygusunun ve manevi değerlere saygının öğrencilere kazandırılmasına çalışılır; ancak, eğitim kurumlarında Atatürkçülüğe aykırı siyasi ve ideolojik telkinler yapılmasına ve bu nitelikteki günlük siyasi olay ve tartışmalara karışılmasına meydan verilmez. Türk Eğitim Sisteminin Genel Yapısı 3

9. Laiklik: Türk milli eğitiminde laiklik esastır. Din kültürü ve ahlak öğretimi ilköğretim okulları ile lise ve dengi okullarda okutulan zorunlu dersler arasında yer alır. 10. Bilimsellik: Ders programları, öğretim yöntemleri ve araç gereçler bilimsel ve teknolojik esaslara, çevre ve ülke ihtiyaçlarına göre sürekli olarak geliştirilir. Eğitimde sürekli olarak gelişme ve yenileşmenin sağlanması, bilimsel araştırma ve değerlendirmelere dayalı olarak yapılır. 11. Planlılık: Eğitim hizmetleri iktisadi, sosyal ve kültürel kalkınma hedeflerine uygun olarak insangücü - istihdam ilişkileri dikkate alınmak suretiyle, mesleki ve teknik eğitime ağırlık verecek biçimde planlanır ve gerçekleştirilir. Eğitim kurumlarının yer, personel, bina, tesis, donatım, araç, gereç ve kapasiteleri ile ilgili standartlar önceden tespit edilir ve kurumların bu standartlara göre kurulması sağlanır. 12. Karma Eğitim: Okullarda kız ve erkek öğrenciler birarada eğitim görür. Ancak eğitimin türüne, imkân ve zorunluluklara göre bazı okullar yalnızca kız veya yalnızca erkek öğrencilere ayrılabilir. 13. Okul İle Ailenin İşbirliği: Eğitimde okul ile aile arasında iş birliği sağlanır. Bu amaçla okullarda okul-aile birlikleri kurulur. 14. Her Yerde Eğitim: Milli eğitimin amaçları yalnız resmi ve özel eğitim kurumlarında değil, aynı zamanda evde, çevrede, işyerlerinde, her yerde ve her fırsatta gerçekleştirilmeye çalışılır. Eğitim çalışanları, eğitim kademesinde görev yapan yönetici ve öğretmenler; eğitim çalışmalarını bu ilkelere uydurmak zorundadır. Özellikle, eğitim yöneticileri ve okul yöneticileri, bu ilkeler doğrultusunda uygulamalardan sorumlu tutulmaktadırlar (Başaran, 1994). Türk Eğitim Sisteminin Genel Yapısı Bu başlık altında Türk eğitim sisteminde, okul sistemi yapılanması (öğretim kademeleri), yaygın eğitim, özel öğretim, özel eğitim, eğitim finansmanı, eğitimde rehberlik hizmetleri, öğretmen yetiştirme ve denetim konularına yer verilmiştir. Öğretim Kademeleri ve Okul Sistemi Türk Millî Eğitim sistemi, örgün eğitim ve yaygın eğitim olmak üzere iki ana bölümden oluşmaktadır. Örgün eğitim, belirli yaş grubundaki ve aynı seviyedeki bireylere, amaca göre hazırlanmış programlarla okul çatısı altında yapılan düzenli eğitimdir. Türk eğitim sisteminde örgün eğitimi oluşturan öğretim kademeleri genel 4 Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi

Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU hatlarıyla okul öncesi eğitim, ilköğretim, ortaöğretim ve yükseköğretim kademelerinden oluşmaktadır. Okul öncesi eğitim 3-5 yaşlarını kapsar. İlköğretim ilkokul ve ortaokuldan oluşur. Ortaöğretim ise dört yıl süreli liseleri kapsar. 2012 yılında yapılan düzenlemeyle liseler de zorunlu eğitim kapsamına alınmıştır. Buna göre dörder yıllık ilkokul, ortaokul ve liselerden oluşan zorunlu eğitim süresi 12 yıla çıkarılmıştır. Aşağıda örgün eğitim kurumlarını oluşturan öğretim kademeleri (okul sistemi yapılanması) ele alınarak açıklanmıştır. Okul Öncesi Eğitim Okul öncesi eğitim; isteğe bağlı olarak zorunlu ilköğretim çağına gelmemiş 3-5 yaş (36-66 ay) grubundaki çocukların eğitimini kapsar. Okul öncesi eğitim; anaokulları ve anasınıflarında verilir. 36-66 ay çocuklarının eğitimi amacıyla açılan okula anaokulu, 48-66 ay çocuklarının eğitimi amacıyla açılan sınıflara ise anasınıfı denilmektedir. Okul öncesi eğitim kurumları iki grupta toplanmaktadır. Birinci grupta, milli eğitime bağlı anaokulları, anasınıfları ve uygulama sınıfları; ikinci grupta ise Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumuna (SHÇEK) bağlı çocuk yuvaları ve kreşler yer almaktadır. Okul öncesi eğitim isteğe bağlıdır. Bu dönemdeki eğitimin, çocukların duygusal ve bedensel gelişimlerine ve daha sonraki eğitim düzeylerindeki başarılarına olumlu katkıları mevcuttur. Bundan dolayı okul öncesi eğitime erişimi artırmak amacıyla toplumu bilinçlendirmeye yönelik yoğun çabalar gösterilmektedir. Bu çabaların sonucu olarak okul öncesi eğitimde son yıllarda okullaşma oranında büyük artış yaşanmıştır. Okul Öncesi Eğitiminin Amaçları: Türk Millî Eğitimin genel amaçlarına ve temel ilkelerine uygun olarak; Çocukların beden, zihin ve duygu gelişmesini ve iyi alışkanlıklar kazanmasını sağlamak, Çocukların Türkçeyi doğru ve güzel konuşmalarını sağlamak, Çocuklara sevgi, saygı, iş birliği, sorumluluk, hoşgörü, yardımlaşma, dayanışma ve paylaşma gibi davranışları kazandırmak, Çocuklara hayal güçlerini, yaratıcı ve eleştirel düşünme becerilerini, iletişim kurma ve duygularını anlatabilme davranışlarını kazandırmak, Çocukları ilköğretime hazırlamaktır. Türk Eğitim Sisteminin Genel Yapısı 5