Zehra Aydüz, 1971 Balıkesir de doğdu. 1992 yılında İstanbul Üniversitesi Tarih Bölümü nü bitirdi. Özel kurumlarda tarih öğretmenliği yaptı. Evli ve üç çocuk annesi olan yazarın çeşitli dergilerde yazıları yayınlandı. Tarihi olayları hikâye şeklinde aktarmaya önem veren yazarın daha önce Muştu Yayınları ndan Güne Bakan Çiçekleri, Zafer Yayınları ndan Osmanlı Hikâyeleri, Saltanatın Yürek Sızısı ile Uğurböceği Yayınları ndan Taşı Toprağı Tarih İstanbul, Çanakkale Savaşı, Osmanlı Tarihi Dizisi (8 Kitap), Bilimin İlk Kaşifleri Dizisi (3 Kitap) adlı kitapları yayınlandı. yayın no: 305 KAYIP MEDENİYET - I İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ / Zehra Aydüz Genel yayın yönetmeni: Ergün Ür Tashih: Adem Dirioğlu İç düzen: Durmuş Yalman Kapak: DY.Dizayn İsbn: 978 975 261 224 2 Sertifika no: 14452 Zafer Yayınları, Zafer Yayın Grubu nun bir kuruluşudur. Mahmutbey mh. Deve Kald r mı cd. Gelincik sk. no:6 Ba c lar / stanbul, Türkiye Tel: (0 212) 446 21 00 Fax: (0 212) 446 01 39 www.zafer.com zafer@zafer.com www.facebook.com/zaferyayinlari www.twitter.com/zaferyayinlari Copyright 2014 1. Baskı: Haziran, 2014 Bas kı-cilt: Altınoluk Matbaacılık, 0 212 671 07 07
ZEHRA AYDÜZ
İÇİNDEKİLER Önsöz...9 1. BÖLÜM Türkler Abbasilerle Birleşiyor...15 Talas Irmağı Yakınında Savaş Başlıyor...17 Talas Savaşı nın Sonuçları...18 Uruz ve Börklü nün Müslüman Oluşu...20 2. BÖLÜM Karahanlılar Devleti nin Kuruluşu...23 Karahanlıların İslam ı Kabulü...25 Karahanlıların Medrese ve Kervansarayları...27 Karahanlıların Önemi...30 Karahanlıların Yıkılışı...32 3. BÖLÜM Gaznelilerin Kuruluşu...35 Gazneli Mahmut Dönemi...36 Gazneli Mahmut un Hint Seferleri...38
Hint Seferleri...42 Hindistan daki Garip Cenaze Törenleri...45 Ganj Nehri ne Atılan Cesetler...49 Hikayelerle Sultan Mahmut Sultan Mahmut un Adağı...51 Gazneli Mahmut ve Ayaz...54 Gerçek Güzellik...57 Gazneli Mahmut un Vefatı...59 Dandanakan Savaşı ve Gaznelilerin Yıkılışı...62 4. BÖLÜM Harzemşahlar...67 Moğollarla Mücadele (Otrar Faciası)...68 Moğol İstilası...71 Yassıçemen Savaşı ve Harzemşahlar Devleti nin Yıkılışı...74 5. BÖLÜM Tolunoğulları...81 6. BÖLÜM Akşitler (İhşidîler)...85 7. BÖLÜM Zengiler...87
Nurettin Mahmut Zengi...88 Nurettin Mahmut un Rüyası...88 8. BÖLÜM Eyyubi Devleti nin Kuruluşu ve Selahattin Eyyubi nin Hayatı..95 Selahattin Eyyubi nin Kudüs ü Fethi...98 III. Haçlı Seferi İçin Papanın Çağrısı...105 3. Haçlı Seferi...107 Selahattin Eyyubi nin Vefatı...109 Eyyubilerin Yıkılışı...111 Eyyubilerin Bilim Alanındaki Çalışmaları...112 9. BÖLÜM Memluk Devleti...115 Memluk Sistemi...120 Tarih Meraklılarına Özel Not...121 Memluklar Devleti nin Kuruluşu...121 Tarih Meraklılarına Özel Not...122 İlk kez Moğolların Durdurulduğu Ayn Calut Savaşı...122 Baybars ın Yönetime Hakim Olması...128 Sultan Baybars Dönemi...129 Osmanlı Memluk İlişkileri...133 Memluk Devleti nin Yıkılması...135
10. BÖLÜM Büyük Selçuklu Devleti...137 Selçuklu Destanı...138 Oğuzlar Devleti nde Dukak ın Güçlenmesi...139 Selçuk Bey in Cent Şehri ne Gelmesi...142 Arslan Bey in Hapsedilmesi...147 Tuğrul ve Çağrı Beyler Dönemi Nesa Savaşı...151 Serahs Savaşı...155 Dandanakan Savaşı...156 Dandanakan Savaşı nın Sonuçları...159 Pasinler Savaşı...160 Tuğrul Bey in Bağdat Seferi...164 Sultan Alparslan Dönemi...167 Alparslan ın Hükümdarlığı...170 Malazgirt e Yaklaşırken...173 Malazgirt Savaşı...177 Alparslan ın Romen Diyojen e Gösterdiği Hoşgörü... 180 Hikayelerle Sultan Alparslan Alparslan ın Merhameti... 183 El-Harrârîn Fakirleri...185 Dostlarına Güven Duyması...186 Sultan Alparslan ın Şehit Edilişi...187
ÖNSÖZ Osmanlı dan Öncesi Onları pek tanımayız, akıl edip de sormayız. Öğrencilik yıllarımızda sadece yazılı zamanı, meraktan değil mecburiyetten, kendimizi zorlayarak haklarında bir kaç cümle okumuş, pembe fosforlu kalemle çizdiğimiz satırları anlamadan ezberleyerek geçiştirmeye çalışmışızdır. Hatta çoğu zaman isimleri karışık gelmiş ve yarısını sallamışızdır. Yazılıya kadar zor aklımızda tuttuklarımızı öğretmenimize inat olsun diye anında unutmuşuzdur. Amaaaan canım, Osmanlı yı zor öğrendim zaten, öncesinden bana ne? Şurada memnun mutlu yaşarken Karahanlı dan, Gazneli den, Memluklu dan, Selçuklu dan ve daha bir sürü devletten kime ne deyip geçmişizdir? Bu devletlerin bir zamanlar hükmeden sultanlarını, kendin- 9
KAYIP MEDENİYET ce yaşayan insanlarını, evlerini, saraylarını, hiç durmadan yaptıkları savaşlarını öğreneceğim diye kendimi paralayamam, üstüne para verseniz uğraşamam! diye düşünerek haklı olduğumuzdan zerrece şüphe etmemişizdir. Onlar, pek de üzerinde durmadığımız, çoğu zaman hatırlamadığımız kayıp bir medeniyettir. Kayıp medeniyetten günümüze kadar ulaşan, farkında olmadan bizi kuşatan izlerin, gizli bir mirasın kalıntılarının farkında bile değilizdir. Ama bir gün benim gibi başınıza taş düşünce, hiç yoktan merak kurdu içinize girince, internette vakit öldürmek yerine öğrenmeyi seçince, aslında ne kadar çok şey kaçırdığınızın farkına varırsınız. İlk Müslüman Türk devletlerinin nasıl da gül kokulu medeniyetler oluşturduklarını, kervansaraylar inşa ederek yolcularını misler gibi ağırladıklarını, hastaneler kurup, kümbetler, imaretler, medreseler yaptırdıklarını, öğrencilerine burslar dağıtıp en önemli alimleri kucaklarında yetiştirdiklerini öğrenince hayranlıktan kendinizi alamazsınız. Bu işin arkasına düşmeye karar verip Orta Asyalara yollanır, oradan Afganistan, Pakistan, Hindistan a uzanır, gördüğünüz sultanların heybetinden şaşkınlığa düşersiniz. Hindistan a 17 sefer düzenleyerek putları yere seren Gazneli Mahmut un saltanatını, avuç avuç altınları ele geçirip, ülkelere hükmedip de sarayı olmayan koca Selahaddin i, yok pahasına esir pazarında satılan bir köle iken Haçlıları dize getiren bir 10
İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ sultan haline gelen Baybars ı, Malazgirt te beyazlar kuşanıp da Kefenim olsun! diyen Alparslan ı, Anadolu fatihi Kutalmışoğlu Süleyman Şah ı tanıyınca çok seversiniz. Orta Asya gibi uzak bir mekandan, onca yoldan göç edip de gelen Türkmenlerin nasıl Anadolu yu şenlendirdiklerini, kendileriyle beraber insanlıklarını da Yörük kilimlerinin içine katlayıp da nasıl taşıdıklarını anlarsınız. Bu güzel insanların çocuklarını öldürüp, milletini doğrayan Haçlı askerlerine bile merhamet ederek yardımlarına koştuklarını, ekmek ve para dağıtıp, hastalarını tedavi ettirdiklerini, Haçlılardan 3000 inin kendilerine yapılan bu iyilikleri görünce Müslüman olduğunu öğrenince içimizde kıpırdanan iyilik duygusunun kaynağının nereden geldiğini anlarsınız. Osmanlı dan önce Anadolu ya onlar gelmişti, şehirler fethedip, kubbelerle süslemişti. Orta Asya dan türküleriyle, isimleriyle, kınalı elleri, karanfil desenleri, kök boyalı kilimleriyle, doru renkli kısrakları, keçe kıllı çadırlarıyla gelmişlerdi. İyi ki gelmiş, iyi ki bu uğurda mücadele etmişlerdi. Ve iyi ki kafamıza taş düşmüştü de bu güzel insanların kurduğu kayıp medeniyetleri tanıma hevesine kapılmıştık. Zehra Aydüz Manchester 2014 11
Kayıp Medeniyet İlk Müslüman Türk Devletleri
1. BÖLÜM Türklerin İslamiyet i Kabulü Türkler Abbasilerle Birleşiyor TEMMUZ GÜNEŞI yaldır yaldır başlarının üzerinde pırıldıyordu. Gölgeden yoksun Asya bozkırları yuvarlak ateş topunun altında cadı kazanı gibi kaynıyordu. Sıcaktan yumurta gibi pişen Uruz un terden mintanındaki kök boyalarının rengi neredeyse birbirine karışacaktı. Ter tozla birleşince keçeleşmiş yapış yapış olmuştu. Uruz Askerlik de zor zanaat canım! diye söylendi. Keçeleşen toz kalıpları iyice rahatsız ediyor, kaşındırıyordu. Yan gözle Börklü ye baktı. Börklü ne gamsız adamdı. Sanırsın büyük kağanın saltanat otağında. Ak sakarlı doru atının üzerinde nasıl da rahattı. Türkmen çadı- 15
KAYIP MEDENİYET rındaki yün minderler gibi yayım yayım yayılmış, uyukluyordu. Ah şu zavallı at, Börklü nün her şeyiydi, evi barkı, keçe kıllı çadırı, kök boyalı minderiydi. At üstünde uyur, uyanır, sevinir, dövünür, her bi hallere girerdi. Börklü nün miskin duruşunu görenler onun yaman bir savaşçı olduğunu asla düşünemezler, imkansız hesap edemezlerdi. Ama arkadaşının her haline aşina olan Uruz, karşısında pinekleyen tembel yapılı adamın savaş zamanı nasıl dönüşüme uğradığını, nasıl baştan ayağa marifet kesildiğini, nasıl fırtına gibi estiğini, nasıl uçup kaçtığını, düşmanın nasıl canına okuduğunu hepsini bilirdi. Uruz ve Börklü Karluk Türklerindendi. II. Göktürk (Kutluk) Devleti nin yıkılmasından sonra Uygurlar kurulmuştu ama Uygurların yönetiminde bütün Türk boyları derlenip toparlanamamıştı. Çin İmparatoru, Göktürk Hanlığı nın yıkılmasından cesaret alarak Orta Asya yı denetimi altına almak istemişti. İllerini ele geçirip boylarına hükmetmeyi dilemişti. Asla Çin hakimiyetine girmek istemeyen Uruz ve Börklü onlara ölesiye kızgındı. Uruz; Ah o Çinliler! Ah sarı benizli, çekik gözlü, toparlak suratlılar! Ah o kısa boylu, kötü huylular! 16
İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ diye söylendi. O kadar kızgındı ki akşama kadar sayıp dökebilirdi. Evet dağınık Türk boyları olabilirlerdi. Ama yabana atılmazlardı. Üstelik güçlü bir dost, sağlam bir dayanak bulmuşlardı. Orta Asya yı Çinlilere kaptırmak istemeyen Abbasi Devleti kendilerine yardıma gelmişti. Şimdi Çinliler günlerini görsünlerdi. Karluk ve Yağma Türkleri, Abbasilerle birleşmiş güçlerine güç katmıştı. Karşılarında Çinliler belli ki mağlubiyet alacaklardı. Talas Irmağı Yakınında Savaş Başlıyor (751) Talas Irmağı ah ne güzel bir ırmaktı. Bozkırın bağrına serin sularını salar, nazlı nazlı akardı. Bozkır insanının çatlak dudaklarına can olur, kan olur, damla damla dolardı. Ama bugün başkaca çok önemli bir işi vardı. Tarihe şahitlik edecek, notlar tutacaktı. O yüzden eteklerini topladı, su damlalarından oluşan gözlerini kocaman açtı, tarafları seçmeye çalıştı. Türkler Abbasilerle birleşmiş, Çinlilere karşı mücadeleye niyetlenmişti. Bu duruma çok sevindi. Önceden beri Türkleri severdi, dürüst, namuslu, te- 17
KAYIP MEDENİYET miz pak, yiğit insanlardı. Uzaktan onları gören bozkırda iyice yanıklaşan yüzlerinden korkardı. Ama az tanıyan ne iyi yürekli, ne merhametli olduklarını hemencecik anlardı. Talas Irmağı, savaşı Türk ve Abbasi tarafı kazansın diye uzun uzun dualar etti. Çünkü Abbasiler Müslüman dı. Talas Irmağı Müslümanları çok severdi. Savaştan sonra Türklerin Müslümanlarla yakınlaşmasını bütün kalbiyle istiyordu. Bu iyi yürekli insanların artık İslam la tanışma zamanı gelmişti. Temmuz ayının bunaltıcı sıcakları altında savaş beş gün devam etti. Canlar alındı, canlar verildi, toprak kızıl kana boyandı. Talas Irmağı savaşı Çinliler kazanacak diye çok endişeleniyor, göğsündeki suları kabarıp kabarıp çekiliyordu. Ama sonunda korktuğu gibi olmadı. Çinliler sayıca azdı, maharetli Türk ve Arap savaşçıları karşısında ağır bir mağlubiyet aldılar. Talas Savaşı nın Sonuçları Türkler önceden Göktanrı inancına sahipti. Bu inanca göre bir tek tanrı olduğunu kabul ederlerdi. Üstelik tanrıları için kurban keserler, öldükten sonra 18
İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİ dirilmeye inanırlardı. Hırsızlık yapmaz, ahlaksızlık etmezlerdi. Temizliği çok sever, çadırlarını tertemiz tutarlardı. Karakterlerinde olan bu güzellikler İslam dininin özellikleri ile uyuşuyordu. Talas Savaşı sonunda Çinliler ağır bir yenilgi alınca Orta Asya Çinlileşmekten kurtuldu. Çin in batıya doğru ilerlemesi engellendi. Abbasilerle Türk ler arasında yakınlık kuruldu. Abbasilerden önceki İslam Devleti olan Emeviler, aşırı Arap milliyetçiliği politikası güderdi. Türklerin topraklarına seferler düzenlemişlerdi, iki taraf arasında kanlı savaşlar yapılmıştı. Bu yüzden Araplarla Türkler arasında gerginlik vardı. Ancak Emevi Devleti nin yıkılması, yerine Abbasi Devleti nin kurulmasıyla durum değişti. Abbasiler, Türklere değer veriyordu. Talas Savaşı yla başlayan yakınlaşma devam ettirildi. Abbasiler, Türklerin ne kadar iyi savaşçı ve idareci olduğunu anlayınca onlar için özel askeri teşkilatlar kurmaya başladı. Askeri anlamda başlayan yakınlaşma ticaret alanına da kaydı. Müslüman tüccarlarla irtibata geçen Türkler, İslam dinini yakından tanıma imkanı buldular. Bu dinin kendilerine çok uygun olduğunu düşünerek topluluklar halinde İslam a girmeye başladılar. 19
KAYIP MEDENİYET Talas Savaşı ndan sonra Araplar ve Türkler arasında kültür alışverişi de başladı. Türkler, Çinlilerden öğrendikleri kâğıdı Araplara öğretti. Böylece kağıt, ilk kez Çin in dışında Semerkant da üretilmeye başlandı. Talas Savaşı yeni ve çok güzel bir dönemin başlangıcı oldu. Artık Türkler kitleler halinde İslam a girecekler, yeni yeni Türk İslam Devletleri kuracaklardı. Uruz ve Börklü nün Müslüman Oluşu Talas Savaşı ndan sonra Türkler akın akın boylar halinde İslam ı kabul etmeye başlamışlardı. İslamiyet i ilk kabul eden boy da Karluk boyuydu. Karluk boyunun içinde yer alan Uruz ve Börklü de hemen gidip Müslüman oldular. Yeni dinin esaslarını öğrenmeye başladılar. Her şey iyiydi hoştu da şu Börklü ye sübhanekeyi öğretmek ne kadar zordu. Zavallı Uruz tam 750 kez tekrarlamış ama Börklü hâlâ tam olarak öğrenememişti. Sonunda bildiği kadar okusun diyerek pes etti. Uruz, Güneş e baktı. Dağların arkasına kaymak üzereydi. İkindinin vakti kısa olurdu, aman sakın 20