Ortadoğu Coğrafyasında Turizm

Ortadoğu Coğrafyasında Turizm Ortadoğu kavramı, Birleşmiş Milletlerin Nüfus Yıllıklarında Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan, Kıbrıs, Bahreyn, Irak, İran, İsrail, Ürdün, Kuveyt, Lübnan, Umman, Filistin, Katar, Suudi Arabistan, Suriye, Türkiye, Birleşik Arap Emirlikleri ve Yemen i kapsar iken; Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütünün, 2012 yılı Turizme İlişkin Göstergeler inde bu kavramın kapsadığı bölge olarak Mısır, Irak, Ürdün, Kuveyt, Libya, Lübnan, Umman, Filistin, Katar, Suudi Arabistan, Suriye, Birleşik Arap Emirlikleri ve Yemen sayılmaktadır (UNWTO, 2012, 11). Ali Osman Kocalar* 1. Giriş Turizm, insanların sürekli konutlarının bulunduğu yer dışında yaptıkları seyahat ve gittikleri yerlerde geçici konaklamalarından doğan ihtiyaçlarının karşılanması ile ilgili faaliyetlerdir (Gürkan, 1996, 13). İnsanlık tarihi kadar eski sayılan turizm faaliyetleri, günümüzde çok büyük boyutlara ulaşmıştır (Küçükaslan, 2006, 2). Turizm endüstrisinin günümüzdeki gelişme düzeyine ulaşabilmesi, Endüstri Devrimi ile birlikte ivme kazanmış, çağdaş turizmin ortaya çıkmasını sağlayan unsurlar bu dönem sonrasında oluşmaya başlamıştır (Kozak vd., 2008, 31). Turizm olayı özellikle İkinci Dünya Savaşı ndan sonra önem kazanmış, gelişen bir sosyal ve ekonomik olay olarak daima artan bir şekilde dikkat çekmeye başlamıştır (Bayer, 1992, 3). Ortadoğu da uzun süreli uluslararası anlaşmazlıklar ve iç karışıklıklar, bölgenin, diğer ekonomik faaliyetlerin çoğunda olduğu gibi, turizm hareketlerinin de geri kalmalarına yol açmıştır. Bununla birlikte, yakın yıllarda daha çabuk döviz elde etme ve kalkınma sürecinde ilerleme kaygısıyla turizmi geliştirmeye yönelen ülkeler sayesinde turizmde gelişme hızı bakımından en yüksek oranlar Ortadoğu da gözlenmeye başlanmıştır (Özgüç, 1998, 401). Yirminci yüzyılın son çeyreğinde, uluslararası turizm dikkat çekici bir şekilde gelişmeye başlamış ve her yıl gelir getiren önemli bir sektör hâline gelmiştir. Ortadoğu da turizm endüstrisinin gelişiminin bölgedeki siyasî istikrarsızlık nedeniyle yavaşlamasına rağmen, Ortadoğu bütünüyle bu ekonomik fırsatı kaçırmadı. Örneğin, Mısır, Suriye, Lübnan, Ürdün gibi ülkeler küresel turizm pazarının uluslararası örnekleridir (Guillot, 2007, 95). Uluslararası turist sayılarında ve gelirlerinde 2. Dünya Savaşı ndan bu yana sürekli artışlar gözlenmektedir. Fakat bu artışlar, bazı dönemlerde beklenilenin altında gerçekleşmiştir. 1950 den bu yana dünya turizminin gelişme seyrini etkileyen engellerin önemli bir kısmı, Ortadoğu kaynaklı olmuştur (Özgüç, 1998, 222). 1980 yılında dünya genelinde turist sayısı 285 milyon kişi ve toplam gelir 92 milyar dolar iken, 2000 yılında 697,6 milyon kişi turistik faaliyete katılmış ve turizm geliri 477,3 milyar dolar seviyesine, 2004 yılında ise gelirin 575 milyar dolara yükseldiği görülmektedir. 2000-2003 döneminde turist sayısı yönünden Avrupa da % 2, Asya Pasifik te % 3 artış yaşanırken, Ortadoğu da % 27 lik sürpriz bir artış ortaya çıkmıştır (WTO, 2004, 2-3). (*) Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi, Coğrafya Öğretmenliği, ali.kocalar@marmara.edu.tr 117

118 Turizm, dünyadaki en hızlı gelişen sektörlerin başında gelmektedir. Dünyadaki pek çok sektörde duraklama eğilimi görülmesine rağmen, turizm sektörü dinamik yapısıyla daima ülkeler için bir güç olmaktadır (Hacıoğlu ve Saylan, 2014,56). Dünya Turizm Örgütü nün 2001 de yaptığı araştırma tahminine göre 2020 yılında yıllık 1,6 milyar kişi uluslararası turizme katılacak ve yıllık ortalama 2.2 trilyon dolardan daha fazla harcama yapacaktır (UNWTO, 2007, 6). Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütünün uzun dönem tahminlerini içeren Tourism Towards 2030 a göre, 2030 yılına kadar tüm dünyadaki uluslararası turist gelişleri 2010 yılından 2030 yılına kadar % 3.3 lük bir artışla 1.8 milyara ulaşacaktır. Yine bu yıllarda yeni ortaya çıkan destinasyonlara gelişlerde yıllık % 4,4 lük bir artış beklenmektedir (UNWTO, 2013, 14). Uluslararası turizmin gelişimini olumlu etkileyen faktörlerin yanında, bu gelişimi yavaşlatabilecek ve ya durdurabilecek bazı risk faktörleri de mevcuttur. Bu faktörlerden en önemlisi uluslararası güvenliği tehdit eden terör olaylarıdır. İnsanlar can güvenliklerinin tehlikede olabileceği bölgeleri ziyaret etmek istememekte, seyahatlerini daha güvenli bölgelere yönlendirmekte ya da tamamen erteleyebilmektedir. Salgın hastalıklar, doğal felaketler, iç savaş ve siyasî gerginlikler gibi durumlar uluslararası turizm talebinde yönlendirici ve engelleyici bir rol oynamaktadır. Ayrıca, turist pazarlarındaki ve destinasyonlardaki ekonomik durgunluklar insanların seyahat harcamalarını azaltmalarına sebep olmakta ve turizm iş hacmini azaltabilmektedir (Çeken, Ateşoğlu, Dalgın, Karadağ, 2008, 83-84). 2. Ortadoğu Turizminin Değerleri Suriye, Lübnan, İsrail, Mısır, Libya, Tunus, Cezayir ve Fas gibi Akdeniz e kıyısı olan ülkelerin iklim koşulları tipik Akdeniz ikliminde başlayıp yarı-kurak ve çöl koşullarına kadar değişiklik gösterir. Bu ülkeler aynı zamanda da zengin kültürel ve tarihsel kaynaklara sahiptirler. Bununla birlikte, söz konusu ülkelerde turizmi belirleyen bu coğrafi kaynaklar değil, siyasal durumdur (Özgüç, 1998, 402). Dünya Turizm Örgütünün yaptığı tahminlere göre, kültür turizmine yönelik artış trendinin özellikle Avrupa, Ortadoğu ve Asya bölgelerinde devam edeceği ifade edilmektedir. Kültürel turizmin temelinde çok çeşitli nedenler yatmaktadır. Eski sanat eserlerinin, tarihî yapıların, müzelerin, eski uygarlıkların ve onlara ait kalıntıların görülmesi amacı, araştırma, keşif ve dini amaçlı seyahatler, yerel mimarî ve orijinal özellikler, kütüphaneler, yerel mutfak, festivaller ve fuarlar, tiyatro ve sinema, müzik ve dans, lisan ve edebi çalışmalar ve alt kültürleri tanıma amacıyla yapılan seyahatler kişilerin bilgi ve görgülerini arttırmakta ve kültür turizmi içinde yer almaktadır (Kızılırmak ve Kurtuldu, 2005, 102). Dünya Turizm Örgütü ne (UNWTO, 2012) göre, artan nüfusu ve geliri ile Ortadoğu nun gelecek 20 yılda en hızlı büyüyen pazar olması öngörülmektedir. Ortadoğu turizm pazarının özellikleri şöyledir (Aktaran: Sarı ve Yıldırım, 2015); - Kişi başı yüksek gelire sahiptir. - Gittikçe artan genç nüfusu vardır. - Uzun süreli konaklama ve fazla harcama yapma eğilimi söz konusudur (TMEO- TM, 2012). -Ortadoğu dan ayrılışların % 90 lık kısmı kısa mesafeli destinasyonlara gerçekleşmektedir (Wesgro, 2012). - Ortadoğulu turistler dünyada en yüksek harcama yapan turist grubu içinde yer almaktadırlar (Arifin ve Hasim, 2009; Salman ve Hasim, 2012). - Ortadoğulu turistler en fazla yurt içi seyahatler (TMEOTM, 2012) gerçekleştirmekle birlikte özellikle 11 Eylül ve İslamafobia bu bölge turistlerin İslam yanlısı (Is-

lam friendly) ülkelere gidişini arttırmıştır. Bu ülkeler içerisinde Türkiye başta olmak üzere Tayland ve Malezya gibi ülkeler yer almaktadır (Arifin ve Hasim, 2009, 42). - Bu bölge turistlerini seyahate iten en önemli neden dinlenme ve tatildir (Salman ve Hasim, 2012, s. 52). Ortadoğuluların tatil tercihleri içerisinde şehir tatili, kültür ve çevre gezisi, kum ve deniz tatili, alışveriş gezileri, eğlence ve tema parkı ziyaretleri, tur ile ya da kendi arabalarıyla tatil yer almaktadır (TME- OTM, 2012). - Eğlence ve tatil amaçlı seyahatler genellikle yaz sezonunda ve okul tatili olan Haziran ve Ağustos ayları arasında gerçekleşmektedir. Yılın diğer kısmındaki seyahatler genellikle iş amaçlıdır (Arifin ve Hasim, 2009, 43). - Ortadoğulu turistler genellikle aile olarak seyahat etmektedirler. Ayrıca arkadaşlarla seyahat ağırlıklı olarak tercih edilmektedir (Arifin ve Hasim, 2009; Salman ve Hasim, 2012). - Ortadoğulu turistlerin çoğunluğu erkektir (Arifin ve Hasim, 2009, TMEOTM, 2012). Arap ülkelerinde kadınlar eşleri ve ailesiyle birlikte seyahat etmektedir. Kadınların nadiren yalnız seyahatine izin verilir (Salman ve Hasim, 2012, 52). - Seyahat kararlarında arkadaşlar ve aile anahtar etkileyicilerdir (Salman ve Hasim, 2012). - Ortadoğu bölgesindeki turist profilleri genç ve maceracı olup ana tatil etkinliği gezi ve alışveriştir (Arifin ve Hasim, 2009, 44). - Yurt dışına çıkışlarda, grup olarak yapılan seyahatler kısa süreli olup, uzun süreli seyahate çıkışlarda ise bireysel çıkışlar tercih edilmektedir (Mengü, 2008, 147). - Yurt dışına çıkanların yanlarına aldıkları döviz miktarı yükseldikçe, konaklama yerinin kalitesi de artmaktadır (Mengü, 2008, 140). 2012 yılı Dünya Turizm Örgütünün verilerine göre, uluslararası turizm gelirleri açısından en fazla payı (% 43) 458 milyar dolar ile Avrupa elde etmiştir. Uluslararası turizm gelirlerinde 324 milyar dolarla Asya Pasifik % 30 luk pay elde ederken, 213 milyar dolar ile Amerika % 20 lik pay elde etmiştir. Uluslararası turizm gelirlerinden en az pay alanlar ise 47 milyar dolar ile Ortadoğu (% 4) ve 34 milyar dolar ile Afrika dır (% 3) (UNWTO, 2013). Turizm, dış ticaret bilançosunu dengelemek ve altyapının geliştirilmesi için Arap ülkelerinde en önemli döviz kaynağı olarak kabul edilir. Örneğin Ürdün de turizmden elde edilen döviz, deniz aşırı ülkelerde çalışan Ürdünlü işçilerden gelen işçi dövizlerinden sonra kazanılan ana döviz kaynağı olarak görülmektedir. Ayrıca turizm bu ülkelerin birçoğu için istihdam bakımından önemli bir dinamo konumundadır. Örneğin, Mısır turizm otoritelerine göre, önemli bir bölümünü yarı vasıflı ve vasıfsız işçilerin oluşturduğu Mısır nüfusunun % 10 u geçimlerini sağlamak için turizme bağlıdır. Bahreyn de istihdamın % 17-18 i doğrudan ya da dolaylı olarak turizmden sağlanmaktadır. Umman da oteller yasa gereği çalışanlarının % 50 sini yerel ulusal çalışanlardan oluşturmalıdır. Turizm aynı zamanda ekonominin diğer kaynaklarına bağımlılığı azaltmada yardımcı olur. Örneğin Birleşik Arap Emirlikleri, Umman, Katar ve Bahreyn gibi ülkeler uzun vadede petrol gelirlerine olan bağımlılıklarını azaltmak için turizmin önemini tanımaya başlamıştır. Ancak büyük petrol rezervlerine sahip diğer bazı ülkeler kendi ekonomilerini çeşitlendirme ihtiyacı duymamaları nedeniyle bu ülkelerde turizmin gelişmesi yavaştır. Ortadoğu da seyahat ve turizm sektörü 2009 yılında toplam istihdamın % 9,0 u olan 5.130.000 kişiye istihdam yaratmıştır. Bu rakamın 2019 yılında toplam istihdamın % 9,5 ini oluşturarak 6.786.000 kişiye çıkması tahmin edilmektedir. Kuzey Afrika da ise seyahat ve turizm sektörü 2009 yılında toplam istihdamın % 11,2 si olan 119

120 5.440.000 kişiye istihdam yaratmıştır. Bu rakamın 2019 yılında toplam istihdamın % 11,3 ünü oluşturarak 6.914.000 kişiye çıkacağı tahmin edilmektedir (Mustafa, 2010: Aktaran; Hacıoğlu ve Saylan, 2014, 59-60). 3. Ortadoğu da Turizm Harcamaları Arap ülkelerinin toplam turizm gelirlerinin Dünya turizm gelirleri içerisindeki payı 2010 yılında % 6,71 e yükselmiştir. Ancak Arap Baharından sonra 2011 yılında toplam turizm gelirleri 54,32 milyar dolara gerilemiştir. 2012 yılında turizm gelirleri az da olsa bir artış göstermesine rağmen 2013 yılında tekrar büyük bir azalış yaşayarak, 2006 yılının turizm gelirlerinin bile gerisinde kalarak 32,499 milyar dolara düşmüştür. Ayrıca Arap ülkelerinin toplam turizm gelirlerinin Dünya turizm gelirleri içerisindeki payı da 2013 yılında % 2,80 e gerilemiştir (Hacıoğlu ve Saylan, 2014, 69-70). Ortadoğu ülkelerinin en önemli gelir kaynağını petrol ve petrol türevi ürünlerin ihracatı oluşturuyor. Son yıllarda yüksek seyreden petrol fiyatları bölgesel refah düzeyindeki artışı ciddi oranda desteklemiş durumdadır. 2014 ün ikinci yarısından itibaren küresel ölçekte petrol fiyatlarında ciddi bir düşüş kaydedilmesine karşın Ortadoğu da büyük bir sermaye birikimi oluşmuş durumdadır. Bu sermaye birikiminin yansıdığı alanların başında ise turizm geliyor. Küresel ölçekte dikkat çeken turizm yatırımlarına ev sahipliği yapmaya başlayan Ortadoğu Bölgesi aynı zamanda turizm harcamaları ile de dünyada dikkat çeken pazarlar arasında yer almaya başladı. Dünya Turizm Örgütü tarafından açıklanan verilere göre yurtdışı turizm harcamaları bakımından başı Birleşik Arap Emirlikleri ve Suudi Arabistan vatandaşları çekiyor. Birleşik Arap Emirlikleri pasaportuna sahip olan tüketicilerin yurtdışında gerçekleştirdikleri turizm harcamaları 2005-2013 arasında yaklaşık 3 katına çıktı. 2005 yılında yabancı ülkelerde 6 milyar 186 milyon ABD Doları turizm harcaması gerçekleştiren Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşları, 2013 yılında 17 milyar 699 milyon dolarlık tatil bütçesi oluşturdular. Ortadoğu da nüfusu en yüksek ülkeler arasında yer alan Suudi Arabistan, hem yurtdışına çıkış sayısı hem de yurtdışı turizm harcamaları ile öne çıkan bir diğer ülke oldu. Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü verilerine göre, Suudi Arabistan vatandaşları 2013 yılında yurtdışına 19 milyon 154 bin seyahat gerçekleştirirken bu seyahatlerde gerçekleştirdikleri harcamalar 17 milyar 660 milyon ABD Doları oldu (TURSAB, 2015). Bu iki ülkenin ardından en çok yurtdışı turizm harcaması gerçekleştiren üçüncü ülke ise Kuveyt oldu. Kuveyt vatandaşları 2005 yılında 4 milyar 532 milyon dolarlık yurtdışı turizm harcaması gerçekleştirirken bu rakam 2013 yılı sonunda 11 milyar 554 milyon Euro ya ulaştı. Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü verilerine göre Ortadoğu daki bazı ülke vatandaşlarınca gerçekleştirilen turizm harcaması şu şekildedir (Tablo-1). Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Kuveyt ve Katar dan yurtdışına çıkan kişilerin yaptıkları turizm harcamaları çok yüksek seviyelere ulaştığı görülmektedir. Tablo-1: Ortadoğu Ülkelerinin Turizm Harcamaları Kaynak: UNWTO (2013)

4. Ordadoğu da Turizm Ekonomisi Turizmin ekonomik boyutu hem gelişmiş, hem de gelişmekte olan ülkeler için ön planda yer almakla birlikte, bu ülkeler büyüyen turizm endüstrisinden daha fazla gelir elde edebilme gayreti içerisindedir. Turizm, dünya GSMH sının % 10,3 ünü, toplam istihdamın % 8,7 sini kapsamakta ve 234 milyon kişi istihdam etmektedir (WTTC, 2006, 4). Turizm endüstrisi, küresel ekonominin en hızlı büyüyen sektörlerinden biridir. 1991-2000 dünya mal üretimindeki yıllık artış % 3 civarında kalırken, turizmdeki yıllık artış % 6,6 olarak gerçekleşmiştir (Çeken, 2004: 2). Ortadoğu ülkeleri, son yıllarda petrol ürünlerinin fiyatlarındaki dalgalanmadan önemli ölçüde etkilenmiştir. Mevcut ekonomik yapılarında petrolü ikame edebilecek başka bir gelir kaynağının olmaması bu ülkeleri zaman zaman önemli ekonomik sorunlarla karşı karşıya bırakmaktadır. Bu durum Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) yönetimini, ekonomilerinin petrol ve doğalgaza olan bağımlılığının azaltılması ve üretim ve yatırımların çeşitlendirilmesi için çaba göstermeye sevk etmiştir. Özellikle, BAE ye bağlı emirliklerden birisi olan Dubai Ortadoğu da ticaret, turizm ve finans merkezi olmak için son yıllarda büyük çaba göstermektedir. BAE nin ülke gelir kaynaklarını çeşitlendirmeye yönelik devlet politikası sonucunda, petrol dışı gelirlerin millî gelir içindeki payı giderek artmaktadır (Akbay, 2013, 87-101). BAE nin en büyük ikinci emirliği olan Dubai, 2014 yılında ekonomik büyümeye ve yabancı yatırımları çekmeye devam etmiştir. 2013 yılında 18.848 olan lisanslı firma sayısı 2014 yılında 21.358 e yükselmiştir. Bu sene içerisinde ülkede yapılan ekonomik yatırımlara bakıldığında; yüzde 27 lik bir oranın endüstri alanında, yüzde 16 lık bir oranın ticaret alanında ve yine yüzde 16 lık bir oranın da turizm alanında gerçekleşmesi Emirliklerin ekonomik yapısının ilerde hangi sektörler üzerinde yoğunlaşacağını göstermektedir. Emirlikler sahip olduğu zengin doğal kaynaklarıyla desteklenen endüstri, turizm ve ticaret sektörlerinin geliştirilmesi ile 2021 vizyonu çerçevesinde dünyanın en büyük 10 ekonomisi arasında yer almayı hedeflemektedir (Üçağaç, 2014, 223). Ürdün, 1970 lerden bu yana Ortadoğu ve Asya sağlık endüstrisinde önde gelen bölgenin en popüler, dünyanın da 5. ülkesi konumundadır (Türkiye Sağlık Vakfı, 2010, 47). Umman Turizm Raporu na göre 2008 yılında turizmden elde edilen gelir GSMH nin % 4,99 unu oluşturmaktadır. 2020 li yıllarda iyice azalacağı tahmin edilen petrol yerine, ekonomiyi hareketlendirecek, Umman ı Dubai gibi bir cazibe merkezi hâline getirecek olan turizme yönelik politikalara ağırlık verilmeye başlanmıştır (Kalaycı, 2010, 55-66). Mısır ekonomisi ağırlıklı olarak tarım, hayvancılık ve turizme dayanır. Ekonomide GSYH nin yaklaşık yarısını Kamu İdaresi, Turizm ve Süveyş Kanalı oluşturmaktadır. Mısır ın döviz kazandıran en önemli sektörü turizmdir. Ancak sektör ani iniş ve çıkışlara, ülke içindeki ve dışındaki olaylardan doğan güvenlik endişesinden etkilenmeye oldukça açıktır (Kaymakçı, 2012). Mısır ekonomisi için turizm sektörünün önemi büyüktür. Mısır da yaşayan her yedi kişiden biri, bu sektörden geçimini sağlamakta iken, karışıklıkların başlamasıyla birlikte, turizm gelirleri % 80 oranında azalmıştır (Göçer, 2015, 59). Arap Baharının en olumsuz etkilediği sektörlerden biri turizm sektörüdür. Bölgedeki beş ana turistik destinasyona (Mısır, Tunus, Fas, Ürdün ve Lübnan) gelen toplam turist sayısında dörtte bir oranında azalma gerçekleşmiştir. 2012 yılında bölgede turist varışlarında tekrar bir yükseliş görüldü, ancak devrim öncesindeki seviyenin altında kalındı. Turizm gelirleri bu ülkelerin GSYH nin önemli bir bölümünü oluşturduğu göz önüne alındığında, bölgedeki düşüş ülkelerin ekonomileri üzerinde son derece olumsuz bir etkiye sahip oldu (Masetti vd. 2013: Aktaran; Hacıoğlu ve Saylan, 2014, 69). 121

122 5. Ortadoğu Turizminde Türkiye nin Yeri Coğrafi yakınlık, memleketlerinde mevcut olmayan tabiat ve iklim koşulları ve kültürel benzerlik etkenleri sebebiyle Türkiye, Ortadoğu ülkelerinde kayda değer bir sağlık ve termal turizm destinasyon ülkesi olabilecek pozisyondadır. Ortadoğu ülkeleri ile son yıllarda gerçekleşen vize muaflıkları, ülke sınırlarında sağlanan kolaylıklar ve diğer siyasî-kültürel ilişkiler ile bu ülkelerden gerçekleşen seyahatlerde büyükçe artışlar görülmektedir (Taş, 2014, 41). Türkiye nin Ortadoğu daki gücünün bir diğer boyutu da Türkiye de üretilen popüler kültür ürünlerinin bölge halkı nezdinde beğeni kazanarak yoğun talep bulmasıdır. Özellikle Türk dizileri, müzik klipleri ve sinema filmleri, sadece Türk yıldızları değil İstanbul u da Arap medyasında popüler hâle getirmiştir (Can, 2011). Arap ülkelerinin bir kısmı, Türkiye ile sınır komşusu diğerleri de yakın coğrafyada olmasından dolayı; Arap Dünyası, Türkiye nin uluslararası toplam turizm talebinin önemli bir parçası olmalıdır. Türkiye Arap ülkeleri ile olan ilişkilerinde; Arap Dünyası na olan kültürel, tarihî ve dinî yakınlığı, Türkiye nin kentli nüfus olgusu, Türkiye de her türlü turizm çeşidine hizmet verebilecek turizm tesislerinin var olması gibi nedenlerden dolayı bölgedeki diğer ülkelere ve özellikle turizm açısından turist çeken rakip ülkelere göre daha fazla avantajlı konumdadır (Hacıoğlu ve Saylan, 2014, 76-77). TRT nin Arapça yayınlara başlaması ve Türk Hava Yolları nın bölgeye uçuşlarını yoğunlaştırması da Türkiye nin görünürlüğünü artırmıştır. Türkiye nin Suriye, Lübnan, Ürdün, Libya ile vize uygulamalarını karşılıklı olarak kaldırması gidiş-gelişleri de kolaylaştırmıştır. Vize rejiminin kolaylaştırılması ve bölgesel seyahatlerin ve etkileşimin artırılması Ankara nın önemle üzerinde durduğu konuların başında gelmekte olup bu politikanın Türkiye nin önemli bir yumuşak güç unsuruna dönüştüğünü vurgulayanlar da bulunmaktadır (Kirişçi, 2005). Arap ülkelerinden Türkiye ye gelen toplam turist sayısı yıllar içerisinde sürekli artan bir ivmeyle 2000 yılındaki 344 bin 594 turist sayından 2012 yılındaki 2 milyon 440 bin 721 turist sayısına ulaşmıştır. Arap ülkelerinden gelen toplam turist sayısının Türkiye turizmindeki payı da yıllar içerisinde sürekli artarak 2012 yılında % 6,84 e yükselmiştir. Ancak 2013 yılında Arap ülkelerinden Türkiye ye gelen toplam turist sayısında bir azalma yaşanarak turist sayısı 2 milyon 77 bin 708 e gerilemiştir. Genel olarak Arap Dünyası ndan Türkiye ye gelen turist sayıları açısından Türkiye Arap Baharından olumlu bir şekilde etkilenmiştir (Hacıoğlu ve Saylan, 2014, 72). Mısır, Lübnan, Suriye ve Libya gibi ülkelerdeki istikrarsızlık dolayısıyla bu Arap ülkelerinden çekilen turistler Türkiye ye yönelmiştir. Körfez yönetimleri vatandaşlarını sorunlu bölgelere gitmemeleri yönünde ikaz etmelerinin de etkisiyle BAE nden, Bahreyn den, Kuveyt ten ve Katar dan Türkiye ye gelen turist sayılarında artışlar gerçekleşmiştir (Ataman ve Demir, 2012). Türkiye nin son yıllarda Arap Dünyası ile yakınlaşması, Kültür ve Turizm Bakanlığı nın tanıtım çabaları, Türk TV dizilerinin Arap ülkelerinde yayınlanması, Ortadoğu ülkelerinde faaliyet gösteren seyahat acenteleri ve tur operatörlerinin çabaları yaşanan bu artışlarda büyük etkendir (Hacıoğlu ve Saylan, 2014, 72). Suriye ile Türkiye arasındaki vizelerin 16 Eylül 2009 da karşılıklı olarak kaldırılmasının da etkisiyle, günübirlik alışveriş turlarıyla ve Türkiye yi gezmeye gelen turistlerle, bölgenin turizm gelirlerinde önemli artışlar yaşanmış, ancak krizle birlikte turizm de zarar görmüştür (Göçer, 2015, 59). TÜİK verilerinden elde edilen bilgiye göre Arap ülkelerinden 2011-2013 yılları Ağustos aylarında Türkiye ye gelen turist sayısında şaşırtıcı ve yüksek artışlar görünür. Örneğin, Birleşik Arap Emirliklerinden gelen turist sayısı 2011 yılından 2012 yılına (bu istatistikler sadece Ağustos ayı içinde gelen turist sayısını göstermektedir) % 373 artma gös-

termiştir. Aynı şekilde 2011 yılı ile 2012 yılı Ağustos ayı rakamları karşılaştırıldığında Katar dan gelişler % 595, Suudi Arabistan dan ise % 159 artış gösterir (Nuroğlu, 2016, 3). Tablo-2 ye göre Türkiye ye Ortadoğu dan seyahat edenlerin sayısının 2002 den 2010 a yaklaşık 4,5 kat arttığı görülmektedir. Aynı dönemde Kuzey Afrika ülkelerinden Türkiye ye seyahat yaklaşık iki kat artmıştır. Tablo-2: Kuzey Afrika ve Ortadoğu Ülkelerinden Türkiye ye Gelen Turist Sayıları bu durum özellikle turizm sektöründe büyük gelir kayıplarına neden olmaktadır. Türkiye ülke ekonomisinde önemli bir gelir kaynağı olan turizm ekonomisinde güven ortamı sağlayarak, Ortadoğu pazarını da kazanmalıdır (Arslan ve Karakaş, 2003, 129). Ortadoğu Bölgesi ve Kuzey Afrika dan Türkiye ye gelen turist sayısında son yıllarda kaydedilen artış 2014 yılında da devam etmiştir. Bu ülkelerden Türkiye ye gelen ziyaretçi sayısı 2012 yılında 1 milyon 710 bin iken, 2013 yılında 2 milyon 77 bin seviyesine ulaşmıştır. Yükseliş trendi 2014 yılında da devam edip Türkiye ye gelen ziyaretçi sayısı yüzde 20,12 oranında artarak 2 milyon 495 bine ulaşmıştır (Tablo-3). Tablo-3: Ortadoğu Bölgesi ve Kuzey Afrika dan Türkiye ye Gelen Turist Sayısı Kaynak: Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye nin dünya üzerindeki olumlu imajı açısından dizilerin rolü bağlamında 2011 yılında yapılan araştırmaya göre Türkiye nin Ortadoğu daki imajı diziler sayesinde olumlu etkilenmektedir. Bu araştırma da kişilerin % 74 ü daha önce bir Türk dizisi izlemiş ve birkaç oyuncu ismi sayabilmektedir. Yine Ortadoğu da tatil yapılacak ilk beş ülke içinde ise Türkiye ilk sırada yer almaktadır (Güngör, 2015, 494). 2009 yılı ve sonrasında İstanbul caddelerindeki turist profilinde gözle görülür bir değişiklik göze çarpmaya başladı. Bu ülkelere uygulanan vizelerin kalkması ile eş zamanlı olduğu için etkisini tam olarak ölçemesek de, Türk dizileri Türkiye ye Arap ülkelerinden bir turizm akını başlattı. Turizmin ekonomik gelişmeye olan olumlu etkisini göz önüne alırsak, Türk dizilerinin hiç bir ek masraf yapılmadan Türkiye yi tanıttığını ve gelen turist sayısı ile turizm gelirini arttırdığını söyleyebiliriz (Nuroğlu, 2016, 1-2). Türkiye, Ortadoğu da meydana gelen huzursuzlukları ekonomik yapısında fazlaca hissetmekte ve Kaynak: Kültür ve Turizm Bakanlığı(2014) İstanbul İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü verilerine göre (2014), İstanbul, Ortadoğu ve Kuzey Afrika dan gelen turistlerin Türkiye de en çok ilgi gösterdiği destinasyon olma özelliğini 2014 yılında da sürdürmüştür. 2014 yılında İstanbul a gelen Arap turist sayısı 2013 yılına göre % 26,3 oranında artmıştır. Bu verilere göre; 2013 yılında İstanbul u ziyaret eden Arap turist sayısı 1 milyon 502 bin iken, 2014 yılında 1 milyon 898 bin kişiye çıkmıştır. Kültür ve Turizm Bakanlığımızın Tanıtma Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan Pazar Araştırmaları Raporu na göre; ülkemize gelen Arap turistlerin geçirdikleri süre ve ortalama harcamaları ülkesel bazda farklılık göstermektedir. Buna göre; Birleşik Arap Emirlikleri nden (BAE) gelen ziyaretçilerin 123

124 ortalama tatil süresi 1 hafta olurken BAE vatandaşları kişi başı harcama bakımından dikkat çekmektedir. Rapora göre BAE vatandaşlarının ortalama kişi başı harcamaları 3 bin ABD Doları seviyesinde bulunmaktadır. Birleşik Arap Emirlikleri vatandaşları Türkiye ye alışveriş, doğa ve kültür turizmi için gelirken tercih ettikleri destinasyonlar arasında İstanbul, Bursa ve Yalova ön plana çıkmaktadır. Suudi Arabistan kaynaklı turistlerin ortalama tatil süresi 15-30 gün aralığında değişmektedir. Suudi Arabistan vatandaşlarının tatil için tercih ettikleri dönem Mayıs-Temmuz arasındaki dönemdir. Tanıtma Genel Müdürlüğü nün raporunda Suudi Arabistanlı turistlerin Türkiye ye yayla turizmi ve termal turizm amaçlı olarak seyahat ettikleri belirtilirken tercih ettikleri destinasyonlar şu şekilde sıralanıyor: İstanbul, Yalova, Bursa, Doğu Karadeniz, Hatay, Antalya. Mısırlı turistlerin ortalama tatil süresi 2 hafta olurken tercih ettikleri tatil dönemi Mayıs-Eylül arası dönem, ortalama harcamaları ise 1500 ABD doları seviyesinde bulunuyor (TURSAB, 2015). Türkiye, Avrupa, Asya ve Afrika kıtaları arasındaki stratejik konumu, ulaşım kolaylıkları, binlerce yıllık tarihi, termal kaynakları, zengin medikal altyapısı, uluslararası düzeyde akredite hastaneleri ve sağlık işletmeleri, yetkin hekimleri ve destekleyici diğer kaynakları ile hali hazırda pek çok ülkeden hasta çeken bir sağlık turizmi destinasyonu konumundadır (Öztürk ve Bayat, 2011, 137). Özellikle Avrupa ve Ortadoğu pazarı için yeni bir cazibe merkezi olarak Türkiye, uluslararası pazarlarda rekabet gücü kazanmak için yeni politika ve stratejiler geliştirmektedir (Aktepe, 2013, 175-176). Özellikle ileri teknoloji gerektirecek operasyonları başarıyla yapan İsrail de bölgede öne çıkarken, Ürdün de ise sağlık turizmi ülkenin kalkınmasının temel taşlarından biri olarak kabul edilmektedir (Yavuz, 2011). Ayder turizm merkezi odaklı bir araştırmada, katılımcılar yabancı turistler içerisinde en fazla Ortadoğulu turistlerin ziyaret ettiğini belirtmiştir (Sarı ve Yıldırım, 2015, 392). 6. Sonuç Turizm, ekonomik etkisi ile dünyanın en dinamik ve en büyük endüstrilerinden biridir. Turizmin ekonomik, kültürel, sosyal, siyasal etkileri bu endüstriye verilen önemin artmasında etkili olmakta, özellikle turizmin yarattığı ekonomik etkiler ülkelerin turizmi geliştirme çabalarını hızlandırmaktadır. Türkiye, Arap Dünyası ile olan kültürel, tarihî ve coğrafî yakınlığı ve ayrıca turizm potansiyeli, dinamik ekonomisi, kentli nüfus olgusu, küçük ve orta büyüklükteki işletmelerin yaygın olmasından dolayı bölgedeki diğer ülkelere ve özellikle turizm açısından turist çeken rakip ülkelere göre daha fazla avantajlı konumdadır (Mengü, 2012, 103). Türkiye dünya üzerinde uluslararası turizm hareketlerinin görüldüğü önemli çekim merkezlerinden birisidir. Burada Arap ülkelerine yakın olmasının da etkisi vardır. Kültür ve Turizm Bakanlığı Tanıtma Genel Müdürlüğü nün Araştırmaları Raporu na göre; Arap turistlerin ülkemizi tercih etme nedenleri; güvenlik, bilet ve konaklama fiyatları, iklim, eğlence ve alışveriş altyapısı, inanç-dil-kültür ortaklığı olarak sıralanmaktadır. Kaynakça Akbay, O. S. (2013). Türkiye nin Ortadoğu İle Ekonomik İlişkileri, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 1, Sayı: 1, Aralık, ss. 87-101. Aktepe, C. (2013). Sağlık Turizminde Yeni Fırsatlar Ve Türkiye de Yerleşik Sağlık İşletmelerinin Pazarlama Çabaları, İşletme Araştırmaları Dergisi 5/1 170-188 Arslan, H. Karakaş, E. (2003). Türkiye Turizminde Ortadoğu Ülkelerinin Durumu (1982-2002), Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi C.1, S. 2, Elazığ. Arifin, A. A. M. ve Hasim, M. S., (2009). Marketing Malaysia to the Middle East Tourists: Towards a Preferred Inter-regional Destinations, Jurnal Antarabangsa Kajian Asia Barat International Journal of West Asian Studies, Vol. 1, 39-53. Ataman, M. Demir, G.N. (2012). Körfez Ülkelerinin Ortadoğu Politikası Ve Arap Baharına Bakışları, Seta Analiz, Sayı:52 Bayer, M.Z. ( 1992). Turizme Giriş. İstanbul: İşletme Fakültesi Yayını No:253. Çeken, H., Ataşoğlu, L., Dalgın, T. Ve Karadağ, L. (2008). Turizm Talebine Bağlı Olarak Uluslar Arası Turizm

Hareketlerindeki Gelişmeler, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 71-85. Can, E. (2011). Türkiye nin Yeni Yumuşak Gücü, Radikal, 12 Ekim 2011. Göçer, İ. (2015). Arap Baharı nın Nedenleri, Uluslararası İlişkiler Boyutu Ve Türkiye nin Dış Ticaret Ve Turizm Gelirlerine Etkileri, Kafkas Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Cilt 6, Sayı 10. Guillot, X. (2007). From One Globalization To Another: In Search Of The Seeds Of Modern Tourism İn Te Levant, A Western Perspective, (Ed. Rami Farouk Daher), İn Tourism And Cultural Change Tourism İn The Middle East Continuity, Change And Transformations, Channel View Publications. Clevedon Buffalo Toronto, Pp. 95-110. Güngör, A.C. (2015). Türkiye Ve İstanbul un Küresel Vizyonunun Oluşturulmasında Sine-Turizm İn Önemi, Turkish Studies, 481-498. Hacıoğlu, N. Saylan, U. (2014). Arap Baharı nın Turizme Yansımaları: Arap Ülkeleri Ve Türkiye, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Cilt: 17 - Sayı: 32 Kızılırmak, İ., Kurtuldu, H. (2005). Kültürel Turizmin Önemi Ve Tüketici Tercihlerinin Belirlenmesine Yönelik Bir Çalışma, Karadeniz Teknik Üniversitesi Ticaret Ve Turizm Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı:1, S. 101 Kalaycı, R. (2010). Son Dönemde Oman İç Ve Dış Siyasetindeki Temel Gerçekler: Ekonomik Sorunlar Ve Pragmatik Dış Politika Ortadoğu Analiz Cilt 2 - Sayı 17 (55-66). Kirişçi, K. (2005). A Friendlier Schengen Visa System As A Tool Of Soft Power : The Experience Of Turkey, European Journal Of Migration And Law 7: 343 367, Kozak, N., Kozak, M. A., Kozak, M.(2008). Genel Turizm. Ankara: Detay Yayıncılık. Küçükaslan, N. (2006). Özel İlgi Turizminde Niş Pazarlamanın Yeri, Paradoks Ekonomi Sosyoloji Ve Politika Dergisi, 2: 1-32. Mengü, C. (2008). Ortadoğu Turizm Pazarının Türkiye Açısından Analizi, İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi. Mustafa, M. H. (2010). Tourism And Globalization İn The Arab World, International Journal Of Business And Social Science, 1(1), 37-49. Özgüç, N. (1998). Turizm Coğrafyası, Çantay Kitabevi. Öztürk, M. Bayat, M. (2011). Uluslararası Turizm Hareketlerinde Sağlık Turizminin Rolü Ve Kalite Çalışmalarının Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 1 Sayı: 2 Nuroğlu, E. (2016). Dizi Turizmi: Orta Doğu Ve Balkanlar dan Gelen Turistlerin Önemi Bir Literatür Çalışması, Türkiye yi Ziyaret Kararında Türk Dizileri Ne Kadar Etkili? 5. Uluslararası İstanbul İktisatçılar Zirvesi. Sarı, Y. Yıldırım, G. (2015). Türkiye Turizmi Bağlamında Ortadoğu Pazarı Üzerine Bir Araştırma, İşletme Araştırmaları Dergisi, 7/1 (2015) 382-403. Türkiye Sağlık Vakfı, (2010). Dünyada Ve Türkiye de Sağlık Turizmi 2010. Durum Analiz Raporu Ve Çözüm Önerileri. Ankara: Efil Yayınevi. 1. WTO (2004). World Tourism Barometer, Vol. 2, No: Yavuz, M. C. (2011). Dünyada Sağlık Turizmi Ve Adana Destinasyonu, Adana Sağlık Turizmi Derneği, Çukurova Üniversitesi Yayınevi. Üçağaç, A. (2014). Birleşik Arap Emirlikleri 2014, Ortadoğu Yıllığı 2014, 219-233. TURSAB, (2015). ATM Dubai 2015, Uluslararası Turizm Fuarı Değerlendirme Raporu, UNWTO, United Nations World Tourism Organization, (2007). UNWTO, United Nations World Tourism Organization, (2012). UNWTO, United Nations World Tourism Organization, (2013). UNWTO, Tourism Highlights 2012 Edition. 2012. Gürkan, M.İ. (1996). Turizm Hareketlerinin Sosyal Yapıdaki Değişimlere Etkileri, Thk Basımevi, Ankara. Taş, D. (2014). Türkiye den Medikal Turizm Kapsamında Hizmet Alan Hastaların Memnuniyetlerinin Belirlenmesi: Ankara İli Örneği, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi Kaymakçı, O. (2012). Arap Baharı Öncesinde Kalkınma Sürecinde Seçilmiş Ülkeler Bazında Ortadoğu Ekonomileri Ve Türkiye İle Ticari İlişkileri -Iı-, Ekonomik Ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(2), 223-253. Salman, A., Hasim, M. S., (2012). Factors and Competitiveness of Malaysia as a Tourist Destination : A Study of Outbound Middle East Tourists, Asian Social Science, Vol. 8, No. 12, 48-60. TMEOTM (The Middle East Outbound Travel Market), (2012). 6th UNWTO/ PATA Forum on Tourism Trends and Outlook, Guilini China, Market Vision Research&Consulting,Dubai, Wesgro, (2012). Tourism Regional Report Africa&The Middle East 2012, Tourism Fact Sheet, Güney Afrika, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Tanıtma Genel Md. Reklam İhalesi Kampanya Bilgilendirme Raporu. 2014 WTTC (2006), World Travel & Tourism Climbing to New Heights, The 2006 Travel & Tourism Economic Research Masetti, O., Körner, K., Forster, M. Friedman, J. (2013). Two Years of Arab Spring: Where Are We Now? What s Next?, Current Issues, January 25, Deutsche Bank Research 125