ÜNİTE 8 Sterilizasyon ve Dezenfeksiyon Bu üniteyi çalıştıktan sonra, Amaçlar Sterilizasyon ve dezenfeksiyon işlemlerinin yöntemlerini, Bu yöntemlerin uygulama alanlarını ve etki mekanizmalarını öğrenmiş olacaksınız. İçindekiler Giriş ve Bazı Tanımlamalar Sterilizasyon ve Dezenfeksiyonun Tarihsel Gelişimi Kimyasal Maddelerin Mikroorganizmalar Üzerine Etkileri Isı ve Diğer Fiziksel Yöntemlerle Sterilizasyon Dezenfeksiyonun Klinik Uygulamaları Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan Kaynaklar Öneriler Bu ünite klinik uygulamalarınızda kullanacağınız temel bilgileri vermektedir. Lütfen kaynak kitaplardan konu hakkında bilgilerinizi genişletiniz. Teknolojik gelişmelere açık olunuz. Yeni üretilen ve kullanıma sunulan dezenfektanları tanımaya çalışınız. Mesleğinizin gereklerini yerine getirirken belki de en fazla bu ünite bilgilerinden yararlanacaksınız. ÇEVRENİZDEKİ STERİLİZASYON VE DEZENFEKSİYON UYGULAMALARINDA YAPILABİLECEK HATALARDA UYARICI OLUNUZ.
1. GİRİŞ Mikroorganizmaların, tüm canlılar gibi uygun ortamlar bulduklarında beslenerek çoğaldıklarını, toprak, hava, insan vücudu ve tüm çevremizde yer aldıklarını biliyoruz. Tıbbi ve cerrahi girişimler sırasında mikroorganizmaları tanımlamak amacıyla üretmek istediğimizde, kullanacağımız araç-gereç, besiyeri gibi ortamların mikrop taşımamasını isteriz. Ayrıca içtiğimiz suyun, tükettiğimiz yiyeceklerin ve içeceklerin hastalık yapıcı mikroplardan uzak olması gerekir. Ameliyathane, diyaliz, yoğun bakım, transplantasyon ve yenidoğan bebek ünitelerinin de hava ve donanım malzemelerinin belirli standartlara uyması söz konusudur. Dirençli mutantlar oluşturabilen, çevre şartlarına uyan sporlu şekillere dönüşebilen mikroorganizmaların, istenmediği durumlarda tamamen veya kısmen yok edilmesinin gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Bu konuda aşağıdaki sözcüklerin öncelikle bilimesinde yarar vardır. TANIMLAMALAR Sterilizasyon: Bir maddenin üzerinde veya içinde bulunan tüm mikroorganizmalardan arındırılma işlemine sterilizasyon denir. Bu işlem sonrasında hastalık yapan ve yapmayan tüm mikroorganizmalar öldürülmektedir. Bu işlemi hafif, orta, ileri derecede sterilizasyon gibi ayırma imkanı yoktur. Bu işlem sonucunda sporsuz bakteriler, viruslar, mantarlar (bk. ünite 1) gibi tüm mikroorganizmalar ortadan kaldırılır. Sterilizasyon ya yapılmıştır ya da yapılmamıştır. Bu işlemin dereceleri ya da uygulama farklılıkları yoktur. Amaç ortamdan tüm mikroorganizmaların kaldırılmasıdır. Sterilizasyon nedir Sterilizasyon sağlanıp sağlanmadığını bir dizi işlemle kontrol etmek mümkündür. Sterilizasyon işleminin yeterliliğinin kontrolu bu ünite içerisinde daha detaylı olarak anlatılacaktır. Sterilizasyon işlemi uygulanan maddeler ve aletler için bu işlemin tamamlanması sonucu tanımlama için steril kelimesi kullanılır. Steril madde veya aletlerin bu özelliklerini devam ettirebilmeleri için dış ortamla ilişkililerinin kesilmesi gerekir. Steril edilecek sıvı ağzı kapanabilen bir tüp veya cam balon, şişe gibi kaplara konarak ağzı kapatılır. Sterilizasyon işlemi tamamlandıktan sonra dış ortamla teması kesilen sıvı uzun süre bu özelliğini korumaktadır. Ağzı açılan kap içerisinde bulunan sıvı, ha- - 114 -
vadaki mikroorganizmalarla kontamine alacağından sterilliği kaybolacaktır. Böyle sıvılar hiçbir şekilde damardan hastalara verilmez. Ancak başka amaçlar için kullanılabilir. Steril edilecek bir makas, özel bir kumaş veya kağıda sarılır, otoklav bandıyla kapatılarak sterilize edilir. Steril makas kullanılıncaya kadar bantları açılmaz. Eğer bantları açılacak olursa dış ortamdaki mikroplar ile temas olacaktır. Makas, elimiz veya çevredeki eşyalara değdiğinde mikroplar yine bulaşarak bu steril özellik kaybolacaktır. Steril olan bir ortama mikropların bulaşmasına "kontaminasyon" adı verilir. Bu yüzden sterilize edilmiş aletler, paketleri açılır açılmaz kullanılmalıdır. Aletler niçin steril edilir ve sterilliğinin devam etmesi için ne yapılır Dezenfeksiyon: İnsanlarda hastalık yapma özelliği olan mikropların uzaklıştırma işlemine dezenfeksiyon denir. Bu işlem geniş bir aralığı ifade eder. Dezenfeksiyon işleminde kullanılan ısı, sterilizasyon derecesine yakınlıkta olabildiği gibi, mikroorganizmaların vejatatif (hastalık yapıcı ve dış çevre koşullarına dirençsiz) şekillerinin öldürüldüğü şekilde de olabilir. Bunlardan ilkine yüksek düzeyde dezenfeksiyon, ikincisine ise düşük düzeyde dezenfeksiyon işlemi denir. Bunların arasında kalacak etkinlikte yapılan işlem ise orta düzeyde dezenfeksiyondur. Yüksek düzeyli dezenfeksiyon işlemi için genellikle daha konsantre dezenfektan maddeler, uzun süre uygulanarak yapılır. Dezenfeksiyon işleminde kullanılan maddelere dezenfektan denir. Bunlar genellikle kimyasal maddelerdir. Bugün bir çok kimyasal dezenfektan madde kullanılmaktadır. Bunların etki mekanizmaları ve nasıl kullanmaları gerektiği konularına bu ünitede değinilecektir. Antisepsi, deri gibi canlı dokular üzerine uygulanan dezenfeksiyon işlemidir. Bu işlemde antiseptik solusyonlar kullanılır. Bir ortam mikrop içeriyorsa septik, içermiyorsa aseptik ortak olarak tanımlanır. Ameliyat gibi tıbbi girişimler asaptik ortamlarda yapılır. Dezenfeksiyon, dezenfektan madde ve antisepsi nedir Pastörizasyon, genellikle sütlere ve süt ürünlereine uygulanan bir işlemdir. Bu işlemde süt özel yöntemlerle dezenfekte edilir. Bu amaçla uygun ısı ve sürede ısıtılan süt ve süt ürünleri ile insanlara geçebilen bruselloz, salmonelloz ve tüberküloz gibi zoonotik (=hayvan - 115 -
ve insanda ortak görülen) infeksiyonlar önlenmiş olur. Pastörize edilmiş sütte ölmeyen saprofit mikroplar zamanla üreyerek sütün bozulmasına (kesilmesine) neden olurlar. Bu yüzden pastörize sütler en geç 2 gün içinde tüketilmelidir. Kullanım kolaylığı açısından pastörize sütler yerine steril sütler de tüketime sunulmaktadır. Bakteriler üzerine üremeyi durdurucu etki yapan maddelere bakteriostatik, öldürücü etkinlik gösteren maddelere ise bakterisit maddeler denir. Dezenfektanlar genellikle düşük konsantrasyonlarda bakteriostatik, yüksek konsantrasyonlarda bakterisit etkinlik gösterirler. Bu tanımlamalar virus veya funguslar için de yapılabilir, virüsit, fungusit sözcükleri kullanılır. Sterilizasyon ile dezenfeksiyon arasındaki farkları belirtiniz. "Septik doğum" tanımlamasını açıklayınız. 2. STERİLİZASYON VE DEZENFEKSİYONUN TARİHSEL GELİŞİMİ Bu başlıkta tarihsel gelişime göz atacak olursak, Milattan önce 800 yıllarında yazılan bir eseri örnek vererek başlayabiliriz. Milattan önce 800 yıllarında yazılan bir eserde, Odysseus evine döndüğünde karşılaştığı karısının aşıklarını öldürür ve cesetleri attıktan sonra yaşlı dadısına "Bana biraz kükürt getir ve ateş de ya da evi tütsüleyin" diye seslenir. Bu söz dezenfeksiyon hakkında yazılı ilk cümle olarak kabul edilmektedir. Daha sonraki yıllarda kükürdün evlerin kötü havasını temizlemede kullanıldığı bildirilmektedir. Mikroorganizmalar insanlar tarafından bilinmeden ve bunları ortadan kaldırma düşüncesi olmadan önce deneme yanılma yoluyla buldukları yöntemleri kullanarak besinlerin mikroorganizmalar tarafından bozulmalarını önleyici çeşitli yöntemler geliştirmişlerdir. Bu yöntemlerin başlıcaları; Besinlerin ısıtılması, tütsülenmesi, tuzlanması ve baharat ilave edilmesi olarak sayabiliriz. Ülkemizde kayısıları saklamada, yanan kükürt dumanı halen kullanılmaktadır. 17. Yüzyılda görülen büyük veba salgınlarında hekimler tepeden tırnağa her taraflarını kapatan elbise giymişler, burun kısmına uyan yerine kötü kokuları önlemek amacıyla havanın filtre edilmesini sağlayan temiz kokulu tamponlar yerleştirmişlerdir. - 116 -
19. Yüzyılda klorlu ve iyodlu çözeltiler ve fenol yara tedavisinde kullanılmıştır. Bu yüzyılda Joseph Lister yaralar üzerindeki pansumanlarda, aletlerin dezenfeksiyonunda ve operasyonlar önce ameliyathane havasına püskürtmek için fenol kullanılmıştır. Lister bu çalışmalar ile cerrahiye yeni bir sterilizasyon yaklaşımı getirmiştir. Günümüze kadar ilk bulunan dezenfektanların daha etkin ve daha az yan etkilere sahip olanlarını geliştirilmek için yoğun çabalar sarf edilmiş ve bir çok dezenfektan madde kullanıma sunulmuştur. Ayrıca sterilizasyon ve dezenfeksiyon amaçlı bir çok aletlerin yapılması ve uygulamalarda ilgili teknolojik gelişmeler kaydedilmiştir. Temizlik, beslenme, insan ve hayvan atık maddelerinden sakınmaya ilişkin öneriler, çeşitli din kitaplarında yer almaktadır. Mumyalama, tütsüleme, içme sularının kaynatılması, hayvan pisliklerinin gömülmesi, temas ile hastalıkların geçebileceği bilgisi, ellerin dezenfeksiyonu işlemleri tarihsel gelişim içinde izlenmektedir. Sterilizasyon ve dezenfeksiyon konularındaki yöntemler 1800'lü yıllarda gelişme kaydetmiştir. R.Koch, Pasteur, Lister, Chamberland ve Tyndall sterilizasyon konusunda çalışan ve uygulama yapan bilim adamlarıdır. 3. KİMYASAL MADDELERİN MİKROORGANİZMALAR ÜZERİNE ETKİLERİ Dezenfeksiyon ve antisepsi daha çok kimyasal maddelerle yapılır. Kimyasal maddelerin mikroorganizmalar üzerine öldürücü veya üremeyi durdurucu özelliklerini etkileyen çeşitli faktörler vardır. Bunlar aşağıdaki başlıklarda toplanabilir. Dezenfektan maddenin konsantrasyonu: Dezenfektan maddenin etkisi konsantrasyonla doğru orantılı olarak artmaktadır. Genelde yüksek konsantrasyonda bakterisidal etkilidirler. Etki süresi: Dezenfektan veya kimyasal maddenin mikroorganizmalar üzerine etkili olabilmesi için belirli bir süre geçmesi gerekir. Etki süresi uygulanan kimyasal maddeye ve uygulandığı ortam şartlarına göre değişir. Isı: Isı arttıkça dezenfektan maddenin etkisi de buna paralel olarak artar. Her 10 C lik ısı artımı öldürmeyi en az bir kat arttırmaktadır. Dezenfektan içerisinde fenol gibi maddelerin varlığında bu oran 5-10 kata ulaşmaktadır. - 117 -
ph: Ortamın ph'sı ne kadar nötrden uzak olursa etki o denli artar. Hidrojen iyon konsantrasyonu bakterisidal etkiyi arttırmaktadır. Organik maddeler: Ortamda bulunan organik maddeler dezenfeksiyon işlemini olumsuz yönde etkiler. Mikroorganizmaya bağlı etkiler: Mikroorganizmanın cins ve türleri ile, bulunduğu yaşam evresine dezenfektan maddelerin etkisi değişiktir. Örnek olarak sporlar bakterilerin üreyen şekillerine göre dezenfektan maddelere karşı oldukça dirençlidir. Ayrıca bakterilerin üreme fazları, sayıları ve diğer özel yapıların varlığı etkilidirler. Dezenfeksiyonda kullanılan maddeler aşağıdaki özellikleri taşımalıdırlar. Ucuz ve etkili olmalı, Suda erimeli ve iyi ıslatıcı olmalı, Kısa sürede etkisini göstermeli, Az zehirli olmalı, allerjenik, kanserojen etki göstermemeli, Açık yaralara uygulandığında doğal direnç mekanizmalarını bozmamalı, İnvivo ve invitro etki mekanizmaları bilinmeli, Kötü kokulu olmamalıdır. Dezenfektanlar üzerine etkili faktörler nelerdir Dezenfektanlarda bulunması gerekli özellikler neler olmalıdır 3.1. Dezenfektan ve Antiseptik Maddelerin Etki Mekanizmaları 3.1.1. Hücre zarına etkili dezenfektanlar Hücre zarının mikroorganizmalar için önemi bilinmektedir. Yüzey aktif maddeler, fenoller ve organik çözücüler gibi dezenfektanlar hücre sitoplazma zarının yapısını değiştirerek hücrenin aktif transportunu ve enerji metabolizmasını bozarlar. Yüzey aktif dezenfektanlar: Bu maddeler iyonlaşma özelliklerine göre katyonik, anyonik ve noniyonik olmak üzere ayrılırlar. Katyonik dezenfektanlar grubunda örnek olarak benzalkonium klorür'ü verebiliriz. Anyonik grupta sabunlar ve yağ asidleri yer alır. Anyonik ve katyonik dezenfektanlar birlikte kullanılmazlar. - 118 -
Fenol ve fenol bileşikleri: Hücre zarını parçalayarak hücre yapısının dışarı çıkmasına neden olurlar. Fenollerin bir diğer etkisi de hücre proteinlerini denature etmektir. Fenolün yerini bu gün daha az toksik olan alkil ve klor türevleri almıştır. Bu maddelerin dezenfektan etkileri hem daha fazla hem de insanlar için daha az toksiktirler. Fenolün alkil türevine örnek olarak krezol verilebilir. Fenolün klorlü türevi heksaklorofen olup, özellikle Gram pozitif bakteriler üzerine etkilidir. Organik çözücüler: Alkol, eter, kloroform bu gruba örnektir. Bu maddelerin içinde en çok alkol kullanılır. Alkolün en etkili konsantrasyonu %70 dir. Alkol, aynı zamanda proteinleri de denatüre eder. Ancak sporlu bakterilere etkileri yoktur. Dezenfeksiyon amacıyla ençok kullanılan dezenfektanlardan biridir. 3.1.2. Hücre proteinlerini denatüre ederek etki gösterenler Proteinler, mikroorganizmaların işlevleri için gerekli organik moleküllerdir. Protein moleküllerinin normal işlevlerini görebilmeleri için uzayda uygun bir konumda bulunmaları gerekir. Proteinleri denatüre eden dezenfektanlar bu uzay konumunu değiştirerek proteinlerin rastgele şekil almasına neden olurlar. Böylece bakterisid etki gösterirler. Asitler, alkaliler, alkoller, aseton ve diğer organik çözücü maddeler bu gruptaki dezenfaktanlardır. Değişik amaçlarla sulandırımları yapılarak kullanılan asitlere; asetik asit, silfirik asit, klorhidrik asit, borik asit ve propiyonik asiti örnek verebiliriz. 3.1.3. Mikroorganizma enzimlerinin işlevlerini bozarak etki gösteren dezenfektanlar Ağır metal tuzları: Civa, gümüş, bakır tuzları başlıcalarıdır. Bunların etkileri enzimlerin sülfridril grupları ile birleşerek ortaya çıkar. Civa bileşikleri bugün önemli yan etkileri ve antiseptik olarak etkisinin azlığı nedeniyle pek kullanılmaz. Merthiolate ve mercurochrome deri dezenfektanı olarak kullanılır. Gümüş nitratın %1 lik çözeltisi ise çeşitli amaçlarla özellikle yenidoğan bebeklerde göz antiseptiği olarak kullanılmaktadır. Okside edici maddeler: Hidrojen peroksit, potasyum permanganat, ozon, oksitleyici etkileriyle enzim aktivitesini bozarlar. Halojenlerden klor ve klor vericiler (sodyum hipoklorit, kloraminler), brom ve iyot bileşikleri kuvvetli oksitleyici etkileri olan dezenfektanlardır. Klor ve ozon, suların dezenfeksiyonunda kullanılır. - 119 -
Alkilleyici maddeler: Bu grupta formalin, etilen oksit ve betapropiolakton yer alır. Formalin yüksek konsantrasyonda bütün mikroorganizmalar üzerine öldürücü etkilidir. Kadavra ve dokuların saklanmasında kullanılır. Etilen oksit, polietilen araçların sterilizasyonunda kullanılır. 3.1.4. Nükleik asit üzerine etkili dezenfektanlar Bu grupta çoğu mikrobiyolojide de kullanılan boyalar yer alır. Bu boyaların başlıcaları kristal viyole, malaşit yeşili, brillant yeşili, fuksin, metilen mavisi ve akridindir. Bu boyalar nükleik asitlerle bileşikler yaparak, onların aktivitelerini bozmak suretiyle dezenfektan etki gösterirler. Metilen mavisi, akridin boyaları mukozalar üzerine dezenfektan olarak kullanılır. Dezenfeksiyonu etkileyen faktörler nelerdir Dezenfektanların etki mekanizmalarını sayınız. Antimikrobik maddelerle karşılaştırınız. Benzerlikler arayınız. 4. ISI VE DİĞER FİZİKSEL YÖNTEMLERLE STERİLİZASYON Sterilizasyon işlemi fiziksel ve kimyasal yöntemlerle yapılabilir. Bu yöntemlerin maliyeti ve uygulanabilirlik açısından üstünlükleri ve eksiklikleri söz konusudur. Sıcak, soğuk, kuruluk, ışınlar, elektrik akımı, sonik-ultrasonik titreşimler, yüksek basınç, osmotik değişikler ve filtrasyon yöntemleri fiziksel yöntemler olarak sıralanabilir. Ancak ençok kullanılan fiziksel yöntem ısıdır. Ekonomik, kolay uygulanabilir ve güvenilir özelliktedir. - 120 -
4.1. Isı ile sterilizasyon 4.1.1. Nemli ısı ile sterilizasyon a.1. Basınçlı buharla a.2. Basınçsız buharla b. Sıcak su ile sterilizasyon b.1. Kaynatma b.2. Tindalizasyon ISI İLE STERİLİZASYONun etki mekanizması doğrudan doğruya hücre proteinlerini koagule etmek suretiyledir. Isı ile sterilizasyonda ısı derecesi, ısının etki zamanı, ortamdaki nem derecesi, mikroorganizmaların içerisindeki su miktarı, ph, osmotik basınç gibi etmenler sterilizasyon üzerine etkilidir. Ortamda nem olması, mikroorganizma içerisinde %50 oranında su bulunması ph derecesinin nötrden uzaklaşıp asit veya alkaliye kayması, ısı ile sterilizasyonu olumlu yönde etkiler. BASINÇLI BUHAR İLE STERİLİZASYON OTOKLAV denen aletlerde uygulanır (Ünite 2 Resim 3'e bakınız). 121 C de 1.5 atmosfer basınç altında ve 15 dakika bekletilmekle sterilizasyon sağlanmış olur. Otoklavda bu ısı ve basınç altında bozulmayacak malzeme ve besiyerleri steril edilir. Basınçsız buhar ile sterilizasyonda ise 100 C de yarım saat sterilizasyon için yeterlidir. Dezenfeksiyon için ise bu süre 5-10 dakikadır. KURU SICAK HAVA İLE STERİLİZASYONDA ortamda nem bulunmadığından sterilizasyon daha uzun süre almaktadır. Bu amaçla Pasteur (Pastör) fırınları (=Sterilizatör) kullanılır. Genel olarak 175 C de bir saat, 140 C de ise 3 saat sterilizasyon için yeterlidir. Bu yöntem ile cam ve metal aletler içlerine nemin ulaşamadığı yağlar ve tozlar (talk) bu yöntemle sterilize edilir. Besiyerleri ve sıvılar kuru sıcak hava ile sterilize edilmezler. Öze gibi laboratuvar gereçleri ise alevde yakılarak sterilize edilebilir. Çok yüksek ısıda kısa sürede de sterilizasyon mümkündür. Bu tekniğe ultra high temperature (UHT) adı verilir. Bir sıvıyı 135-150 C kadar aniden ısıtıp, bu ısıda 4 saniye tutulduktan sonra aniden soğutma uygulanmasıdır. Sütler bu yöntemle sterilize edilebilirler. - 121 -
4.2.Süzme İle Sterilizasyon FİLTRASYON ile sterilizasyona sıvı maddelerin sterilizasyonunda başvurulur. Özellikle diğer sterilizasyon yöntemleri ile bozulabilen maddeler için kullanılır. Kimyasal maddeler, sterilizasyondan çok dezenfeksiyon için kullanılır. Etilen oksit 10.8 C nin altında sıvı, üzerinde ise gaz halinde bulunan bir maddedir. Bu madde gaz durumunda olduğu zaman çok irritan ve toksiktir. Etilen oksit çok etkin olup sporları bile öldürebilir. Bu yöntem ile steril edilen aletlerde her hangi bir hasar oluşmaz. 4.3.Işınlar İle Sterilizasyon IŞINLAMA ile sterilizasyonda en çok kullanılan ışınlar ultraviyole (U.V.), X ışınları ve gama ışınlarıdır. U.V. ışınları daha çok odaların sterilizasyonunda kullanılır. Bu ışın camdan geçmez ve göz retinasına zararlıdır. Gama ve X ışınlarının elde edilmeleri oldukça pahalıdır. Protez, sentetik kalp kapakçıkları ve cerrahi malzeme gibi özel malzemelerin sterilizasyonunda kullanılır. Steril edilen alet ya da maddenin bu özelliğini uzun süre koruyabilmesi için sterilizasyon işleminden önce hazırlık yapılmalıdır. Bunun için makas, pens, bistüri gibi aletler kalay kağıtlarına, ambalaj kağıtlarına veya sık dokunmuş bez kılıflara sarılır. Deney tüplerinin ağızları iyice kapatılmış şekilde steril edilir. 4.4. Sterilizasyon Amacıyla Kullanılan Maddeler Etilen Oksit İle Sterilizasyon: Etilen oksit 10.8 C nin altında sıvı, bunun üzerinde gaz durumunda olan, saf halde çok zehirli, tahriş edici ve patlayıcı özellik gösterir. Bu nedenle ticari olarak saf halde bulunmaz. Karbondioksit gazı ile karışımları satılmaktadır. Belirli ısı, nem, basınç ve sürede otoklav veya benzeri aletler içerisinde uygulanır. Aletin iç hacmi kullanılması gerekli etilen oksit miktarını doğrudan etkiler. Bir litre alet hacmi için 500 mg etilen oksit, 58 C, %40 relatif nem altında 4 saat süre ile iyi bir sterilizasyon sağlanır. Etilen oksit normalde naylonun içine geçebilir ve hiç bir zarar vermez. Sterillenecek aletler öncelikle naylon kapla dış ortamdan hava almayacak şekilde ambalajlanır. Daha sonra etilen oksit otoklavı içerisine yerleştirilir. - 122 -
Etilen oksit otoklavı çalıştırılırken uyulması gerekli kuralları şöyle sıralayabiliriz. Sterillenecek malzeme aralıklı olarak gaz geçişi kolayca sağlanacak şekilde otoklav içine yerleştirilir. Otoklavın kapakları sıkıca kapatılarak içerideki hava vakumla emdirilir. İstenilen miktarda nemi oluşturacak havanın otoklav içine girmesi vana yardımıyla sağlanır. Sterilizasyon için hesaplanan miktarda etilen oksit gazı otoklav içine verilir. Sterilizasyon için öngörülen ısı oluşumu sağlanarak zaman ayarlaması yapılır. Bu süre sonunda otoklav içindeki gazın tümü vakum ile boşaltılır. Isıya dayanıklı olmayan polietilen, plastik, kauçuk aletler gibi maddeler etilen oksit ile sterilazson sağlanarak kullanılır. Gluteraldehit: Pratikde %70 izopropil alkoldeki %2 gluteraldehit eriyiği kullanılır. Bu sulandırım 10 saat süreyle uygulandığında bakteri sporlarını da ortadan kaldırarak sterilizasyon sağladığı kabul edilir. 3-5 Dakikalık uygulamaları dezenfeksiyon amacıyla kullanılır. Hazırlanan solüsyon 15 gün süre ile etkinliğini korumaktadır. %70 lik alkolde %8 formaldehit 18 saat süreyle uygulandığında ve %6-10 stabilize hidrojen peroksit 6 saat süreyle uygulandığında sporlar üzerine öldürücü etki gösterdiği kabul edilmektedir. Mikroorganizmalar üzerine etkili fiziksel faktörler nelerdir Otoklav nedir Çalışma prensibi nedir UHT Tekniği nedir Hangi amaçla kullanılır 4.5. Sterilizasyonun Kontrolü Bu amaçla, kimyasal ve biyolojik ayıraçlar kullanılır. kimyasal ayıraçlar Brown sterilite tüpleri ve ilaçlı yapışkan bantlardır. Brown tüplerindeki sıvının rengi ısı ile etkileşim sonucu kırmızıdan yeşile döner. İlaçlı yapışkan bantlar (otoklav bandı) ısı ile etkileşerek daha koyu renk - 123 -
oluşumuna neden olur. Ayrıca biyolojik yöntemler ile ısıya dayanıklı bakteri sporlar kullanılarak kontrol gerçekleştirilebilir. Bakteri sporları özel tüplerde otoklavın ortasına ısı ve buharın yeterli ulaşabileceği şekilde yerleştirilir. Sterilizasyon uygun yapıldığında tüm sporların ölmüş olması gerekir. Bu durumun gerçekleşmesinin kontrolü, mikrobiyoloji laboratuvarında araştırılmalıdır. Bu bakterilerin üretilmemesi durumunda, sterilizasyon işleminin yeterli olduğuna karar verilir. Sporlu bakterinin üremediğine karar verebilmek için 7 gün beklenilmesi gerektiğinden pratik bir yöntem değildir. Sterilizasyon kontrolünde neler yapılabilir Günlük çalışmalarda sizce hangi yönteme başvurulmalıdır Resim 1 : Sterilizatör (Pastör fırını) görülmektedir. 5. DEZENFEKSİYONUN KLİNİK UYGULAMALARI 5.1. El antisepsisi Direkt temas, bakterilerin nakledilmesinde çok önemli bir yer tutar. Direkt temas ile bulaşmada en önemli yol ise ellerdir. Uygun bir el temizliği bu konuda ciddi bir önlem olmaktadır. Ellerden alınan örneklerde, lavabo, musluk, kapı kolu, sabun ve kullanılan dezenfektan sıvılarda yapılan mikrobiyolojik incelemelerde bakteriler üretilebilmektedir. Tuvalet ve tuvalet sonrası temizlenme alışkanlıkları da ayrıca ellerin mikrop florasını önemli ölçüde etkilemektedir. Ellerin dezenfeksiyonu için su ve sabunla dikkatlice yapılan bir el temizliği ge- 124 -
nellikle yeterli olmaktadır. Sabunların çok kişi tarafından ellenmesi nedeniyle, basma ile çalışan sıvı sabun makinalarının kullanımı daha sağlıklı olmaktadır. Günlük hayatta 15 saniye sabunlamak ellerin dezenfeksiyonu için yeterlidir. Sabunlama sırasında ellerin oğuşturulması gerekir. Bu işlem kir, yağ, hücre döküntüleri ile birlikte bakterilerin de uzaklaştırılmasını sağlar. Doğrudan hastalarla ilişkisi olan sağlık personelinin el yıkamasında %3 hekzaklorefenli veya %5 krezonlu sabunlar kullanması daha etkili olmaktadır. Birbirlerini nötralize etmeleri nedeniyle benzalkoniyum klorür ile sabun bir arada kesinlikle kullanılmamalıdır. Hastayla ilişkili kişilerin herhangi bir işlem ya da yaklaşım öncesi ve sonrasında ellerini sabunlaması gerekir. Cerrahi girişimlerden önceki temizlik ayrı kurallar gerektirir. Hastanede çalışan bir hemşire örnek alınırsa, aşağıdaki durumlarda, Göreve başlamadan önce Bir hastaya temas veya girişim öncesi ve sonrası Tuvalet sonrası Yemekten önce Özel bakım oda ya da servislerine girerken ve çıktıktan sonra Görevden ayrılırken mutlak el yıkamalıdır. 5.2. Yer, duvar ve eşyanın dezenfeksiyonu Yerler potas sabunu ile fırçalandıktan sonra %3-5 fenol, %5 krezol eriyikleri ile silinir. Duvarlar ve eşyalar da aynı çözeltilerle silinebilir. 5.3. Oda dezenfeksiyonu Bu amaçla %10 formalin kullanılabilir. Formol gazı her yere nüfuz edebilir, sporlar dahil ortamdaki bütün mikroorganizmaları öldürür. Kullanım güçlüğü nedeniyle ancak özel durumlarda başvurulur. Ortamdaki bütün bakterilerin ölmesi isteniyorsa oda 24 saat kapalı tutulmalıdır. Daha sonra oda havalandırılarak amonyak uygulaması ile formol gazının etkisi ortadan kaldırılır. Oda daha sonra kullanılabilir. - 125 -
5.4. Deri antisepsisi ve yara temizliği Deri antisepsisi için iyot tentürü (%2 iyot, %2.4 sodyum iyodür, %50 alkol) kullanılır. İrritasyonu azaltmak için ise alkol ile temizlenir. Toz, toprak ile kirlenmiş yaralardan öncelikle yabancı cisimler ayıklanır. Daha sonra sabunlu su veya %1 bezalkonyum klorür ve %3 hidrojen peroksit ile yıkanır. Ayrıca iyod tentürü, %0.1 mertiolate veya alkol ile silinir. 5.5. Laboratuvar dezenfeksiyonu Çalışma günü sonunda ve arada %5 fenol, %5 krezol, %3 lizol ile temizlenmelidir. Kullanılan pipetler ve lamlar %2.4 hipoklorit içeren kaplara konmalıdır. Ellerin dezenfeksiyonunda en sık hangi yönteme başvurulur Mutlak el yıkamayı gerektiren durumları sayınız. 5.6. Dezenfektanların Kullanım Politikaları Hastanelerde temizlik, dezenfeksiyon ve sterilizasyon yöntemlerinin doğru ve yeterli uygulanması hastane infeksiyonlarını önemli ölçüde azaltacaktır. Ellerin gerektiğinde ve kurallara uygun yıkanması gibi son derece kolay uygulanabilir bir yöntemle hastane infeksiyonlarının yarı yarıya azaldığı bildirilmektedir. Hastane temizliğinde önemli bir yaklaşım da çevre temizliğinin, sık sık bol sıcak su ile yapılmasıdır. Bu sayede dezenfektan etki gerçekleşir. Hastanenin mutfak, yıkanma yerleri ve tuvaletleri gibi ortak kullanma yerleri kimyasal dezenfektan kullanmaksızın devamlı lekesiz bir şekilde bir temizlik içinde bulundurulursa hastanelerimizde hastane infeksiyonlarıı önemli ölçüde azalacaktır. Hastanede sıcak su ile çamaşır ve bulaşık makinalarının kullanılması sterilizasyona yakın düzeyde dezenfeksiyonu sağlayacaktır. Çarşafların kumaş ve eşyaların ütülenmesi de bu malzemeleri adeta steril hale getirecektir. Dezenfeksiyon işleminden önce mutlaka mekanik temizlik yapılmalıdır. Aksi takdirde dezenfeksiyon işlemi etkin olmayacaktır. Dezenfeksiyon işleminde kullanılan maddeler temizlik malzemesi değildir ve bu amaçla kullanılmamasına dikkat edilmelidir. Kimyasal dezenfektanlar doğru olarak kullanıldığında dezenfeksiyon işlemi için kullanılan en değerli maddelerdir. Bu amacın dışına çıkıldığında bu iş için sarf edilen zaman ve para boşa gitmiş olacaktır. Ayrıca belirtilen yoğunluğun üzerinde kullanıldıklarında insan sağlığıyla ilgili sakın- - 126 -
calar ortaya çıkar. Buna örnek verecek olursak; su dezenfeksiyonunun daha etkin olması için suya daha fazla klor katılması yanlışlığını verebiliriz. Dezenfeksiyon Yöntemlerinin Seçimi: "Hangi aletlere ve yüzeylere hangi dezenfektan ne kadar süre ile uygulanmalıdır" sorusuna öncelikle doğru cevap verilmelidir. Doğru cevabın verilmesi dezenfekte edilecek aletlerin ve yüzeylerin iyi sınıflandırılmasına bağlıdır. Hasta bakımı ile ilgili alet ve gereçlerin dezenfeksiyonu kritik olanlar, yarı kritik olanlar ve kritik olmayanlar şeklinde üç gruba ayrılabilir. Kritik olan maddeler normalde steril olan dokulara, vücut boşluklarına ve vücut sıvılarına doğrudan temas eden, bu nedenle taşıyabileceği mikroorganizmalarla infeksiyona neden olma riski büyük olan maddelerdir. Bunlara örnek olarak enjektörler, ameliyatta kullanılan bistüriler ve diğer cerrahi aletler verilebilir. Yarı kritik maddeler mukoza zarları ile temas eden ancak vücut içerisine girmeyen maddelerdir. Bunlara örnek olarak dil basacağı, bazı iç organların yapısını incelemeye yarayan tanı veya tedavi amaçlı kullanılan endoskopi cihazları verilebilir. Kritik olmayan maddeler kişi ile direkt teması olmayan veya sadece sağlam deri ile temasa gelen maddelerdir. Örnek olarak yüz maskeleri, hastanın kullandığı çarşaflar ve havlular verilebilir. Ancak deri üzerinde olan çatlak ve sıyrıklar olursa bu bölgelerde kullanılacak yarı kritik ya da kritik malzeme olarak değerlendirilmelidir. Kritik malzemeler için yüksek düzeyde, yarı kritikler için orta düzeyde, kritik olmayanlar için ise, düşük düzeyde dezenfeksiyon yapılmalıdır. Genelde yüksek ve orta düzeyde kullanılan dezenfektan maddeler benzerlik gösterir, yüksek düzeyde dezenfeksiyonda uygulanma süreleri diğerine göre daha uzundur. Etilen oksit sadece yüksek düzeyli dezenfeksiyon veya sterilazasyon amacıyla kullanılabilir, düşük düzeyde dezenfeksiyon işleminde ise alkol çözeltileri, %0.5-3 fenol çözeltileri, iyod çözeltileri, amonyum bileşikleri gibi dezenfektanlar 10 dakika gibi kısa süreyle uygulanır. Her hastanenin hangi dezenfeksiyon ve sterilizasyon yöntemlerini uygulayacağına, hastane infeksiyonlarını önlemek için kurulmuş özel komiteler karar vermelidir. Bu komite önerdiği dezenfektanların etkin kullanılıp kullanmadığını denetlenmeli ve hastane personeline bu konuda yeterli eğitimi vermelidir. Dezenfektan madde seçiminde neden titiz yaklaşılmalıdır Dezenfekte edilecek malzemelerin gruplandırılmasının önemi nedir - 127 -
Özet Bir madde, bir ortamdan ya da canlı bir yüzeyden hastalık oluşturan mikroorganizmaların ya da tüm mikroorganizmaların kaldırılması amaçlanırsa sterilizasyon-dezenfeksiyon işlemlerine başvurulur. Kimyasal maddeler çoğunlukla dezenfeksiyon, fiziksel etmenler ise sterilizasyon işlemlerinde kullanılır. Dezenfeksiyonda kullanılan maddelerin özellikleri, dezenfeksiyon işlemine etkili faktörler ve etki mekanizmaları bilinmeli, uygulama alanı dikkate alınmalıdır. Yapılan işlemlerde mutlaka kurallara uyulmalıdır. Isı derecesi, uygulama süresi, paketleme, saklama, korumada titizlik gösterilmelidir. Değerlendirme Soruları 1. "Canlı mikroorganizmadan arındırılmış madde" anlamındaki sözcük hangisidir. A) Aseptik B) Septik C) Bakterisid D) Steril E) Dezenfektan 2. Yalnızca hastalık yapan mikroorganizmaların öldürülmesi işlemi hangisidir. A) Dezenfeksiyon B) Sterilizasyon C) Pastörizasyon D) Liyofilizasyon E) Hiçbiri 3. İçme sularının dezenfeksiyonunda kullanılan madde hangisidir. A) Tentürdiyot B) Klor C) İyot D) Metilen mavisi E) Hepsi 4. Kuru sıcak hava vererek sterilizasyon yapan alet hangisidir A) Etüv B) Otoklav C) Ben-mari D) Pastör fırını E) Tüpgaz alevi - 128 -
5. Aşağıdakilerden hangisi enzimlerin işlevlerini bozarak etki gösteren ve göze uygulanabilen metal tuzudur A) Gümüş nitrat B) Merkurokrom C) Bakır sülfat D) Civa klorür E) Hiçbiri 6. Gram boyama yönteminde kullanılan aynı zamanda dezenfektan olarak etkili boya hangisidir A) Metilen mavisi B) Kristal viyole C) Lugol D) Alkol E) Akridin 7. Isıtılmaya duyarlı bazı özel sıvıların sterilize edilmesinde kullanılan yöntem hangisidir A) Filtrasyon B) Ultrasantrifugasyon C) Işınlama D) Ultraviyole lambası E) Etilen oksit 8. Dezenfektan bir maddenin taşımaması gereken özellik hangisidir A) Ucuz, kısa sürede etkili B) Kanserojen etkisi olmayan C) Doğal direnç mekanizmalarını bozmayan D) Antijenik özellik taşımalı E) İnvivo ve invitro etkisi bilinmelidir. 9. Aşağıdakilerden hangisinde basınç altında sıcak buhar akımı ile sterilizasyon yapılır A) Süt B) Petri kutuları C) Öze D) Enjektörler E) Besiyerleri 10. Canlıdan alınan doku ve kadavraların uzun süreli saklanmalarında kullanılan madde hangisidir A) Formalin B) Alkol C) Eter + alkol D) Klor E) Ozon - 129 -
Sözlük Invivo : Canlı vücudunda Invitro : Canlı vücudu dışında Ultrasonik : Ses ötesi Yararlanılan Kaynaklar BAUER, J.D., Clinical Laboratory Methods. C.V. Mosby Company, St. Louis Toronto London, 1982. BİLGEHAN, H., Temel Mikrobiyoloji ve Bağışıklık Bilimi, Barış Yayınları, Fakülteler Kitabevi, İzmir, 1989. ÇETİN, E.T., Dezenfeksiyon, Antisepsi, Sterilizasyon, İstanbul Tıp Fakültesi Yayını, 1982. KANRA G., Ceyhun M., Hastane İnfeksiyonlarının Önlenmesinde Temel İlkeler Katkı 6 (6), 421-432, 1985. MURRAY, P.R., Drew, W.L., Kobayashi, G.S., Thompson J.H., Medical Microbiology, Wolfe Medical Publ. Ltd. Print. USA,1990. SAMASTI, M., Ulusoy, M., Bağdatlı, Y., Hastane İnfeksiyonlarında El Temizliğinin Önemi. Türk Mikr. Cem. Derg. 17 (3-4),213-222, 1987. TÖRECİ, K. Dezenfeksiyon Yöntemleri ve Seçimi, ANKEM Dergi 4 (No 3), 364-371,1990. NOT : "Dezenfeksiyon, Antisepsi, Sterilizasyon" kitabından yararlanmanız özellikle önerilir. - 130 -