SİSTEMATİKTEKİ YERİ Takım: Liliiflorea Familya: Alliaceae (Amaryllidaceae) Tür: Allium cepa L.var
1. ANAVATANI VE YAYILMA ALANLARI anavatanı Asya dır. Oradan Avrupa ya ve Amerika ya yayılmıştır. Amerikan tarihçilerinden bazıları Hindistanlılar ın soğandan çok faydalandıklarını ona Şikago dediklerini Şikagonun kuvvet ve azamet demek olduğunu ve bir Amerikan şehri olan Chicago nun isminin buradan geldiğini belirtmişlerdir. Eski Mısır da firavunlar soğanı kutsal sayarlardı. Mısır piramitlerinin yapımında işçilerin kuvvetlerini korumaları ve arttırmaları için soğan yedikleri bilinir.
ÜlkemizTrakya Bölgesi ile Balıkesir, Bursa, Bandırma, Amasya, Çorum, Tokat, Kastamonu, Hatay ve Denizli illerinde yoğunlaşmıştır.
Üretim Miktarı (Tuik,2012) Yıllar Alan (ha) Üretim Mikaktarı (ton) 2006 66.000 1.765.000 2007 65.000 1.859.000 2008 66.000 2.007.000 2009 61.000 1.850.000 2010 63.000 1.900.000 2011 65.000 2.141.000
ÜRETİM MİKTARI Ton Ç i n ÇİN 20 552 000 Hindistan 8 178 300 US 3 602 090 Pakistan 2 100 000 Turkiye 535 000 Dünya + 64 475 126 ton
Soğanın 100 gramında Protein Yağ Karbonhidrat Potasyum Kalsiyum Vitamin C Folik asit Vitamin : 1.3 gr : 0.3 gr : 8.1 gr : 157 mg : 27 mg : 10 mg : 54 mg : 0.3 mg Kalori değeri Kuru soğan : 36 kalori Taze soğan : 23 kalori
2. Morfolojik özellikleri 2.1. Kök 2.2. Gövde 2.3. Yaprak 2.4. Çiçek 2.5. Meyve, tohum ve çimlenme özellikleri
2.1. Kök Kökler gövdeden tek tek çıkarlar. Ender olarak dallanırlar. Köklerin yaklaşık %75 i toprağın 20-25 cm derinliğinde gelişirler. Kökler nadiren 50 cm veya daha derine ulaşırlar. Etli kök yapısına sahiptirler.
2.2. Gövde Soğanda gövde, köklerin çıktıkları nokta ile etli yaprakların çıktıkları noktaların arasında yer alır. Rozet şeklinde bir yapıdadır. Soğan büyüklüğüne bağlı olmaksızın bazı soğanlarda daha küçük bazılarında ise daha büyük ve belirgindir. Gerçek gövde 1-4 mm kalınlığında,
2.3. Yaprak Yapraklar gövdeden, ilk meydana geldikleri dönemde birbiri içine girmiş bir kın şeklinde gelişirler ve adeta bir boru oluştururlar., Önce dıştaki yapraklar daha sonra içteki yapraklar meydana gelir. En genç yaprak en içteki yapraktır.
50-60 cm'e kadar boy alabilirler. Yaprak yaşlandıkça besin maddeleri deposu haline gelir,etli bir yapı kazanır. Yaprağı dik tutacak yeterli doku bulunmadığından yaprak hafif rüzgarlarda dahi katlanarak yere doğru sarkar.
Soğan yaprağı gri renkten başlayarak koyu yeşile kadar değişen bir renklilik gösterir. Yaprak renkleri, üzerindeki mum tabakası ile ilgili olup, mum tabakası ince olan çeşitlerde yaprak rengi daha koyu yeşildir. Mum tabakası kalınlaştıkça yaprak rengi griye döner. Yaprak boyuna çizgili bir yapı gösterir.
Yapraklar tam büyüklüğünü aldıktan sonra, gövde rozetinin üstünde depo yaprakları halinde besin maddesi depolar ve bu dönemde her yaprağın taban kısmı gelişerek soğanı oluşturur. Bu yapraklar her sürgün ucunun etrafında ayrı ayrı gruplanırlar
Soğanlarda depo yapraklarında asimilasyon ürünü olarak nişasta değil şeker depolanır. Yerli çeşitlerimizde suda çözülebilir kuru madde oranı % 13-14'e kadar çıkmaktadır. Soğanda dış kısımdaki depo yaprakları soğanı koruyacak şekilde gelişirler. Bu yapraklar parlak ve çok sert bir yapı kazanırlar. Güneşli ortamlarda gelişen soğanlarda ve hasattan sonra uzun süre tarlada kurumaya bırakılan soğanlarda bu koruma yaprağı daha fazla olur. Koruma yaprağı sayısı fazla olan varyeteler basit depolarda daha uzun süre muhafaza edilebilirler.
2.4. Çiçek
Olgunlaşan meyveler çatlar eğer hasat edilmezlerse içindeki tohumlar kolayca dökülürler. Soğan çiçeklerinde dişicik borusu çok kısa ve narin yapılı olup kuru rüzgarlardan çok çabuk zarar görür ve kurur. Bu özellik soğan tohumu üretiminde büyük önem taşır Soğan çiçeklerinde protandiri hakimdir
İlk çiçeklenme gösteren üstteki grup çiçekler, ilk meyve ve tohumları da oluştururlar. Bu nedenle bir çiçek demeti üzerindeki tohumların hepsi aynı anda olgunlaşmazlar.
2.5. Tohum ve çimlenme özellikleri Bin tane ağırlığı 1.7-4.0 gr arasında değişir. Soğan tohumları çimlenme güçlerini 2-3 yıl muhafaza ederler, daha sonra çimlenme yüzdesi hızla düşer. Çimlendirme denemelerinde 20 C'de 14 günde çimlenirler. Düşük sıcaklıklarda bu süre 4-5 haftaya kadar uzar. Tohumdan hasada kadar 150-200 gün süre gereklidir. Bu süre çevre koşullarına ve çeşide göre değişiklik gösterir.
3. YETİŞTİRİLME İSTEKLERİ 3.1. İklim İsteği 3.2. Toprak İsteği
3.1. İklim İsteği Soğan; iklim isteği yönünden seçicidir. Gün uzunluğu ve sıcaklık, soğan yetiştirmeyi sınırlayan iki önemli unsurdur. Bitkinin erken gelişme devresinde serin havaya ihtiyaç vardır. Fakat baş bağlama ve başın büyümesi için sıcaklığın fazla olması gerekir. Erken gelişme devresinde ortalama sıcaklık 13ºC olmalıdır. Baş bağlamaya başladığı zaman sıcaklığın 21ºC ve başın olgunlaşması için de 24-27 ºC olması gerekir. Erkenci çeşitlerin 10-12 saat, geççi çeşitlerin 13-15 saat gün uzunluğuna gereksinimi vardır.
Soğan çimlenme sonrası genç dönemde ortaya çıkan ani soğuklardan zarar görür. -8 C'ye kadar donmaz. Ancak soğuktan zarar gören bitkilerde gelişme durur, yapraklar sararır. Havaların soğuması uzun sürede olursa bitkinin soğuktan zarar görmesi azalır.
3.2. Toprak İsteği Yeterli düzeyde bitki besin maddesi içeren hafif topraklarda yetişir. Kumlu-tınlı topraklar yanında humusça zengin killi-kumlu topraklarda iyi ürün alınır. En uygun toprak ph sı 6-6,5 tur.
Erken dönemde Pazar için yetiştirme yapılacaksa alüviyal karakterdeki topraklar tercih edilmelidir. Böyle topraklarda yapılan yetiştirmeden elde edilen soğanlar erken hasat edilirler, ancak bu soğanların depolanma süresi kısadır.
4. YETİŞTİRİLME ŞEKLİ 4.1. Ekim Nöbeti Soğan yetiştirilecek arazide eğer önceden baklagillerden birinin tarımı yapılmışsa, arazide soğandan gayet iyi sonuç alınır. Soğanın aynı yere arka arkaya kesinlikle ekilmemesi ve ancak en az üç yılda bir aynı yere soğan ekilmesi tavsiye edilebilir.
4.2. Çeşit Çeşit ayrımında önemli rol oynayan şekil faktörü bakımından dünya pazarlarında en fazla arananlar yuvarlak ve yuvarlağa yakın şekilli olanlardır. Tohumluk, yetiştirme tekniği ve bakım şartları elverişli olduğu taktirde çeşitlerin soğan iriliğine göre dekardan 750-3000 kg arasında ürün alınabilir.
4.3. Toprak hazırlığı, ekim, dikim ve bakım işleri Doğrudan tohum ekimi ile üretim Arpacık (Kıska) ile üretim Fide ile üretim Tepe soğanı ile üretim
Doğrudan tohum ekimi ile üretim Tohumdan baş soğan elde etmek için 30'ar cm ara ile açılan çizgilere soğan tohumları mibzerle ekilir. İriliğine göre 6-10 cm mesafe bırakılacak şekilde seyreltme yapılır. Dekara ortalama olarak 400-1000 kg tohum Tohum ekim zamanı, çeşidin erkencilik yeteneğine ve bölgenin ekolojik şartlarına göre tespit edilir. Tohumlar şubat ve mart aylarında ekilmekte ve mevcut şartlara göre temmuz ve eylül ayları arasında hasat olgunluğuna varmaktadır.
Arpacık (Kıska) ile üretim Arpacık soğanı yetiştirmek için genellikle 1.20-1.5m. genişliğinde ve 3-5m. uzunluğunda, zeminden 15-20 cm yükseklikte, tahta adı verilen geniş masuralar hazırlanır. Tohumlar metrekareye 5 g hesabı ile tahtalar üzerine sıravari veya serpme suretiyle ekilir. Ekim,iklim toprak şartları ve yılın gidişine göre Şubat-Nisan ayları arasında yapılır. Ekimden sonra tohumların üzerine ya ince bir tabaka halinde "harç" örtülür veya bir tırmık vasıtasıyla tohumlar toprak içerisine aktarılarak hafifçe bastırılır. Tohumlar 10-15gün içerisinde çimlenerek toprak yüzeyine çıkarlar. Uygun koşullarda, ekimden 5-6ay sonra arpacıklar olgunlaşır.
Yetiştirmenin yapıldığı bölgeye bağlı olarak şubat veya mart ayı içinde hazırlanan toprağa, sıra arası 25cm, sıra üzeri 8 cm olacak ve arpacıkların ucu toprak yüzeyinde kalacak şekilde elle dikim yapılır. Makineli arpacık dikimi denenmiş ise de başarılı olunamamıştır. Kullanılan arpacık iriliğine bağlı olarak dekara 35-40 kg arpacık kullanılır.
Soğan iriliği büyük ölçüde yeknesaktır, Erkenci üretim söz konusudur. Çimlenmeme riski yoktur. Pahalı
Fide ile üretim Fide ile üretimde m 2 'ye 15 gr kadar tohum serpme olarak ilkbaharda tavalara ekilir. Fideler 0.5-0.7 cm kalınlık kazanınca esas yerlerine Öncesinde köklerde dikim tıraşlaması yapılır.
30 cm ara ile 15-20 cm derinlikte karıklar açılır. Karıklara su verilir su henüz karık içindeyken karığın iki yanına 12-15 cm sıra üzeri mesafe verilerek, daha önce dikime hazırlanan fideler parmakla köklerin çıktığı nokta 2-3 cm toprak altında kalacak şekilde dikkatlice dikilirler. Dikimden önce yapraklarda dikim budaması vs. gibi herhangi bir işlem yapılmaz. Sadece uzun olan köklerin uç kısımları kesilir, böylece dikimin daha kolay yapılması sağlanmış olur.
Dikimden 10-15 gün sonra bir çapa yapılır. Daha sonra sulama, ot alma ve mücadelenin dışında herhangi bir işlem yapılmaz. Gelişme devrelerinde birkaç defa sulanırlar. Bitkiler hızla gelişir, önce çok miktarda yaprak oluştururlar. Yaprak oluşumundan sonra soğan oluşumu başlar. Soğan normal çeşit iriliğini kazanınca sulama durdurulur. Bitkilerin hayat devrelerini kapatmaları sağlanır ve söküme geçilir. Sökülen soğanlar hemen pazarlanırlar veya hevenkler haline getirilip asılarak muhafaza edilirler.
Tepe soğanı ile üretim Bu üretim şekli sadece bilimsel araştırmalarda ve bazı soğan türlerinde kullanılır. Yetiştiricilikte önemi yoktur. Bazı türlerde çiçek demetinin uç kısmında çiçekler yerine küçük soğancıklar meydana gelir. Bu soğancıklar kullanılarak üretim yapılır. Vegatatif üretim şeklidir
Yeşil soğan üretimi Yeşil soğan üretiminde kullanılan iki üretim materyali vardır. Pazarlanamayacak yemeklik soğanlar, Arpacık olarak kullanılmayacak kadar büyümüş olan arpacıklardır.
Her iki materyalle yapılan üretimde toprak hazırlığı aynıdır. Dikim yapılacak tarla dikimden hemen önce 15-20 cm derinliğinde işlenerek bu derinliğe dekara 8-10 kg N, 8 kg P2O5, ve 10-12 kg K2O verilir ve toprak inceltilerek dikime hazırlanır. Gerek yemeklik soğandan yapılan dikimde gerekse iri arpacık ile yapılan üretimde, soğanların uç kısmı toprak üstünde görünecek şekilde tavlı toprağa dikim yapılır.
Dikimden sonra soğanlar hemen yoğun bir şekilde kök meydana getirirler. Daha hızlı ve yoğun yaprak meydana getirdiği için kış döneminde erkence üretim için tercih edilir. Yeşil soğanlar genaratif faza daha geç geçerken çiçek sapı ve çiçeklenme de daha geç olur.
GÜBRELEME Dekardan 4-6 ton baş soğan alabilmek için dekara 15 kg saf azot, 10 kg saf fosfor, 15 kg saf potasyum gereklidir. Fosforun tümü, azot ile potasyumun 1/3 ü ekimde taban gübresi olarak verilir. Geriye kalan azot ve potasyumlu gübrelerin bir kısmı ekimden 1 ay sonra, diğer kısmı da baş oluşturma döneminde verilir. Gübrelemede azotun fazla kullanılması iriliği artırır. Ancak soğanın içi fazla azot kullanımında kof olur, dayanıklılığı azalır ve geççiliğe neden olur.
5. OLGUNLUK HASAT ve DEPOLAMA Sofralık taze soğan üretiminde hasat zamanını belirleyen faktörler olgunluktan çok, ürünün o andaki durumu, pazar istekleri ve pazardaki ürün fiyatlarıdır. Ürünün pazarda az olduğu dönemlerde talep karşılanamadığı için mevcut üründe özellik aranmaz. Buna karşılık pazarda ürünün bol olduğu dönemlerde pazarlanan ürün de yerel alışkanlıklara göre taze soğanların hiç baş yapmamış olanları veya 2-3 cm irilikte baş yapmış olanları aranır.
Gerektiğinde yeni ürün çıkıncaya kadar depolanabilecek yemeklik soğan üretiminde ise hasat, başlar tamamen olgunlaştıktan ve bitkinin toprak üstündeki yapraklarının kurumasından sonra yapılır. Bu dönemde soğan rengi koyulaşır ve soğan üzerinde 2-3 soğan yaprağı (kabuğu) oluşur. Hasat edilen soğanlar tarlasında serilerek üzerlerine güneş yanıklığını önleyecek şekilde, direkt güneş ışığımı kesen bir sıra biçer döver sapı konarak 10-15 gün süre ile kurumaya terk edilirler. Olgunlaşmasını tamamlamış soğanların sulanması veya meydana gelen yağışlar soğanın kalitesini bozar. Bu nedenle olgunlaşmamış soğanlar sudan korunmalıdır. Hasat döneminde yağış olmuşsa soğanlar ilk fırsatta sökülerek kurutulmalıdır
Ülkemizde soğan hasadı genellikle başları teker teker elle tutulup çekmek suretiyle veya zedelemeden çapa ile yapılmalıdır. El, çapa veya hasat makinaları ile olsun topraktan çıkarılan soğanlar,havanın yağışsız olması koşuluyla başların istenilen kıvamda kurumasını sağlamak amacıyla 4-5 gün süreyle tarlada serili olarak bırakmak gerekir. Daha sonra daneler halinde saklanacak veya piyasaya çıkarılacak soğanlar için keskin bir çakı ile saplar kesilir. Saplar baştan 1-2 cm kadar uzaklıktan kesilmelidir. Sonra soğanlar çuvallara doldurulur ve muhafaza edilecek olanlar ambara nakledilir.
Hemen piyasaya çıkarılacak çeşitlerden ziyade uzunca süre muhafaza edilecek kışlık soğanların muhafazasında sıcaklık, nisbi rutubet ve havalandırma faktörlerinin uygun nispetlerde bulunması gerekir. Ayrıca yığın halinde yapılacak muhafazalarda pek yüksek yığınlar halinde bırakılmaması gerekir. Yapılan denemelere göre en fazla 1 m kadar yükseklikte yapılacak yığınlarda, ara sıra tahta küreklerle başları zedelenmeden aktarma yapmak suretiyle soğanlar uzun süre rahatlıkla korunabilmektedir. Soğan muhafazasında ikinci bir sistemde bir kısım yabancı ülkelerle ülkemizde tatbik edilen dizi veya saç örgüsü sistemidir. Bu sistem de hasattan sonra soğanların sapları kesilmeden başlar saç örgüsü şeklinde birbirine saldırılarak muntazam diziler yapılır
6. VERİM Yemeklik soğan üretiminde verim, yapılan üretimin şekline göre önemli değişiklik göstermez. Doğrudan tohum ekim suretiyle yapılan üretimde dekara 4-5 ton, arpacık ile yapılan üretimde de dekara ortalama 4-5 ton verim alınır. Fide ile yapılan üretimde ise bu verim 6-7 tona kadar çıkar. Yeşil soğan üretiminde de dekara 2-6 ton arasında verim alınabilmektedir.
Hasadın tamamı bir defada yapılabildiği gibi eğer imkanlarımız uygunsa 2-3 defada yaparak daha yüksek verim alınması sağlanır. Ayrıca bu durumda tohum kalitesi de yükselir. Başarılı bir tohum üretiminde dekardan ortalama olarak 40-60 kg tohum alınır. Avrupa ülkelerinde tohum veriminin 30-40kg/da olduğunu belirtilmektedir.
7. SOĞANIN ÖNEMLİ HASTALIK ve ZARARLILARI Hastalıklar; Soğan rastığı (Urocystis cepulae) Soğan boğaz çürüklüğü (Botrytis alli) Soğan mildiyosu (Peronspora destructor) Soğan pası (Puccinia porri)
Zararlılar; Soğan sineği Soğan sak nematodu Trips
Soğan rastığı (Urocystis cepulae)
Soğan mildiyosu (Peronspora destructor)
Soğan pası (Puccinia porri)
Fusarium oxysporum f. sp. cepae- Kök Çürüklüğü
Fusarium oxysporum f. sp. cepae- Kök Çürüklüğü
Sclerotium cepivorum
Sclerotium rolsfii
Botrytis squamosa- yaprak yanıklığı
(Herbisit)- glyphosate zararı
(Herbisit)- glyphosate zararı
Sarı yaprak Virusu
Ditylenchus dipsaci- Yumru nematodu
Soğan Sineği (Delia antiaua)
Soğan Sak Nematodu http://vimeo.com/25825027