MEGEP (MESLEKİEĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİPROJESİ)

T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKİEĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİPROJESİ) TESİSAT TEKNOLOJİSİVE İKLİMLENDİRME ELEKTRİK ARK KAYNAĞI 2 ANKARA 2007

Milli Eğitim Bakanlığıtarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararıile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmişöğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılmasıönerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...ii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ 1...3 1. DÜZ DİKİŞÇEKMEK...3 1.1. Kaynak Uygulamaları...3 1.1.1. Amper Ayarlama...4 1.1.2. Elektrot Hareketleri...4 1.1.3. Ark Boyu...5 1.1.4. Dikişin Başlangıç ve BitişYerleri...6 UYGULAMA FAALİYETİ...11 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...13 ÖĞRENME FAALİYETİ-2... 16 2. PUNTALAMA... 16 2.1. Puntalama ve Önemi... 16 UYGULAMA FAALİYETİ...20 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...21 MODÜL DEĞERLENDİRME...23 CEVAP ANAHTARLARI...26 KAYNAKLAR... 27 i

AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KOD ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI 521MMI025 Tesisat Teknolojisi ve İklimlendirme Alan Ortak Elektrik Ark Kaynağı2 Bu modül, elektrik ark kaynağıile düz dikişçekme ve parçaları puntalama konularını içeren öğrenme materyalidir. SÜRE 40 / 32 ÖN KOŞUL YETERLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Elektrik ark kaynağı-1 modülünü almışolmak. Gerekli ortam sağlandığında elektrik ark kaynağıile düz dikişçekmek ve parçalarıpuntalamak. Genel Amaç Kaynak atölyesi ortamında kaynak yapılacak iş parçalarına düz dikiş çekip, parçaları puntalayabileceksiniz. Amaçlar 1. Gerekli donanımıkullanarak kaynak uygulamaları yaparak, düz dikişçekebileceksiniz. 2. Kaynak için gerekli olan donanımıkullanarak tekniğine uygun olarak parçaları puntalayabileceksiniz. Atölye, sınıf, laboratuar, işparçası, çizecek, metre, testere, eğe, zımpara ve gönye, kaynak makineleri, elektrot, işparçası, kaynak çekici, tel fırça, maske ve deri önlük. Modül içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden sonra verilen ölçme sorularıyla kendinizi değerlendireceksiniz. Modül sonunda ise kazandığınız bilgi, beceri, tavırları ölçmek amacıyla öğretmen tarafından hazırlanacak ölçme araçlarıyla değerlendirileceksiniz. ii

GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Tesisat Teknolojisi ve İklimlendirme alanınıseçerek yeni bir mesleğe adım atmış bulunmaktasınız. Mesleklerde insanların başarılıolabilmesi için bilgi, beceri ve en önemlisi istekli olmasıgerekir. Severek ve isteyerek yapacağınız her meslekte başarıya ulaşmanız son derece kolaydır. Tesisat Teknolojisi ve İklimlendirme bölümün de elektrik ark kaynağının oldukça fazla kullanım alanıbulunmaktadır Teknolojideki baş döndürücü gelişmeleri yakından takip etmek gerekir. Bu gelişmelerle kaynak; otomobil fabrikalarında, köprü yapımında, çelik konstrüksiyon yapımında, basınçlıkaplar yapımıgibi sanayinin birçok alanında yerini almıştır. Özellikle gaz ve sıvıtaşıyan boruların birleştirilmesinde kullanılmaktadır. Sanayide bu gibi birçok işin yanında gaz ve tesisat sistemlerinin yapılabilmesi için mutlaka kaynakçılara gereksinim vardır. Günümüzde sürekli gelişim gösteren kaynaklı birleştirmeler sanayinin temel mesleklerinden biri haline gelmiştir. Bu modülde elektrik-ark kaynakçılığıüzerine bilgi, beceri ve deneyim kazanarak standartlara uygun olarak değişik pozisyonda birleştirme işlemi yapacaksınız. Elektrik ark kaynakçılığıtemel bilgilerinizi ve becerilerinizi artıracaksınız. Yapacağınız her sağlıklıkaynakla insanların yaşam konforunu bir adım daha ileriye götüreceğiniz gibi kendiniz de çok iyi bir teknik eleman olacaksınız. 1

2

ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 1 Elektrik ark kaynağıiçin gerekli donanımıkullanarak işparçasıüzerine düz dikiş çekebileceksiniz. ARAŞTIRMA A İşhayatında elektrik ark kaynağıyapılırken hangi donanımlara ihtiyaç duyulduğunu araştırınız. Araştırma ve gözlemlerinizi rapor hâline getiriniz. Hazırladığınız raporu sınıfta tartışınız. 1.1. Kaynak Uygulamaları 1. DÜZ DİKİŞÇEKMEK Elektrik ark kaynağının düzgün bir şekilde yapılmasıel becerimizle doğrudan ilişkilidir. Çünkü kaynağıyaparken elektrotu hangi açıda tutacağımız, elektrota hangi hareketleri yaptıracağımız, kaynak yönümüzü nasıl ayarlayacağımız gibi ölçütler çok önemlidir. Bu bakımdan elektrik ark kaynağıile ilgili bazıalıştırmalar yapmak gerekir. Metallerin kaynağının yapılmasında, değişik kaynak pozisyonlarıvardır. Kaynağını yapacağımız işparçasıtavanda, yatay konumda, dikey konumda veya başka bir konumda olabilir. İşparçasının konumuna göre, kaynak yapacağımız pozisyon ve kaynak yöntemi değişebilir. Kaynak işleminin ilk aşaması, işparçasının kaynağa hazır hâle getirilmesidir. İş parçasıüzerinde gerekli çizgiler, ölçüler ve diğer bazıişlemler için markalama yapmayı bilmemiz gerekir (bk. resim 1.1). Bunun için Elektrik Ark Kaynağı 1 modülünün markalama ile ilgili bilgi sayfasınıinceleyiniz. Ayrıca ihtiyaç duyacağınız elektrot tutuşturma, amper ayarıyapma gibi bilgileri de aynımodülde bulabilirsiniz. İhtiyaç duyacağımız önemli bazı noktalarınıkısaca hatırlayalım. Resim 1.1: Markalama işlem sırası 3

1.1.1. Amper Ayarlama İşparçasıüzerinde gerekli markalama işlemleri yapıldıktan sonra kaynak işlemini hangi akım şiddetinde yapmamız gerektiğini bilmemiz, yaptığımız kaynağın estetik ve sağlam olmasıbakımından önem taşır. Kaynak dikişinin istenilen görünüme ve mukavemete sahip olmasında en önemli faktörlerden birisi de akım şiddetidir. Akım şiddeti, elektrot çapı arttıkça daha yüksek değerlerde seçilir. Genel olarak çelik ve alaşımlarının kaynağında amper ayarınıyaparken elektrot çapına göre bir değer belirlenir. Her çaptaki elektrot için akım şiddeti belli ayar aralığına sahiptir. Elektrot çapı= d, Kullanacağımız amper değeri = I olduğunda: İnce örtülü elektrotlarda: I= dx(40 45) A Kalın örtülü elektrotlarda: I= dx(45 50) A Yatay konumdaki kaynaklarda üst değerlere göre amper ayarıyapılırken, dik ve tavan konumlarında alt değerlere göre amper ayarıyapmak gerekir. Gereğinden yüksek amper ayarıkullanıldığında aşağıdaki olumsuzluklarla karşılaşırız: Dikişkenarlarındaki sıçramalar artar. Yanma oluklarıoluşur. Kaynak dikişi istendiği gibi olmaz. Elektrot örtüsü yanarak işlevini yapamaz. İşparçasıdelinebilir veya ergimeler meydana gelebilir. Gereğinden düşük amper ayarıkullanıldığında aşağıdaki olumsuzluklarla karşılaşırız: Elektrot ve işparçasıyeteri kadar ergimez. Nüfuziyet (kaynağın işparçasına nüfuz etmesi) azalır. Kaynak sağlam olmaz. Kaynak dikişi düzgün olmaz. Amper ayarıile ilgili gerekli diğer bilgileri Elektrik Ark Kaynağı 1 modülünden inceleyiniz. 1.1.2. Elektrot Hareketleri Yatay konumda düz dikişçekerken elektrotumuzu değişik şekillerde hareket ettirebiliriz. Burada önemli olan, elektrota yaptırdığımız el hareketlerinin mümkün olduğunca birbirinin aynısıolmasınısağlamaktır. Bu da bir süre kaynak yaptıktan sonra el becerimizin gelişmesi sonucunda sağlanabilir. Düz dikişçekerken elektrota genellikle parça kalınlığına bağlıolmakla beraber düz paso dediğimiz hareket yaptırılır. Elektrot, sağa sola hiç hareket ettirilmeden düz çekilir. Diğer bir elektrot hareketi de yarım ay (zigzag) olarak adlandırılır. Sağa ve sola eşit zigzaglar yapılarak dikişçekilir. 4

Elektrot sağsol hareket ettirilmeden düz çekilir. Elektrot sağa ve sola hareket ettirilerek zig zag yapılır. Elektrot çekirdek metali Dikişyüksekliği Dikiş Dikişgenişliği Nüfuziyet İşParçası Şekil 1.1: Dikişyüksekliği, kullandığımız elektrot çapınıgeçmemelidir. Dikişgenişliği, iki elektrot çapında olmalıdır. 1.1.3. Ark Boyu Ark oluşmasında elektrot ile işparçasıarasındaki mesafe çok önemlidir. Uygun ark boyu ile kaynak yapılmadığında kaynak dikişi, buna bağlıolarak kötü olur. Kaynak yaparken işparçasıile elektrot arasındaki mesafe ark boyu olarak adlandırılır. Normal ark boyu, kullandığımız elektrot çapıkadar olmalıdır. Ark boyu elektrot çapından büyük olursa buna uzun ark boyu, elektrot çapından küçük ise kısa ark boyu denir. 5

Resim1.2: Ark boyu, elektrot çapıkadar olmalıdır. 1.1.4. Dikişin Başlangıç ve BitişYerleri Kaynak dikişinin, başlangıç ve bitişyerleri arasında bir doğrultuda olmasıve bu hattın dışına çıkmamasıiçin markalama yapılan hat, aynızamanda kaynak yönüdür. Dikişe başlarken yapılan elektrot yakma işlemi, dikişbaşlangıç noktasında değil de bu noktanın yaklaşık 5 10 mm uzağından yapılmalıdır. Ark başlatıldıktan sonra ark boyu bir miktar artırılarak başlangıç noktasına gelinir. Burada oluşan ergime, kaynak banyosunu oluşturur ve dikişsürdükçe kaynak banyosu da akışkan hâlini korur. Ark sayesinde meydana gelen kaynak metali, sıcaklığın etkisiyle sıvıhâle gelir. Bu ergimişmetal birikintisine kaynak banyosu denir. Kaynak banyosu, ark kesilmediği sürece devam eder. Dikişin boyutlarının aynıolmasıiçin, kaynak banyosunun eşit bir hızda kaynak yönünde ilerlemesi gerekir. Elektrotumuzu kaynak yönünde ilerlettiğimizde kaynak banyosu da bu harekete uygun olarak ilerleyecektir. Dikişin bittiği yerde en son katılaşan kaynak banyosu, krater adı verilen oval biçimdeki kısmıoluşturur. Kaynak dikişlerindeki hatalar büyük oranda kraterde oluşur. Kraterin olduğu yerde boşluk ve delikler meydana gelebilir. Bunun nedeni de ark bitirilirken elektrotun ani olarak çekilmesidir. Bu nedenle kaynak bitimlerinde yeni elektrotla devam edilmesi gereken durumlarda, arkın bitişyerinde yaklaşık iki saniye daha arkı sürdürerek kraterde boşluk oluşmasıönlenmelidir. Kaynak işlemine devam ederken kraterin olduğu kısım cüruflardan iyice temizlenmelidir. Elektrot tutuşturma işlemi kraterden kesinlikle yapılmamalıdır. Bu, kraterde çatlamalara yol açabilir. Elektrot kraterin 5 10 mm gerisinden tutuşturularak ark krater üzerine getirilerek kaynağa devam edilir. 1.1.4.1. Yatayda Düz DikişÇekmek Elektrotun işparçasına temas etmesi ile ark oluşur. Arkın oluştuğu yüzeyde elektrot çekirdek metali ve işparçasıergiyerek birleşme meydana gelir. Burada meydana gelen dikişin üzeri elektrot örtü malzemesi ile dışetkilerden korunur. Kaynak dikişinin istenilen 6

genişlikte ve yükseklikte olabilmesi için malzeme kalınlığına ve türüne göre elektrot çapını seçmemiz gerekir. Resim 1.3: Elektrot hareket açısı70 85 Resim 1.4: Dikişyönüne göre çalışma açısı Kaynak yaparken malzemenin kalınlığı, kaynak pozisyonu ve elektrotun cinsi elektrota yaptıracağımız hareketi belirler. Elektrotun belli bir düzen içerisinde ilerletilmesine kaynak hızıdenir. Kaynak hızımızıiyi ayarlayamadığımızda düzgün bir dikişve nüfuziyet elde edemeyiz. Nüfuziyet, kaynak banyosunun işparçasında indiği derinlik olarak tanımlanabilir. Nüfuziyet yetersiz olursa, yaptığımız kaynak sağlam olmaz. Kaynak hızı gereğinden fazla olursa dikişince bir görünümde olur. Yavaşbir kaynak hızıise dikişin yüksekliğinin fazla olmasına sebebiyet verir. Kaynak hızı, tecrübe edilerek kazanılabilir. Resim 1.5: Yatay konumda düz dikişuygulaması Kaynak banyosunun ani olarak katılaşmasıistenmez. Elektrot örtüsü kaynak banyosunun ani katılaşmasınıönler ve dikişin hava ile temasınıkeserek dikişi korur. Elektrot örtü malzemesinin yoğunluğu daha düşük olduğundan dikişin üst kısmında biriktiği görülür. Örtü malzemesinin dikişüzerini iyi bir şekilde kaplamasıiçin elektrot belirli bir açıda tutulur. Yatay kaynak pozisyonunda elektrot hareket açısının 70-85 arasında olması önerilir. Elektrotun bir diğer açısıda çalışma açısıdır. Bu açı, kaynak dikişine göre belirlenen açıdır. Kaynak dikişi ile aynıeksende olacak şekilde ayarlanmalıdır. Kaynak işlemi, başlangıçtan bitime kadar aynıhızda ve açıda sürdürülmelidir. Bu işlem tamamlandığında, işparçasıüzerinde bir kaynak metali yığılmasıoluşur. Kaynak metalinin bir düzen içinde yığılmışhâline kaynak dikişi adıverilir. Kaynak işlemi bittiğinde kaynak dikişini kaplayan koruyucu örtü (cüruf) temizlenerek dikiş tamamlanmışolur. 7

Elektrot hareket açısı, kaynak hızı, çalışma açısıve amper ayarıgibi parametreler iyi ayarlanmazsa, yapılan dikişistendiği gibi olmaz. a b c d e Resim 1.6: Bozuk kaynak dikişleri a. Elektrot hareketi ve açısıbozuk (dikişgörünümü kötü olur). b. Kaynak hızıçok yüksek (dikiş, çok ince ve zayıf olur). c. Dikişgenişliği çok fazla (Elektrot sarfiyatıfazla olur, dikişyüksekliği az olur). d. Amper ayarıdüşük (Nüfuziyet olmayacağından kaynak sağlam olmaz). e. Amper ayarıyüksek (İşparçasıkenarlarında yanma oluklarıve deformasyon olur). 1.1.4.2. Düşey Konumda Düz DikişÇekme Bu bölümde öğreneceğimiz kaynak pozisyonu, yatay konumda yapılan kaynakla benzerlikler taşımasına karşın uygulamada bazıfarklılıklar gösterir. Bu farklılıkların en önemlilerinden birisi kullanılan elektrotlardır. Dik kaynak uygulamasında kaynak banyosunun çabuk katılaşmasışarttır. Aksi hâlde kaynak banyosu akma yapar. Böylelikle örtü malzemesi görevini yapamaz. Bu nedenle çabuk katılaşma özelliği olan elektrotları tercih etmemiz gerekir. 8

Dik konumda kaynak iki şekilde yapılabilir: Aşağıdan yukarıya dik kaynak Yukarıdan aşağıya dik kaynak İşParçası Kaynak dikişi Elektrot örtüsü Çekirdek metal Markalama çizgisi Noktalama Şekil 1.2: Dik konumda düz dikişkaynağı 1.1.4.2.1. Aşağıdan Yukarıya Düz Dikiş Aşağıdan yukarıya düz dikişişleminde, işparçasının alt noktasından başlanarak yukarıya doğru sabit bir kaynak hızında ilerlenir. Bu işlemde dikişin yığılma (aşırıbirikme) yapmasıolasıdır. Ayrıca bu dikişpozisyonunda işparçasıdaha yüksek sıcaklıklara ulaştığından işparçasında yanma oluklarıve delinme oluşabilir. Daha sağlam kaynak dikişleri istenilen parçalarda iyi sonuç verir. Bu kaynak pozisyonunda düzgün kaynak dikişleri elde etmek zordur. Kaynakçının becerisi, dikişin düzgün olup olmayacağınıbelirler. Aşağıdaki önlemleri alarak başarılıbir dik kaynak uygulamasıyapabiliriz. Küçük çaplıelektrotla çalışılmalıdır. Aşağıdan yukarıya dik kaynak çekilirken amper ayarı%10 20 azaltılmalıdır. Yukarıdan aşağıya dik kaynak çekilirken amper ayarı%20 yükseltilmelidir. 4 mm den ince parçalara aşağıdan yukarıya kaynak işlemi yapılmamalıdır. Kaynak hızı(ilerleme hızı) daha seri olmalıdır. Dikişler daha küçük kesitli olmalıdır. 9

1.1.4.2.2 Yukarıdan Aşağıya Düz Dikiş Yukarıdan aşağıkaynak uygulamasında kaynak dikişi daha zayıftır. Dikişçekilirken elektrot cürufunun, elektrot ana gerecinin önüne geçerek dikişi bozmamasıiçin elektrotu kaynak yönünde biraz eğmek gerekir. Bu kaynak işlemi için selülozik elektrotlar sıkça kullanılır. Bu elektrotlar, az cüruf oluşturduğundan kaynak dikişi daha kolay kontrol edilir. Kaynak banyosu daha çabuk katılaşır. Yukarıdan aşağıya dikişuygulamasıyapılırken elektrot, işparçasına dik olarak tutulur. Bu tür kaynaklarda, kaynak banyosunun aşağıya hızla akmasınıengellemek için kaynak yönünün ters tarafına doğru 20 30 lik açıverilmesi gerekir. Resim 1.7: Dikey konumda düz dikişuygulaması 10

UYGULAMA UYGULAMA FAALİYETİ FAALİYETİ DÜZ DİKİŞÇEKMEK İşlem Basamakları İşparçasının yüzeyini temizleyiniz. İşparçasıüzerinde ark çizgilerini markalayınız. İş parçasını kaynağa hazır hâle getiriniz. Öneriler Unutmamalısınız ki işparçasıtemiz değilse ark oluşumu engellenebilir veya dikiş bozulabilir, dikkat ediniz. Markalama yapmamızın, çekeceğimiz düz dikişin düzgün bir hat boyunca olması açısından önemli olduğunu unutmayınız. İşparçasınıyatay pozisyonda gönyesinde olacak şekilde masaya yerleştiriniz. Kaynak makinesinde amper ayarı İş parçasının et kalınlığını, kaynak yapınız. pozisyonunu ve elektrot türünü amper OFF ON ayarında dikkate alınız. Elektrik Ark Kaynağı 1 modülünü inceleyiniz. Amper 200 300 ayarında akım şiddeti yatay kaynak konumunda üst değere yakın seçilirken, dik 100 400 konumda alt değerlerde seçilmelidir. Örneğin 0 500 80 100 A (amper) arasında akım şiddeti kullanılacak ise yatay konumda 100 A değeri seçilebilirken, dik konumda 80 A değeri seçilmelidir. Uygun elektrot seçimi yapınız. Kaynak masasına şase kablosunu takınız. İş parçası ile elektrot teması kurularak ark oluşturunuz. Elektrotun kaynak konumuna ve malzeme cinsine göre uygun olması gerektiğini unutmayınız. Elektrot seçimi için Elektrik Ark Kaynağı 1 modülünü inceleyiniz. Şase kablosunu iyi sabitleyiniz ve işparçasına yakın olmasına dikkat ediniz. Elektrot tutuşturma işlemini dikiş başlangıcının 5 10 mm uza ğından başlatınız. 11

Uygun konumda düz dikişişlemini yapınız. Kaynak bittikten sonra çapakları kırınız. İşparçasınıfırçalayınız. Yatay konumda düz dikişişlemi yaparken elektrot hareket açısını70-85 olacak şekilde tutunuz. Elektrota hareket verdirmeden düz bir şekilde çekiniz. Ark boyuna ve kaynak ilerleme hızına dikkat ediniz. Markalama yaptığınız çizgiyi takip etmeye özen gösteriniz. Dikey düz dikişişleminde ise kaynak yönüne doğru elektrota yaklaşık 20 açıveriniz. Gerekli teknik bilgiler için düşey konumda düz dikiş çekme konusuna dönerek inceleyiniz. Elektrota sağa ve sola zig zaglar yapacak şekilde hareket yaptırınız. Amper ayarınıdik konumda iki değer arasından alt değer seçilerek yapınız. İlerleme hızınıyatay konuma göre biraz daha seri tutunuz. Çapak kırarken gözlük kullanınız ve diğer güvenlik önlemlerini alınız. İşparçasınımengeneye sabitleyerek ya da penseyle tutarak iyice fırçalayınız. 12

ÖLÇMEVE VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki test sorularınıcevaplandırarak bilgilerinizi ölçünüz. Arka sayfada yer alan cevap anahtarıile karşılaştırınız. 1. İşparçasının doğru işlenmesi ve ölçüsünde olmasıiçin aşağıdakilerden hangisini yapmalıyız? A) Sabitleme B) Markalama C) Amper ayarıyapma D) Doğru elektrot seçme 2. Dikişesnasında işparçasıdeliniyorsa aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Amper ayarıyüksektir. B) Amper ayarıdüşüktür. C) Elektrot seçimi hatalıdır. D) İşparçasıince et kalınlığına sahiptir. 3. Aşağıdakilerden hangisi yüksek amper ayarının bir sonucu değildir? A) Yanma olukları B) Bozuk kaynak dikişi C) Elektrot örtüsünün yanarak işlevini yapamaması D) İyi bir nüfuziyet 4. Yatay pozisyonda kaynak dikişinin genişliği aşağıdakilerden hangisidir? A) İki elektrot çapında olmalıdır. B) 5 mm olmalıdır. C) İşparçasıet kalınlığının yarısıkadar olmalıdır. D) Dikişyüksekliğinin bir önemi yoktur. 5. Kaynak hızı(ilerleme hızı) gereğinden fazla olursa kaynak dikişinin görüntüsü aşağıdakilerden hangisi olur? A) Dikişgenişliği fazladır. B) Dikişyüksekliği fazladır. C) Dikişince ve zayıftır. D) Dikiş, güzel bir görünüme sahiptir. 6. Ark boyu (ark mesafesi) aşağıdakilerden hangisi olmalıdır? A) Kaynak ağzıkadar B) Elektrot çapıkadar C) Parça kalınlığıkadar D) Dikişgenişliği kadar 13

7. Dikişüzerinde cüruf oluşumunu sağlayan madde aşağıdakilerden hangisidir? A) Elektrot çekirdek malzemesi B) İşparçası C) Elektrot örtü malzemesi D) Dikiş 8. Yatay konumda kaynak yaparken uygulayacağımız elektrot hareket açısı aşağıdakilerden hangisi olmalıdır? A) 90 B) 70-85 C) 50-65 D) 25-40 9. Aşağıdaki durumların hangisinde elektrot çapının küçük seçilmesi doğru olur? A) Kalın parçaların dikişinde B) Yatay kaynak işleminde C) Dikey kaynak işleminde D) Yüksek amper ayarında 10. Dik kaynak konumunda daha küçük kesitli dikiş kullanılmasının amacı aşağıdakilerden hangisidir? A) Kaynak banyosunun hızla katılaşarak akmasınıönlemek B) Dikişin daha estetik olmasınısağlamak C) Kaynak pozisyonunu sabit tutmak D) Ark boyunu sağlamak DEĞERLENDİRME Cevaplarınızıcevap anahtarıile karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızıbelirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Eksikliklerinizi faaliyete tekrar dönerek, araştırarak ya da öğretmeninizden yardım alarak tamamlayınız. 14

Kaynak Yönü UYGULAMA TESTİ Aşağıda size iki adet uygulama faaliyeti verilmiştir. Bu faaliyetleri gerçekleştirirken uyguladığınız her işlem sırasıiçin kontrol listesinde işaretleme yapınız. Aşağıdaki yatay konumda düz dikişuygulamasınıyapınız. ARAÇ VE GEREÇLER Kaynakyönü İşparçası4 mm 1. Uygun atölye ortamı 2. Kaynak makinesi 3. Elektrot 4. İşparçası 5. Kaynak çekici 6. Tel fırça 7. Maske 8. Pense 9. Eldiven 10. Çekiç 11. Çelik cetvel 12. Çizecek 13. Nokta 14. Önlük Aşağıdaki dikey konumda düz dikişuygulamasınıyapınız. ARAÇ VE GEREÇLER İşparçası4 mm 1. Uygun atölye ortamı 2. Kaynak makinesi 3. Elektrot 4. İşparçası 5. Kaynak çekici 6. Tel fırça 7. Maske 8. Pense 9. Eldiven 10. Çekiç 11. Çelik cetvel 12. Çizecek 13. Nokta 14. Önlük 15

ÖĞRENME FAALİYETİ-2 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ-2 Gerekli donanımıkullanarak işparçasına punta yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA A Aşağıdaki konularla ilgili araştırmalar yapınız. Punta yapmaya neden ihtiyaç duyulur? Araştırınız. Punta yaparken ne gibi güvenlik önlemleri almalıyız? Punta yapılmazsa ne gibi sorunlar yaşanır? Elde ettiğiniz bilgileri rapor hâline getirerek sınıfınızda tartışınız. 2.1. Puntalama ve Önemi 2. PUNTALAMA Kaynağıyapılacak işparçalarının biçim değişikliklerinin engellenmesi ve uygun ölçülerde kalmasıiçin belli aralıklarla sabitlenmesi işlemine denir. Kaynak işleminin başarılıbir şekilde tamamlanmasıiçin kaynak esnasında iş parçalarının açılarıve birbirleri ile olan mesafeleri değişmemelidir. Punta bunu sağlamak için yapılır. Kaynak yapılırken ortaya çıkan sıcaklık, işparçasında çekmeler, çarpılmalar gibi istenmeyen durumlara sebebiyet verir. Puntalama belirli kurallar dahilinde yapılmalıdır. Bir işparçasınıiyi puntalamak kaynağın başarılıbir şekilde yapılmasıiçin ön şart niteliğindedir. Puntalamada önemli bazıözellikler şunlardır: Puntalama yapılmadan kaynağa başlanmamalıdır. Punta dikişleri, periyodik aralıklarda ve kısa tutulmalıdır. Punta boyu, işparçasıkalınlığının 4 katıkadar olmalıdır. Kaynak işlemi hangi tür elektrot ile yapılacaksa puntalama da aynıtür elektrotla yapılmalıdır. Yapılan kaynağın niteliğine göre puntalama işlemi, işparçasının arka yüzeyine de yapılabilir. Puntalamaya göre kaynak işlemi şekilleneceğinden gerekli açıve kaynak aralığı dikkatli bir şekilde belirlenmelidir (kötü puntalama, kötü kaynak sonucunu doğurur). Kaynak boşluğu kullanılacak elektrotun çıplak metal (çekirdek) çapıkadar olmalıdır. 16

Fazla dikişyüksekliği olan puntalar, esas dikişin üzerinde kalırlar ve çıkıntı yaratırlar. Bu nedenle punta yüksekliği fazla olmamalıdır. Puntalamadan sonra cüruflar iyice temizlenmeli ve tel fırça ile fırçalanmalıdır. Puntalama işleminde punta dikişi, kaynak esnasında kırılmayacak ve çarpılmalara karşıdayanıklıolacak şekilde uygulanmalıdır. İş parçasıkalınlaştıkça yapacağımız puntalama daha mukavemetli (dayanıklı) olmalıdır. Punta dikişi, esas dikiş ile aynı özellikleri taşır. Bir malzeme iyi puntalanmadığında gönyesi bozulabilir veya kaynak boşluğu kapanabilir. Bu nedenle en az, esas dikişkadar özenli yapılmalıdır. 3 mm den ince parçalar, kaynak aralığıbırakılmadan puntalanabilir. Daha kalın işparçalarında kaynak aralığı, elektrot çapıkadar bırakılarak puntalama yapılmalıdır. Resim 2.1: Puntalama, kaynak boşluğu eşit olacak şekilde yapılmalıdır. Punta yapma işlemi, düzgün aralıklarla yapılan kısa ve ince kaynak dikişi olarak algılanabilir. Punta yapma arasımesafe, işparçasının kalınlığına ve dikişin uzunluğuna göre saptanabilir. Puntaların ara mesafesi belirlenirken aşağıdaki kıstaslar göz önüne alınmalıdır: Parça kalınlığı5 mm den küçük işparçalarıiçin Parça kalınlığı5 mm den büyük işparçalarıiçin Parça kalınlığının 30 katı Parça kalınlığının 20 katı 17

Örneğin işparçası6 mm kalınlığında ise punta aralığı6x20=120 mm olmalıdır. Parça kalınlığı Kaynak boşluğu İşparçasıuzunluğu Punta aralığı Şekil 2.1: Punta aralığı, parça kalınlığına göre belirlenir. Punta yapılacak parça, herhangi bir kalıpla veya başka bir mekanizma ile sabitlenmişse punta yapmaya gerek yoktur. İki parçayıpunta yaparken parçanın hareket etmemesi için işkence ile veya ısıya dayanıklıeldiven kullanarak el ile sabit tutulmalıdır. Punta yapmaya sağelle, kaynak yapılacaksa sağdan başlanmalıdır. Punta yapma sırasında çekme ve çarpılmalar meydana geleceğinden bahsedilmişti. Resim 2.2 ve 2.3 te punta yapma sonrasıoluşan deformasyonlar görülmektedir. Resim 2.2: İşparçasında çekme Resim 2.3: İşparçasında çarpılma 18

Yaklaşık 5 lik çekme Şekil.2.2: Puntadan sonra işparçası, kaynak yönünde açısal olarak bozulur. Şekil 2.3: Puntalama yaparken işparçası sabitlenmeli ya da dışa doğru 5 açıverilmeli. Özellikle T iç köşe ve dışköşe kaynaklarında dikiş, daha belirgin çekmelere yol açar. Bu çekmeler, kaynak yapılan yöne doğru meydana gelir (bk. şekil 2.2). Bu nedenle bu durum dikkate alınarak parça iyice sabitlenmeli veya bu imkân yoksa punta atarken yaklaşık 5 lik bir açıverilerek bu sorun giderilebilir. Örneğin 90 dik kaynak yapılacaksa punta 95 olacak şekilde atılmalıdır. 19

UYGULAMA FAALİYETİ PUNTALAMA İşlem Basamakları Öneriler Punta işlemine başlamadan işparçasının İşparçasınıtemizleyiniz. iyice temizlenmiş olmasına özen gösteriniz. Elektrot çekirdek metalini, işparçaları Kullanılacak elektrotun çıplak metal çapı arasına koyarak kaynak boşluğunu kadar iş parçalarının arasında boşluk ayarlayınız. bırakınız. Elektrotu pense takınız. Çekirdek metali pense iyice oturtarak temas etmesini sağlayınız. Elektrik Ark Kaynağı 1 modülünü Kaynak makinesinin amper ayarını inceleyiniz. yapınız. İş parçasını uygun yerlerinden puntalayınız. Punta cüruflarınıkırınız. Puntaların sağlamlığına ve tekniğine uygunluğuna hassasiyet gösteriniz. Puntanın eşit aralıkta olmasına dikkat ediniz. İşparçasını, çekme ve çarpılma yapmamasıiçin sabitleyiniz. Kaynak çekici ve yüz siperi kullanınız. İşparçanızıtel fırça ile temizleyiniz. Punta üzerinde cüruf parçasıkalmayacak şekilde fırçalama işlemini tamamlayınız. 20

ÖLÇME ÖLÇMEVE VE DEĞERLENDİRME PUNTALAMA İLE İLGİLİSORULAR 1. İşparçası4 mm kalınlığında ise punta aralığıkaç mm. olmalıdır? A) 100 mm B) 120 mm C) 150 mm D) 210 mm 2. Punta uzunluğu için aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) Parça kalınlığının 4 katıkadar B) Elektrot çapıkadar C) Parça kalınlığıkadar D) Elektrot çapının yarısıkadar 3. Alın kaynağıbirleştirmelerinin puntalanmasında işparçalarının arasındaki boşluk aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) Parça kalınlığıkadar B) Malzeme kalınlığıkadar C) Elektrot çekirdek çapıkadar D) 4 mm 4. Kaynak öncesinde işparçasının gönyesinin bozulmamasıiçin aşağıdakilerden hangisi yapılmalıdır? A) Amper ayarıiyi yapılmalıdır. B) Elektrot açısıiyi ayarlanmalıdır. C) Parça, bir elle tutulmalıdır. D) Puntalama yapılmalıdır. Aşağıdaki sorularıdoğru veya yanlışşeklinde (X) işaretleyiniz. 5. Özellikle T ve köşe parçalarıpuntalanırken yaklaşık 5 lik çekme oluşur. Doğru ( ) Yanlış( ) 6. Parça kalınlığıarttıkça punta aralığıazalır. Doğru ( ) Yanlış( ) 7. Punta yüksekliği, esas dikişyüksekliğinden fazla olmalıdır. Doğru ( ) Yanlış( ) DEĞERLENDİRME Cevaplarınızıcevap anahtarıile karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızıbelirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Eksikliklerinizi faaliyete tekrar dönerek, araştırarak ya da öğretmeninizden yardım alarak tamamlayınız. 21

UYGULAMALI TESTİ Aşağıda size bir uygulama faaliyeti verilmiştir. Bu faaliyeti gerçekleştirirken uyguladığınız her işlem sırasıiçin kontrol listesinde işaretleme yapınız. Aşağıdaki puntalama uygulamasınıyapınız. 140 Kaynak yönü İşparçası4 mm ARAÇ VE GEREÇLER 1. Uygun atölye ortamı 2. Kaynak makinesi 3. Elektrot 4. İşparçası 5. Kaynak çekici 6. Tel fırça 7. Maske 8. Pense 9. Eldiven 10. Önlük 11. Gönye 22

MODÜL DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME Aşağıda size bir uygulama faaliyeti verilmiştir. Bu faaliyeti gerçekleştirirken uyguladığınız her işlem sırasıiçin performans denetim listesine işaretleme yapınız. Aşağıdaki düz dikişve punta uygulamasınıöğrendiğiniz bilgi ve beceriler çerçevesinde yapınız. 40 6 5 4 2 113 3 1 3 158 78 ARAÇ VE GEREÇLER 1. Uygun atölye ortamı 8.Pense 2. Kaynak makinesi 9. Eldiven 3. Elektrot 10. Çekiç 4. İşparçası 11. Çelik cetvel 5. Kaynak çekici 12. Çizecek 6. Tel fırça 13. Nokta 7. Maske 14. Önlük 15. Gönye 23

MODÜL DENETİM LİSTESİ Alan Adı TESİSAT TEKNOLOJİSİVE İKLİMLENDİRME Tarih Modül Adı Elektrik Ark Kaynağı Öğrencinin Faaliyetin Adı Faaliyetin Amacı Adı Düzlem ParçalarıPuntalamak Soyadı Numara Gerekli donanımıkullanarak işparçasını Sınıfı puntalayabileceksiniz. Bölümü Sevgili öğrenci, bitirdiğiniz faaliyetin sonunda aşağıdaki AÇIKLAMA performans testini doldurunuz. (Hayır) olarak işaretlediğiniz işlemleri modül bilgi sayfasına dönerek ve öğretmeninizden yardım alarak gidermeye çalışınız. Sıra Nu DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ E H İşgüvenliği kuralları a. Atölye yeterince aydınlık mı?. 1 b. Çalışacağınız yerde yanıcımaddeler bulunmadığından emin oldunuz mu? c. İşönlüğünüzü, eldiveninizi, kaynak maskenizi hazırladınız mı? 2 İşparçasının yüzeyini temizlediniz mi? 3 4 5 6 7 Parça üzerinde ark çizgilerini markalamak a. Ölçü alırken yeterince hassas davrandınız mı? b. Markalama çizgilerini yeteri kadar belirginleştirdiniz mi? İşparçasınıkaynağa hazır hâle getirmek a. İşparçasınıkaynak masasına uygun konumda yerleştirdiniz mi? b. Kullanacağınız takımlarıuygun yerlere hazırladınız mı?.. Kaynak makinesinin amper ayarınıyapmak a. Kaynak makinesini açtınız mı? b. Elektrot çapına göre akım şiddeti aralığınıbelirlediniz mi?. c. Akım şiddetini, yatay konum için alt değere göre ayarladınız mı? Uygun elektrot seçmek a. Seçtiğiniz elektrot, işparçasının özelliğine uygun mu? b. Seçtiğiniz elektrot, işparçasının kalınlığına uygun mu?.. Elektrotu pense takmak a. Kaynak pensine bağlıkabloların sağlamlığınıkontrol ettiniz mi?. b. Elektrotun çekirdek metalini penste bulunan yuvaya oturttunuz mu? Kaynak masasına şase kablosu takmak a. Şase kablosunu kaynak masasının işparçasına yakın yerine 8 taktınız mı?.. 9 İşparçasıile elektrot temasıkurularak ark oluşturmak 24

10 11 12 13 14 15 a. Elektrotu vurarak ya da sürterek ark oluşturdunuz mu?. Uygun konumda düz dikişişlemini yapmak a. Ark boyunu elektrot çapıkadar olacak şekilde ayarladınız mı? b. Elektrot çalışma açısıdoğru mu?.. c. Elektrot hareket açısıdoğru mu? d. Dikişi çekerken markalama çizgisini takip ettiniz mi? e. Elektrotu sağa sola kaydırmadan düz olarak çektiniz mi?. f. Dikişgenişliğini, iki elektrot çapına göre ayarladınız mı? g. Dikişyüksekliğini, elektrot çapıkadar ayarladınız mı?.. Kullanılacak elektrot çapıkadar işparçalarıarasına boşluk bırakmak a. Elektrot çekirdek metalini, işparçalarıarasına tutarak kaynak boşluğunu ayarladınız mı?.. b. Kaynak boşluğu bozulmayacak şekilde işparçasınısabitlediniz mi?.. İşparçasınıuygun yerlerinden puntalamak a. Punta aralığını, işparçasıkalınlığına göre belirlediniz mi? b. Çekme ve çarpılma olmamasıiçin işparçasınısabitlediniz mi? c. Kaynak boşluğunun bozulmadığından emin oldunuz mu?. d. Punta boyunu, işparçasıkalınlığının 4 katıkadar yaptınız mı? e. Punta yüksekliğini, dikişyüksekliğine uygun şekilde yaptınız mı? İşparçasının cüruflarınıkırma a. Dikişlerde ve puntalarda bulunan cüruflarıtemizlediniz mi? b. Cürufların kazaya sebebiyet vermemesi için gerekli işgüvenliği önlemlerini aldınız mı?. İşparçasınıfırçalamak a. Eldiven taktınız mı? b. İşparçasınımengeneyle veya pense ile sabitlediniz mi?.... c. Tel fırça ile işparçasınıtitiz bir şekilde fırçaladınız mı?. Tertipli ve düzenli çalışmak a. Kullandığınız takımlarıtemizlediniz mi?.. b. Takımlarıyerlerine düzgün bir şekilde koydunuz mu?.. c. Çalıştığınız yeri temizlediniz mi? Yapılan uygulamada başarılıolmak 16 a. Yaptığınız uygulamada sizce yeteri kadar başarılıoldunuz mu?. b. Uygulamada eksik kaldığınız yönleriniz var mı? Modül ile ilgili durumunuz, öğretmeniniz tarafından uygulanacak performans denetim listesi sonuçlarına göre değerlendirilecektir. Bu değerlendirmeyi öğretmen, yukarıdaki performans denetim listesine veya kendi belirleyeceği ölçütlere göre yapacaktır. Bu değerlendirmeler için öğretmeninize başvurunuz. 25

CEVAP ANAHTARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ 1 CEVAP ANAHTARI 1 B 2 B 3 D 4 A 5 C 6 B 7 C 8 B 9 C 10 A ÖĞRENME FAALİYETİ 2 CEVAP ANAHTARI 1 B 2 A 3 C 4 D 5 DOĞRU 6 DOĞRU 7 YANLIŞ 26

KAYNAKLAR KAYNAKLAR ADSAN Kasım. Elektrik Kaynağı. Emel Matbaacılık Bakanlıklar - Ankara 3 Kasım 1977. ADSAN Kasım, Mehmet TEMEL, Otomatik (İleri) Kaynak Teknolojisi, M.E. Basımevi-İstanbul, 1984. ANIK, Salahaddin, Halil GEDİK, Elektrik Ark Kaynakçısı. BÖHLER Kaynak Çubukları, ElektrotlarıSan ve Tic A.Ş. Tunç Grafik Matbaası- İstanbul. BULUT Halil, Saim İZDEŞ, Cavit ERDOĞAN, Abdullah ÇAGAVİ, Gürel EKE,.- Salih AFYÜK, Tesviyecilik Bölümü İşve İşlem YapraklarıMilsan Basın San. A.Ş.İstanbul 1988. KARTAL Faruk, Meslek Teknolojisi 1 Modül Teknik Eğitim ve Hizmet Organizasyonu Manisa 2001. KOSGEB Kaynak Tekniği Yayın Nu:17 Ankara Eğitim Merkezi Kasım 1993. NEBİLER İbrahim, Tesviyecilik Atölye İşve İşlem Yaprakları, Modül Teknik Eğitim ve Hizmet Organizasyonu, Yayın Nu:2 P.K. 101 Manisa. UYAREL Ali Yücel, İşGüvenliği YapıEndüstrisi Eğitim Kurulu (CITB) Ajans-Türk Matbaacılık Sanayi A.Ş. Ankara 1995. ÖZCAN Şefik, Halil BULUT, Atölye ve Teknoloji 1 Yayımlar ve Basılı Eğitim Malzemeleri Genel Müdürlüğü, Ankara 1991. ÖZKARA Hamdi, Tesviyecilik Meslek Teknolojisi 1 Aydan Web Tesisleri. Ankara,2004. ÖZKARA Hamdi, Tesviyecilik Atölye İşve İşlemleri 1 1996. ÖZLÜ, Arif Hikmet, Demircilik Meslek Teknolojisi V Milli Eğitim Basımevi- İstanbul, 25 Kasım 1959. ŞAHİN Naci, Tesviyecilik Meslek Teknolojisi 1, Kazan Ofset Ankara, 2000. ŞENER Temel, Muhittin GÖKKAYA, Salim SAVCI, Elektrik Bilgisi, T.E YatılıBölge Okulu Döner Sermayesi İşletmesi Basımevi, Ş.Koçhisar 1981. TOPÇU Ahmet Mithat, Metal İşleri İşYaprakları1, Ankara 1976. 27