DERLEME / REVIEW Vol. 14,, No. 1,, (45 45-50), 2003 ORTOPEDÝ VE TRAVMATOLOJÝDE ÞOK DALGA TEDAVÝSÝ (OSSA - TERAPÝ) Ýsmail BALOÐLU*, Veli LÖK**, Hilmi AYDINOK*** GENEL BÝLGÝ Þok dalgasý tedavisi (ossa-terapi), elekrohidrolik prensibi ile oluþturulan þok dalgalarýnýn bir elipsoid aracýlýðý ile vücudun istenen bölgesine odaklanmasý ve orada tedavi etkisi yapmasý esasýna dayalý yeni bir tedavi yöntemidir. Böbrek taþý kýrmada ürolojide kullanýlan yöntemin özel geliþtirilmiþ aygýtla ortopedide uygulanmasýdýr. Bu yöntem, ortopeditravmatolojide ameliyatsýz tedavi olanaklarý yaratarak gittikçe yaygýnlaþmaktadýr. Þok dalgalarý ilk defa 1986 da ortopedik kullanýma hazýrlýk amacýyla deneysel olarak hayvanlarda kullanýldý. Kaynamamýþ kýrýklarýn þok dalgalarý ile tedavisine ait insandaki uygulamalar 1988 den itibaren baþladý ve 1991/1992 tarihinden itibaren klinik sonuçlar bildirildi. Ortopedik yönden Valchanav ve Michailow (1991), Sukul ve arkadaþlarý (1992), bu yöntemi kýrýklarýn gecikmiþ kaynamalarý ve psödartroz larda uygulamaya baþladýlar. Bu uygulamalardaki baþarýlarýný, kemik korteksinin lokal harabiyet ve kýrýlmalarý sonucunda, osteogenezin stimule edilmesiyle açýkladýlar. Almanya da Ekkerkamp ve Graff ýn (1991) bilimsel çalýþmalarý, Halst ve Schleberger in (1992) olumlu klinik sonuçlarý, bu yöntemin baþarýsýný destekledi. Löw ve Jugorski (1993) þok dalga tedavisinin ürolojideki taþ kýrma yöntemine benzer þekilde, tendon içi yumuþak doku sertleþmelerinde ve rotator manþetteki kireç depolanmasýnýn tedavisinde uygulayarak olumlu sonuçlarýný bildirdiler. Deðiþik enerji yoðunluðuyla yapýlan uygulamalarla, epikondylitis humerideki tendinozlarda ve topuk dikeninde (plantar fascitis) olumlu sonuçlar ortaya konuldu. Ortopedide þok dalga tedavisinin uygulanmasý ile ilgili yayýnlarda belirtilen ortak özellik, komplikasyonlarýn ve yan etkilerin çok az olmasýna raðmen, baþarýlý sonuç oranýnýn yüksek oluþudur. Þok dalgasý tedavisi (ossa-terapi), kaynamayan kýrýklar (psödöartroz), gevþemiþ çimentosuz protezlerin gevþemesinin giderilmesi, omuz kireçlenmesi (bursitis calcerosa), topuk dikeni, tenisci dirseði ve sporcularda görülen çeþitli tendinitlerin tedavisinde kullanýlmaktadýr. Ameliyatsýz bir tedavi yöntemi olduðu için avantajlýdýr. (Þekil 1 topuk dikeninde uygulamayý, Þekil 2 tenisçi dirseðinde uygulamayý göstermektedir). Þekil 1: Topuk dikeninde þok dalga uygulamasý. Þok dalgasý tedavisi (ossa-terapi), halen 30'un üzerinde ülkede uygulanmaktadýr.baþarýlý sonuç %60-80'dir. Türkiye de uygulama 1997 den itibaren Ýzmir ve Ýstanbul da yapýlmaktadýr. (Þekil 3 de tibia üst ucundaki kaynamamýþ osteotomide (psödöartroz) þok dalga tedavi öncesi ve kaynamadan sonraki durumu görülmektedir. Þekil 4 de uyluk kemiði kaynamamýþ kýrýðýnda þok dalga öncesi ve kaynamadan sonraki filmler görülmektedir). Þok dalgalarýný uygulayacak hekimde aranan özellikler; 1. Doktorluk diplomasý 2. Ýskelet sisteminin röntgen deðerlendirmesini yapabileceðine dair belge (Ortopedi uzmaný veya kaza cerrahisi uzmaný olmasý) 3. Þok dalga tedavisinde fizik prensiplerinin teorik eðitimini aldýðýna dair belge * Dr., Ýsmail Baloðlu, Allersberger Strahe 81-D 90461 Nurnberg/Deutschland. ** Dr., Veli Lök, 1416 Sokak, No:11 Kahramanlar 35230 Ýzmir-Türkiye. *** Dr., Hilmi Aydýnok, 1416 Sokak, No:11 Kahramanlar 35230 Ýzmir-Türkiye.
46 46 ARTROPLASTÝ ARTROSKOPÝK CERRAHÝ / JOURNAL OF ARTHROPLASTY & ARTHROSCOPIC SURGERY Þekil 2: Tenisçi dirseðinde þok dalga uygulanmasý. 4. Þok dalga tedavisi cihazýný kullanabileceðine dair belge 5. Týp aletlerini kullanma kanununu bilmesi 6. Þok dalga tedavisini bilen birinin yanýnda þok dalgasýný aþaðýdaki sayýda uyguladýðýný belgelemesi 25 Omuzdaki kireç çökmesi 25 Epikondylitis radialis humeri 25 Topuk dikeni 5 Psödartroz veya protez gevþemesi veya M. Lederrhose veya karpal tunnel sendromu Þekil 3: a) Osteotomiden sonra kaynamama (Psödöartroz). b) Þok dalga tedavisinden 7 hafta sonra kaynama baþlamýþ. c) 4 Ay sonra kaynama tamamlanmýþ. (a) (b) (c) Þekil 4: a) Kaynamamýþ kýrýk (psödöartroz). b) Þok dalga tedavisinden 4 ay sonra kaynama oluþmu. c) Þok dalga tedavisinden 8 ay sonra kaynama oluþum. (a) (b) (c)
ARTROPLASTÝ ARTROSKOPÝK CERRAHÝ / JOURNAL OF ARTHROPLASTY & ARTHROSCOPIC SURGERY 47 47 ÞOK DALGASININ ÖZELLÝKLERÝ Þok dalgasý, birdenbire oluþan, dalgalar þeklinde yayýlan, ortamdaki yoðunluk, basýnç ve ýsý unsurlarýnýn termodinamik deðiþimine uyum gösteren dalgalardýr. Ultrasona benzerse de ondan farklý dalgalardýr. Ultrason dalgalarý, þok dalgalarýnýn aksine sinus dalgasý þeklinde eþit olarak yayýlmaktadýr. Önemli ayýrýcý bir özellik de; iki ortamý ayýran sýnýrda, þok dalgasýndaki akustik enerjinin, basýnç ve elastik güç olarak deðiþmeye uðramasý ve daha sonra kabarcýk (kavitasyon) etkisi oluþturmasýdýr. Diðer bir deyiþle, sýnýr yüzeyinde þok dalgasýyla hava kabarcýðý oluþmakta ve tekrar büzülmektedir. Bu esnada 400 ile 1000 Bar a kadar ulaþan bir basýnç oluþur. Bu basýnç yüksekliði ultrasondan 1000 kat fazladýr (Þekil 5). Þok dalgasý üç þekilde üretilir; 1-Elektrohidrolik, 2-Elektromanyetik, 3-Piezoelektrik. Türkiye de þimdiye kadar çalýþtýðýmýz alet elektrohidrolik prensebiyle elde edilen yüksek enerjili þok dalgalarýdýr. Bu dalgalar yarým elips ile adaklanýp, C kollu röntgen yardýmýyla tedavi bölgesine düþürülmektedir (Þekil 6). Þok dalgalarýnýn özellikleri þöyle sýralanabilir. 1. Aniden yükselip sivrilen yüksek basýnç (500 hatta 1000 Bar a kadar / 1 Bar = 10 5 Pascal). 2. Basýnç kýsa sürer, bütün olay 10 mikrosaniyede tamamlanýr. 3. Basýnç çok kýsa sürede artar (10 nanosaniyeden küçük). 4. Frekans sýklýðý geniþtir (16 Hertz-20 Mhertz). 5. Sýnýr yüzeyinde mekanik güç oluþturur. 6. Sýnýr yüzeyinde kavitasyon denilen kabarcýk oluþturur. Þekil 5: Ultrason ve þok dalgasýnýn fiziksel özellikleri. Þekil 6: Elektrohidrolik prensibi ile çalýþan bir alette þok dalgasýnýn odaklanmasý. Tedavinin baþarýsýnda (özellikle endopathie lerde) önemli olan etki sýnýrýnýn üzerinde oluþan toplam akustik enerjidir. Týpta kullanýlan þok dalga aletleri jeneratörlerinin farklýlýðý, fiziksel ve biyolojik etki gösteren fokus sistemlerinin farklýlýðý nedeniyle pek kýyaslanamamaktadýr. Mm 2 baþýna 0,4 mj'dan fazla enerji yoðunluk derinliðine sahip þok dalgalarý insan kas, tendon ve bað dokusunda zarar yapma potansiyeline sahip olmalarýndan dolayý tedavide kullanýlmamalýdýr. Alet üreten firmalarla kullananlar arasýnda, hangi aletin az, hangisinin orta, hangisinin yüksek enerjili olduðu konusunda hala anlaþma saðlanmýþ deðildir. Ancak, pratikte deðerlendirme þöyledir; alçak enerjili alette fokustaki enerji yoðunluðu maksimal 0,23mj/ mm 2 ve toplam enerji maksimal 1,2 mj'dir. Buna karþýn yüksek enerjili alette fokustaki enerji yoðunluðu 0,08-0,4 mj/mm 2 ve fokustaki toplam enerji 2 mj-35mj dür. Berlin de 24-26 Mayýs 2001 de yapýlan 4.Uluslar arasý Þok Dalga Tedavisi Kongresinde, düþük, orta ve yüksek enerjili þok dalga tedavisinin farklý sonuçlar vereceði ve tedaviyi etkileyeceði tartýþmalarý sürdü. Ancak, tartýþýlmayan konu, psödoartroz tedavisinde yüksek enerjili þok dalga tedavisinden baþka seçenek olmadýðýydý. Amerika Birleþik Devletlerinde, FDA tarafýndan topuk dikeni tedavisi için kabul edilen aletlerin, yüksek enerjili aletler olduðu Amerikalý meslekdaþlar tarafýndan özellikle belirtildi. Þok dalgalarýnýn etkileri, bugüne kadar yapýlan bilimsel çalýþmalar ýþýðýnda þöyle açýklanmaktadýr; b) Þok dalgalarýnýn hücreye etkisi: Hücre membranlarýndaki permeabiliteyi, hücre mebranýnýn canlýlýðýný bozmadan arttýrmasý, böylece membranýn
48 48 ARTROPLASTÝ ARTROSKOPÝK CERRAHÝ / JOURNAL OF ARTHROPLASTY & ARTHROSCOPIC SURGERY büyük molekülleri geçirmeye uygun oluþu, özellikle genlerin hücre içine geçiþinin mümkün oluþudur. Ayrýca, toksik olmayan Zytosol maddesinin etkisi 100 katýna kadar çýkabilmektedir. c) Kemik dokusuna etkisi: Þok dalgalarýnýn kemik dokularýna etkisi birçok hayvan deneyleriyle ortaya çýkarýlmýþtýr. Özellikle kemik defektlerindeki etki mekanizmasý kýsmen aydýnlatýlabilmiþtir. Osteogenez indüksiyonu fibroplastlarýn hasarýyla paralel giden mikrofissurlarla oluþturulmaktadýr. d) Kas ve tendonlardaki etki direkt ve endirekt olarak 2 türlüdür. Direkt etkide, foküsdeki uygun enerji yoðunluðuyla, kireç çökmelerinde risler, daha sonra kavitatsyon kabarcýklarý oluþmaktadýr. Nabýz atýmý þeklindeki vuruþ ve basýnç yükselmesiyle kireç topaðýný sýnýrlayan membranda çatlama olmakta ve volkan lavý gibi, bulunduðu ortama (bursaya) kireç akmaktadýr. Bunlar daha sonra bulunduðu ortamda yýkýma uðrayarak taþýnmaktadýr. Indirekt etkide, hematom oluþmaktadýr. Bu hematom organize olarak, sekonder vaskularizasyon ve makrofaj integrasyonuyla lokal irritasyon ve proliferasyon yoluyla etki yapmaktadýr. KAS-ÝSKELET ÞOK DALGA TEDAVÝSÝNÝN ULUSLAR ARASI ÖRGÜTLENMESÝ Avrupa Kas-Ýskelet Þok Dalga Tedavisi Derneði (ESMST), birkaç toplantý sonunda 14 Haziran 1997 de Viyana da kuruldu. Kuruluþu gerçekleþtiren hekimlerin büyük çoðunluðu ortopedi uzmanlarýndan, daha azý genel cerrah ve kaza cerrahlarýndan oluþtu. Almanya, Avusturya, Ýtalya, Ýspanya, Ýsviçre, Slovakya dan doktorlarýn yaný sýra Türkiye yi temsilen Prof. Dr. Veli Lök ve Almanya da mesleðini sürdüren Ortopedi Uzmaný Op. Dr. Ýsmail Baloðlu kurucu üye olarak yer aldýlar. Derneðin kurucu baþkanlýðýna Avusturyalý Prof. Dr. Kuderna seçildi. Görev daðýlýmýnýn yapýldýðý Viyana daki ikinci toplantýda Prof. Dr. Veli Lök ün ilk uluslararasý kongrenin Türkiye de yapýlma önerisi Ýtalyan meslektaþlarýn Napoli yi isteyerek karþý çýkmalarý üzerine oylandý ve oy çoðunluðuyla Ýzmir de yapýlmasý. kararlaþtýrýldý. Böylece, derneðin 1. uluslararasý kongresi 30 Mayýs-1 Haziran 1998 de Ýzmir de yapýldý. I. Uluslararasý Kas-Ýskelet Þok Dalga Tedavisi Kongresi adýyla yapýlan bu kongre, ilk kongre olarak derneðin tarihine geçmiþ oldu. Ortopedi ve travmatoloji sahasýnda yeni bir tedavi yönteminin meslekdaþlarýmýza tanýtýldýðý bu kongrenin, 4. Türk Spor Yaralanmalarý, Artroskopi Diz Cerrahisi Kongresi ve Türk Alman Ortopedi Derneði Kongrelerinin arkasýndan yapýlmýþ olmasý, bu yeni konuya meslekdaþlarýmýzýn dikkatini çekmede önemli katkýda bulundu. Kongrede 24 bildiri sunuldu ve hastanede uygulamalý kursla birleþtirildi. Bildirilerin simultan çeviri ile Türkçe, Ýngilizce, Almanca olarak sunulmasý, kongreye ayrý bir zenginlik kattý. Derneðin yayýn organlarýnda da belirtildiði gibi organizasyon, bilimsel ve sosyal yönden mükemmel oldu. Doðaldýr ki bunda, daha öncesinde yer ve personel yönünden mükemmel organize edilen iki kongrenin yarattýðý olanaklarýn kullanýlmasýnýn büyük payý oldu. ESMST nin II. Uluslararasý Kongresi 27-29 Mayýs 1999 da Londra da yapýldý. Kongre Düzenleme Komitesi Baþkaný Ýngiltere den Dr. Coombs du. Bu kongrede 47 bildiri sunuldu, 10 Poster gösterisi yapýldý. Kongre sonunda Derneðin Baþkanlýðýna Ýtalya dan Prof. Dr. Corrado seçildi. Derneðe Avrupa dýþýndan ülkelerinde katýlmasý sonucunda derneðin adý Uluslararasý Kas-Ýskelet Þok Dalga Tedavisi Derneði (ISMST) olarak deðiþtirildi. Derneðin Üçüncü Uluslararasý Kongresi 1-3 Haziran 2000 yýlýnda Napoli de yapýldý. Bu kongreye Prof. Dr. Veli Lök, Dr. Ýsmail Baloðlu nun yanýsýra Türkiye den Prof. Dr. Uður Öziç, Yard. Doç. Dr. Ýbrahim Tuncay katýldý. Toplam 67 bildirinin sunulduðu kongrede 20 poster gösterisi vardý. Dr. Ýsmail Baloðlu, Dr. Hilmi Aydýnok, Dr. Veli Lök ün gurup olarak Nürnberg ve Ýzmir de tedavi ettikleri 25 psödöartroz olgusunun sonuçlarý (%72 kaynama) bildiri olarak sunuldu. Ayrýca, Dr. Ýbrahim Tuncay (Van) deneysel bir çalýþmasýný sundu. Kongre sonunda Almanya- Berlin den Dr. Richard Thiele Baþkan seçildi. ULUSLARARASI KAS-ÝSKELET ÞOK DALGA TEDAVÝSÝ DERNEÐÝ (ISMST) 4. KONGRESÝ: Derneðin 4. uluslararasý kongresi, 24-26 Mayýs 2001 de Almanya nýn baþkenti Berlin de Humbold Üniversitesi Charite Hastanesinin Kongre Merkezinde yapýldý. Kongre Baþkaný Dr. Richard Thiele ile birlikte organizasyon komitesinde yer alan Dr. Richard Coombs (Ýngiltere), Prof. Ezio Maria Corrado (Ýtalya) Dr. Christian Herbert, Dr. R.. Radel, Dr. J. Ogden (USA), Prof. Dr. Kuderna, Dr. W. Schaden (Avusturya) mükemmel bir kongre gerçekleþtirdiler. Kongre ye katýlým, þimdiye kadarki en yüksek sayýyý, 310 kiþiyi buldu. Ýkibuçuk gün süren kongrede; þok dalga tedavisinin fiziksel prensipleri, deneysel çalýþmalar, kaynamamýþ kýrýklar (psödöartroz), tenis dirseði, plantar fascitis (topuk dikeni), omuzda calcific tendinitis, donmuþ omuz (periartritis), aseptic nekroz, Osgood-Schlatter, algodystrohyc syndrome, heterotopic ossification, osteochondritis dissecans, gonartroz, enduratio penis (Peyronie hast.) gibi hastalýklarda uygulamalar yanýnda, þok dalga üreten
ARTROPLASTÝ ARTROSKOPÝK CERRAHÝ / JOURNAL OF ARTHROPLASTY & ARTHROSCOPIC SURGERY 49 49 aletlerdeki özellikler ve yeni geliþmeler konusunda konferans ve bildiriler sunuldu. ABD li meslekdaþlar tarafýndan FDA için yapýlan çok merkezli (multicentric) çalýþmalarla plantar fascitis (topuk dikeni) tedavisinin sonuçlarý ve bu tedaviye FDA nýn onay vermesine ait raporlar sunuldu. Bilimsel olarak kalitenin yüksek olduðu bildirilerin sunulmasý hayli ilginç tartýþmalara yol açtý. Türkiye den Dr. Baloðlu, Dr. Aydýnok, Prof. Dr. Veli Lök planter fascitis uygulamasý yapýlan 148 hastadaki sonuçlarý veren bildirileriyle kongreye katkýda bulundular. Bildirilerindeki %68 lik olumlu sonuç, diðer ülkelerin bildirilerindeki olumlu sonuçlarla aynýydý. Özellikle Amerika da þok dalga tedavisinin plantar fascitis de FDA tarafýndan resmen kabulünden sonra bu ülkeden çok sayýda bildiri geldi. Sonuçlar %60-80 arasý gibi olumluydu. Derneðe üye olan Amerikalý meslekdaþlarýn sayýsýnýn geçen yýldan beri 3 kiþiden 49 a yükseldiði, Ýtalyan meslekdaþlardan (62 üye) sonra ikinci sýraya ulaþtýklarý gözlendi. 2002 yýlýndaki 5. ISMST Kongresine ABD li meslekdaþlarýn ev sahipliði yapma istekleri de buna katýlýnca ABD de þok dalga tedavisinin yaygýnlaþma meyli tahmin edilebilir. Bu kongrede de düþük, orta ve yüksek enerjili þok dalga tedavisinin farklý sonuçlar vereceði ve tedaviyi etkileyeceði tartýþmalarý sürdü. Ancak, tartýþýlmayan konu; Psödoarthroz tedavisinde yüksek enerjili þok dalga tedavisinden baþka seçenek olmadýðýydý. Amerika Birleþik Devletlerinde, FDA tarafýndan topuk dikeni tedavisi için kabul edilen aletlerin, yüksek enerjili aletler olduðu Amerikalý meslekdaþlar tarafýndan özellikle belirtildi. Kongrenin bitiminde ABD den Dr. J.A. Ogden derneðin baþkanlýðýna seçilerek 8-9 þubat 2002 de Orlando da yapýlacak olan 5. ISMST kongresinin baþkaný olarak, kongre üyelerini Orlando ya davet etti. Ancak, A.B.D. deki özel durum nedeniyle kongre 26-29 Haziran 2002 tarihinde yapýlmak üzere Ýsviçre nin Winterthur þehrine alýndý. Þok dalga tedavisinin yaygýnlaþtýðýna dikkat çeken diðer belgeler, ortopedi literatüründe konuya gittikçe artan þekilde yer verilmesidir. Özellikle uluslararasý literatürde yaygýn izlenen Clinical Orthopedics dergisinin Haziran 2001 deki son sayýsýnýn þok dalga tedavisine ayrýlmasý, konunun artan önemini vurgulamaktadýr. KAYNAKLAR 1. Bürger RA, Witzsch U, Haist J, Karnosky V, Hobenfellner R. Extracorporal shock wave therapy of pseudartrosis and aseptic osteonecrosis. J Endourol. 1991 48, A-24.. 2. Bürger RA, Witzsch U, Haist J, Grebe P, Hohenfellner R. Extracorporal shocj wave therapy (ESWT)- a new possibility for treatment of pseudarthrosis. In: Chaussy C, Eisenberger F, Jocham D, Wilbert D: Shock wave lithotripsy-aspects and prospects. Attempto Verlag, Tübingen, Germany, P. 127-130, 1993. 3. Dahmen GP, Meiss L, Nam VC, Skruodies B. Extracorporal shock wave therapy (ESWT) for treatment of the bone-near soft tissue region of the shoulder. Extracta Orthopaedica 1992; 11: 25-27. 4. Ekkernkamp A. The effect of extracorporal shock waves on fracture healing. Habilitationsschrift Ruhr-University Bochum, 1991. 5. Graff Jürgen. The effect of high energy shock waves on bony and soft tissue Habilitationsschrift to the Medical Faculty of the Ruhr-University, Bochum, 1989. 6. Graff J, Richter KD, Pastor J. The effect of high energy shock waves on bony tissue. Paper of the German Association for Urology, 39, p. 76, 1989. 7. Haist J, Steeger D. Shock wave therapy (ESWT) of epicondylopathy radialis et ulnaris. A new treatment concept for soft tissue pain near to the bone. Orthopaedic Information, Demeter Verlag München, Abstract no. 55, page 173, volume 3, year 24, 1994. 8. Haist J, Reichel J, Witzsch U, Bürger RA. Extracorporal shock wave treatment-a possiblity for theraphy of disturbed fracture healing. 40th annual meeting of the Association of South German Orthopaedic Specialists, Baden-baden, p. 22, 1992. 9. Haupt G, Haupt A, Ekkernkamp A, Gerety B, Chvapil M. Influence of shock waves on fracture healing. Urology, 1992; 39: 529-532. 10. Haupt G, Haupt A, Senge Th. Treatment of bones with extracorporal shock waves-development of a new theraphy in Shock wave lithotripsy, aspects and prospects Published by: Chaussy C, Eisenberger F, Jocham D, Wilbert D. Attempto Verlag, p. 120-126, 1993. 11. Haupt G, Katzmajer P. Application of high energy extracorporal shock wave therapy in pseudarthrosis, tendinosis calcarea of the shoulder and insertion tendinoses (calcaneal spur, epicondylitis) In The Shock Wave, published by: Chaussy C, Eisenberger F, Jocham, D, Wilbert, D. Attempto Verlag, p. 143-146, 1995. 12. Karpaman RR, Magee FP, Gruen TWS, Mobley T. The lithotriptor and its potential use in the revision of total hip arthroplasty. Orthopaedic Review 1987; 16(1) 38-42. 13. Loew M, Jurgowski W. Initial experiance with extracorporal shock wave lithotripsy (ESWL) in the treatment of tendinosis calcarea of the shoulder. Journal for Orthopaedics, 1993; 13(1): 470-473. 14. May TC, Krause WR, Preslar AJ, Smith MJV, Beaudein AJ, Cardea JA. Use of high energy shock waves for bone cement removal. Journal of Arthroplasty, 1990; 5(1). 15. Petersson B, Tiselius HG. Extracorporal shock wave lithotripsy of proximal and distal ureteral stones. Eur Urol 1988; 13(3): 184-188. 16. Rassweiler J, Steinbach P, Brümmer F, Haupt G, Bürger R, Loening St., Dahmen G. Location determination of the working group Experimental ESWL-general survey and prospects.in: Chaussy CH, Eisenberger F, Jocham D, Wilbert D.: Shock wave lithotripsy-aspects and prospects, Attempto Verlag, Tübingen, Germany, p. 99-103, 1993.
50 50 ARTROPLASTÝ ARTROSKOPÝK CERRAHÝ / JOURNAL OF ARTHROPLASTY & ARTHROSCOPIC SURGERY 17. Rompe JD, Hopf C, Rumler F. 2 years extracorporal shock wave therapy (ESWT) in orthopaedics - indications and results? Orthopaedic Information, Demeter Verlag München, abstract no. 56, page 173, issue no 3, year 24, 1994. 18. Schleberger R, Senge Th. Non-invasive treatment of long-bone pseudarthrosis by shock waves (ESWL). Arch Orthop Trauma Surg 1992; 111: 224-227. 19. Steven J, Kurzweil SJ, Smith JE, Arsdalen K. Effects of extracorporal shock waves on sceletal and renal growths in the infant rabbit. J Urology 1992; 139 (Suppl 649): 325A. 20. Stranne, SK, Callaghan JJ, Fyda TM, Fulghum CS, Glisson RR, Weiberth JL, Seaber AV. The effect of extracorporal shock wave lithotripsy on the prothesis interface in cementless arthroplasty. Journal of Arthroplasty 1992; 7(2): 173-179. 21. Valchanov VD, Michailov P. High energy shock waves in the treatment of delayed and non-unions of fractures. International Orthopaedics 1991; 15: 181-184. 22. Weinstein JN, Oster DM, Park JB, Park SH, Loening S. The effect of extracorporal shock wave lithotripter on the bone cement interface in dogs. Clin Orthop Rel Res 1988; 235: 261-267. 23. Yeaman LD, Jerome CP, McCullough DL. Effects of shock waves on the structure and growth of the immature rat epiphysis. Journal of Urology 1989; 141: 670-674. 24. Ogden JA, Alvarez RR. Extracorporeal shock wave therapy in orthopaedics Clin Orthop 2001; 387: 2-3. 25. Ogden JA, Toth-Kischkat A, Schultheiss R, Atlanta, USA. Principles of shock wave therapy Clin Orthop 2001; 387: 8-17. 26. Chen HS, Chen LM, Huang TW, Taiwan. Treatment of painful, heel syndrome with shock waves Clin Orthop 2001; 387: 41-46. 27. Ogden JA, Alvarez R, Levitt R, Cross GL, Marlow M, USA. Shock wave therapy for chronic proximal plantar fasciitis Clin Orthop 2001; 387: 47-59. 28. Schaden W, Fischer A, Sailler A, Vienna, Austria. Extracorporeal shock wave therapy of nonunion or delayed osseous union Clin Orthop 2001; 387: 90-94. 29. Wang CJ, Chen HS, Chen CE, Yang KD. Treatment of nonunions of long bone fractures with shock waves Clin Orthop 2001; 387: 95-101. 30. Rompe JD, Rosendahl T, Schollner C, Theis C, Mainz, Germany. High-energy extracorporeal shock wave treatment of nonunions Clin Orthop 2001; 387: 102-111.