1
2 BALIKESİR KAZASI (1840 1845)
3 Tanzimat başlarında BALIKESİR KAZASI (1840 1845) (Demografik Durum) Zağnos Kültür ve Eğitim Vakfı Genel Yayın No:8 ISBN 975 94473 4 7 Kapak : Petek Ofset Matbaacılık Ltd. Şti. (+90 266 239 14 49) Dizgi - Düzenleme : Tacettin AKKUŞ Baskı : Petek Ofset Baskı Yeri : BALIKESİR İsteme Adresi: Zağnos Kültür ve Eğitim Vakfı Milli Kuvvetler Cad. Ermişler İşhanı 31/6 BALIKESİR Tel:+90 266 245 45 45 İrtibat: Cengiz ERATALAY BALIKESİR Tel: + 90 266 243 12 12 E-Posta : bilgi@zagnos.org Web :
4 TANZİMAT BAŞLARINDA BALIKESİR KAZASI (Demografik Durum) HAZIRLAYAN TACETTİN AKKUŞ ZAĞNOS KÜLTÜR ve EĞİTİM VAKFI Balıkesir 2001
5 İÇİNDEKİLER İçindekiler Önsöz Söz başı Takdim Kısaltmalar Giriş I.BÖLÜM BALIKESİRİN FİZİKİ, TARİHİ VE İDARİ YAPISI 1. Coğrafi yapı 2. Vilayetin Tarihçesi A. Antik Dönem B. Selçuklu Dönemi C. Karesi Beyliği Dönemi ve Osmanlı ya İlhak 3. İdari Teşkilat ve İdareciler A. İdari Teşkilat B. İdareciler II.BÖLÜM MERKEZDE NÜFUS VE YERLEŞME 1. Kazanın Nüfus Yapısı 2. Şehir Nüfusu A. Mahallenin nüfus Yapısı B. Mahallelerdeki Müslüman Nüfus Artışı(1530 1840) C. 1845 Tarihinde Mahallelerdeki Tahmini Kadın Nüfus D. Mahallelerdeki Gayrimüslim Nüfus 3. Tanzimat Başlarında Balıkesir Mahalleleri III.BÖLÜM KIR KESİMİNDE NÜFUS VE YERLEŞME 1. Köylerde Nüfus Yapısı 2. Tanzimat Başlarında Balıkesir Köyleri 3. 1840 Tarihinde Harap Durumda Bulunan Köyler IV.BÖLÜM AŞİRET VE CEMAATLER 1. Kazadaki Aşiretlerin Genel Görünümü 2. XIX. YY. da Aşiretlerin İskânı ve Yeni Bir Kaza 3. Tanzimat Başlarında Aşiretlerin Nüfus Yapısı 4. Aşiretlerin Meskûn Bulunduğu Mahalleler V.BÖLÜM İKTİSADİ VE SOSYAL YAPI 1. İKTİSADİ YAPI A. Tarım kesimi B. İşçi ve Esnaflar C. Hane Sahiplerine Ait Ticari Kuruluşlar D. Pazar ve Panayırlar E. 1840 Tarihine Balıkesir de Tahmini Gelir Düzeyi 2. SOSYAL YAPI A. Eğitim Öğretim B. Dini Hayat C. Vakıflar
6 Sonsöz Bibliyografya İNDEKS EKLER
7 TACETTİN AKKUŞ 1970 yılında Balıkesir in Gönen Kazasına bağlı Babakaya Köyünde doğdu. İlköğrenimini Babakaya Köyü İlkokulunda, orta öğrenimini Gönen Ömer Seyfettin Lisesi nde tamamladı.1989 yılında Edebiyat Fakültesi lisans eğitimine başladı.1993 tarihinde Yeniçağ Tarihi Anabilim Dalında Yüksek Lisans a başladı ve XVI. yy.da Gönen ve Yöresi adlı tezini hazırladı.1998 tarihinde Geçmişten Günümüze Gönen Sempozyumu nda XVI. yy.da Gönen Kasabası isimli tebliğini sundu.2001 yılında Gönen ve Köyleri Tarihçesi isimli kitabını yayınladı. Halen özel bir eğitim kurumunda çalışmakta olan Tacettin AKKUŞ, evli ve iki çocuk babasıdır.
8 Bu kitap bittiğinde inşallah yeni bir kitaba başlamazsın diyen, fakat yine de yardımlarını esirgemeyen, sıkıntılarıma her zaman katlanan, eşime ve evlatlarıma
9 ÖNSÖZ Bugünkü tanımıyla Balıkesir merkez ilçesinin 19. yy ilk yarısında demografik durumunu günümüze aktaran çalışmayı derleme belge olarak son derece de yararlı buluyorum. Toplumlar geçmişlerini tanırlarsa, bilirlerse bulundukları düzeyi daha iyi algılarlar. Yarınlara daha emin yönelebilirler. Bir süredir geçmiş yapılara sahiplenmek, yaşama kazandırmak çabaları yanında özellikle Balıkesir Üniversitesi Tarih Kürsüsü elemanlarıyla çok çeşitli araştırmalara yol verdik. Zağnos Kültür ve Eğitim Vakfı nın aynı yolda bugüne kadar yaptığı çalışmalara ek olarak değerli araştırmacı Tacettin AKKUŞ UN Balıkesir merkez ilçesinin nüfus yapısını yaklaşık iki yüz yıl öncesiyle günümüze taşıma himmetini yayınlama yaklaşımını takdirle karşılıyorum. İnanıyorum ki; Üst üste yapılan bu tür araştırma ve yayınlarla gelecek kuşakla yaşadıkları Balıkesir i bizlerden daha çok tanıyacak ve değerlendirebileceklerdir. Yazarı gönülden kutluyor, Zağnos Kültür ve Eğitim Vakfı na teşekkür ediyorum. Utku ACUN Balıkesir Valisi
10 SÖZBAŞI Uzun zamandır büyük bir ataletin içinde bulunan Balıkesir kültür hayatı, birkaç yıldır hareketlenmeye başlamıştır. Bu canlanmada, üniversitemizde göreve başlayan genç akademisyenlerin payı göz ardı edilemeyecek kadar fazladır. Kazanılan bu ivmenin artarak devam edeceğine inanıyoruz. Diğer taraftan, diğer üniversitelerimizde çok sayıda bulunan Balı kesir li hemşerilerimizin bu konudaki katkı ve gayretlerini de unutmamak gerekir. Bir Prof. Dr. Nemci ÜLKER, bir Prof. Dr. Mücteba İLGÜREL, bir Prof. Dr. Nesimi YAZICI, Prof. Dr. Hamdi DÖNDÜREN, Prof. Dr. Ali DUYMAZ ilmi hüviyetlerini uluslararasına taşımış güzel insanlarımızdan yalnızca bir kaçıdır. Kendilerine çok şeyler borçluyuz.akademik etikete ihtiyaç duymayan Aydın AYHAN ise başlı başına bir enstitü gibi çalışmakta. Şehrimizin sahip olduğu kaynak ve temellerin herkes tarafından bilinmesi için gayret sarf eden Zağnos Kültür ve Eğitim Vakfı, bu defa da çok özel bir çalışmayı takdirlerinize sunmakta kıvanç ve gurur duyuyor. Şimdiye kadar hiç ele alınmamış 1840 yılına ait Karesi Sancağı nüfus sayımları ve temettüat defterleri üzerinde yapılan bu çalışma, bundan sonra Balıkesir tarihi üzerine yazılacak bütün kitaplara kaynak olabilecek niteliktedir. Bütün işlerine ve vakit doluluğuna rahmen, sadece verdiği bir sözü tutabilmek duygusuyla aylarca arşivin tozlarını soluma pahasına hazırlanan bu kitap İğne ile Kuyu Kazma deyimine örnek olabilecek bir eserdir. Balıkesir tarihine kazandırdığı için Sayın Tacettin AKKUŞ un gayreti her türlü takdirin üzerindedir. O nun bu yoğun temposuna tahammül eden ailesini de ayrıca tebrik etmek gerekir. Dünyada şehir tarihçiliği ve demografik olarak pek çok benzerleri olmasına mukabil bu çalışmanın ülkemizdeki en iyi örneklerinden biri olduğunu söylemek her halde büyük bir iddia olmayacaktır. Zağnos Kültür ve Eğitim Vakfı, önümüzdeki yıllarda da araştırmaya dayanan emek mahsulü orijinal eserler yayınlamaya devam edecektir. Şehrimizin ve bölgemizin değerlerini günümüze taşıyacak her türlü çalışmanın yanında olduğumuzu, bizi biz yapan, bu toprakları bize vatan yapan her mührün altına imza atmaya hazır olduğumuzu bir defa daha tekrarlamak isteriz. Dünü unutmayan, günümüzden hız alarak parlak ve ışıklı yarınlara hazırlanan Balıkesir imizde hiçbir emeğin ziyan olmayacağına inanıyoruz. Mutlu, her bakımdan gelişmiş, huzurlu bir Balıkesir de sorumluluk duygusunu paylaşanlarla hep beraber ve el ele olmak ümidiyle Cengiz ERATALAY
11 TAKDİM Balıkesir yöresiyle ilgili bilimsel düzeyde yazılmış eser sayısı son zamanlarda artmakla beraber maalesef parmakla sayılabilecek kadar azdır. Biz de bu sebeple kendi bölgemiz olan Balıkesir yöresiyle ilgili çalışmalara ağırlık vermek istedik. 2001 yılında yayınlamış olduğumuz Gönen ve Köyleri Tarihçesi isimli eserimizden sonra ikinci eserimizi yayınlamanın mutluluğunu yaşamaktayız. Tanzimat Başlarında Balıkesir Kazası (Demografik Durum) adını verdiğimiz eserimiz temelde iki kaynak üzerine oturtulmuştur. Bunlar 1840 tarihli temettüat defterleri ve 1845 tarihli nüfus sayımıdır. Giriş bölümünde bu kaynaklarla ilgili ayrıntılı bir değerlendirme yapılmıştır. Bu sebeple eserimizde kullanılan matbu kaynak sayısı oldukça kısıtlıdır. Eserimizin birinci bölümünde bölgenin coğrafyası, tarihçesi ve idarecileri üzerinde durulmuştur. İkinci bölüm, kazanın nüfus yapısı hakkında genel bir değerlendirme yapılmış, bu değerlendirme şehir açısından da devam ettirilmiş ve Balıkesir mahalleleri tek tek ele alınarak XVI. yy. dan dan Tanzimat dönemine kadar nüfus artışı,1840 tarihindeki iktisadi yapısı ve 1845 tarihindeki nüfus yapısı gerek hane başına düşen erkek nüfus ve gerekse yaşlı, genç çocuk yüzdeleri hesaplanarak anlatım zenginleştirilmiştir. Üçüncü bölümde köylerin nüfus yapısı hakkında genel değerlendirme yapılmış, köyle tek tek ele alınarak Tanzimat başlarındaki iktisadi ve demografik yapısı hakkında bilgiler verilmiştir. Dördüncü bölümde aşiret ve cemaatler ele alınmış, cemaatlerin nüfus yapısı hakkında genel bir değerlendirme yapıldıktan sonra iskânları hakkında genel bilgiler verilmiş ve 1840 45 yılları arasında ismi temettüat ve nüfus defterinde ismi geçen aşiret ve cemaatler tek tek ele alınarak iskân olundukları mahal hakkında bilgiler verilmiştir. Yine bu bölümde cemaatlere göre istatistikler yapılmış, gerek merkezde ve gerekse vilayet dâhilinde bulunan cemaatler hakkında tablolar yapılmıştır. Eserimizin beşinci ve son bölümünde iktisadi ve sosyal yapı üzerine durulmuştur. Bu bölümdeki bilgiler yine temettüat defterinden derlenmiş olup, eserimizin konusunun dışına çıkılmamaya çalışılmıştır. Bu sebeple genelde hane sahiplerinin ekonomik durumları hakkında değerlendirmeler yapılmaya çalışılmıştır. Zorunlu olarak girmek zorunda kaldığımız konulara ise matbu kaynaklardan yararlanılmıştır. Eserimizin meydana gelmesinde yardımlarını esirgemeyen, Şenol Çelik e, Zekai Mete ye, Mehmet Yıldız a, Yaşar Celep e, Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Araştırma Hizmetleri personeline, sayın Prof. Dr. Feridun M. Emecan ve Prof Dr. Mehmet Genç e, hiçbir karşılık beklemeden çalışmalarıma her zaman yardımcı olan ve Balıkesir tarihine eseriyle ismini yazdırmış olan Aydın Ayhan Bey e, eserimizin yayınlanmasında büyük rol oynayan Cengiz ERATALAY Bey e ve onun şahsında Zağnos Kültür ve Eğitim Vakfı mütevelli heyetine ve başkanına şükranlarımı sunmayı bir borç bilirim. Tacettin AKKUŞ Aralık 2001/GÖNEN
12 İsteme Adresi: Zağnos Kültür ve Eğitim Vakfı Milli Kuvvetler Cad. Ermişler İşhanı 31/6 BALIKESİR Tel:+90 266 245 45 45 İrtibat: Cengiz ERATALAY BALIKESİR Tel: + 90 266 243 12 12 E-Posta : bilgi@zagnos.org Web :