9 ZOONOTİK HASTALIKLARIN VETERİNER HEKİMLİK BOYUTU Dr. Bekir YAMAN Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü Bugün dünyada 250 den fazla zoonoz karekterli hastalıktan bahsedilmektedir. Buna her geçen gün yenileride eklenmektedir. Dünyada tehlikeli salgınlara zoonotik karekterli hastalıklar neden olmaktadır. Dünyadaki Globalleşme ve ulaşım şartlarının gelişmesi nedeniyle son dönemlerde ortaya çıkan zoonoz hastalıklar pandemik karakter kazanmaktadır.(buna örnek son yıllarda görülen sars ve kuş gribini gibi hastalıkları gösterebiliri.) Zoonoz karakterli hastalıkların hem insan sağlığı hem de hayvan sağlığı açısından önemi nedeniyle, Bakanlık olarak bu hastalıkların mücadelesine özel önem verilmektedir. Ancak; Yapılan mücadele programları ve yürütülen projeler ayrılan maddi kaynaklar ve Bakanlık olanakları ile sınırlı kalmaktadır.bugün kırım kongo kanamalı ateşi hastalığı ile mücadele için yapılacak kene ilaçlaması için gerekli kaynak hayvan hastalıkları ile mücadele için verilen kaynaktan daha fazla tutmaktadır. Bu tür hastalıkların kontrol altına alınabilmesi için çok büyük maddi kaynaklara ihtiyaç duyulmaktadır. (AB de Deli Dana ve Şap hastalıkları bu ülkelerin ekonomilerini sarsmıştır.) (itlaflar, araştırma, aşılama, hayvan hareketlerinin kontrolü v.b) Zoonoz hastalıklarda bulaşma her iki taraflı olsa da önemli olan hayvanlardan insanlara olan bulaşmadır. Bu nedenle zoonoz hastalıklarla yapılacak mücadelede hayvansal boyutu büyük önem taşımaktadır. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından yürütülen zoonoz hastalıklarla mücadele çalışmaları 3285 Sayılı Hayvan Sağlığı ve Zabıtası Kanunu çerçevesinde Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü denetiminde yürütülmektedir. (Proje ve programların hazırlanması) Taşrada mücadele çalışmaları ise Bakanlık İl Müdürlükleri bünyesinde bulunan Hayvan Sağlığı Şube Müdürlüklerince yürütülmektedir. Bakanlığımıza bağlı hayvan hastalıkları ile ilgili araştırma, teşhis ve aşı üretimi yapan 9 adet bölgesel Veteriner Kontrol ve Araştırma Enstitüsü bulunmaktadır. Zoonoz hastalıklardan salgın riski yüksek olanlar (Brucella, Şarbon, Tüberküloz, Kuduz, Avian İnfluenza,) ihbarı mecburi hastalıklar listesinde yer almakta olup, bu hastalıkların bildirimi zorunludur.
10 Bildirimi mecburi hastalıkların takibi Bakanlık bünyesindeki resmi veteriner hekimler tarafından yürütülmektedir. Serbest hekimlerin de bu tür hastalıklarla ilgili olarak bildirim zorunluluğu bulunmaktadır. Resmi veteriner hekim aldığı hastalık ihbarına 24 saat içinde mahallinde el koyarak gerekli tedbirleri almak zorundadır. ÜLKEMİZ İÇİN ÖNEMLİ ZOONOZLAR Ülkemizde hem insan sağlığını hem de hayvan sağlığını tehdit eden ve büyük ekonomik kayıplara neden olan önemli zoonoz hastalıklar; Brucellosis brucella abortus bang brucella melitensis Tüberküloz Şarbon(antrax) Kuduz Kist hidatik KKK Ateşi Avian İnfluenza(kuş gribi) BRUCELLA Brucella ile ilgili olarak hem büyük baş hayvanlarda(br.abortus Bang) hem de koyunlarda(br. Melitensis) 1984 yılından bu yana yürütülen bir proje olmasına rağmen bu güne kadar hastalığın insidansında istenilen seviyelerde gerileme olmamıştır. Ülke genelinde %2 seviyelerinde olup,bazı bölgelerde %10 a kadar çıkmaktadır.uygulanan proje ile 4-8 aylık dişi buzağılara ve 3-8 aylık kuzulara aşı uygulanmaktadır.2005 yılı içerinde 319.508 sığıra,2.850.000 koyuna aşı uygulaması yapılmıştır. Tazminatlı hastalık olması nedeniyle Laboratuar teşhisi ile teyit edilen hastalıklarda hayvanlar tazminatlı olarak mecburi kesime tabi tutulmaktadır.bu da çok büyük maddi kaynak gerektirmektedir.bu nedenle ancak sınırlı işletmede tarama çalışması yapılabilmektedir.2005 yılında 137 sığır işletmesi ile 246 koyun işletmesinde hastalık teşhisi yapılmış ve bu işletmelere tazminat ödenmiştir. TÜBERKÜLOZ Tüberküloz tazminatlı hastalık olup hastalık tespit edilen hayvanlar tazminatı ö- denerek mecburi kesime tabi tutulmaktadır. Bu güne kadar çeşitli bölgelerde ta-
11 rama çalışmaları yapılmıştır ancak çok yüksek maliyet nedeniyle ülke genelinde genel bir tarama yapılamamaktadır. Mezbahalarda kesim sonrası hastalık tespit edildiğinde hayvanın geldiği işletmede tüberculin testi uygulanarak pozitif çıkan hayvanlar mecburi kesime sevk e- dilmekte ve tazminat ödenmektedir.2005 yılında 127 işletmede hastalık tespiti yapılmış ve 5.976 hayvana tüberkülin testi uygulanmıştır. Hayvan hastalıkları ile mücadele kapsamında yeterli ödenek bulunmaması nedeniyle Brucella ve tüberkülozla mücadele için ödenecek tazminat Hayvancılığı Destekleme kararnamesi içerisine alınmıştır. Pilot bölge olarak seçilen Trakya ve Ege bölgesinde gönüllü olarak bu testleri yaptıran ve arilik belgesi alan çiftçilerimize hastalıklı hayvanları için tazminatları destekleme kapsamında ödenmektedir Bu kapsamda son iki yılda Sağlık Sertifikası Alan İşletme Sayısı : 53 Ödenen Tazminat Miktarı : 1.047.255,83 YTL Tazminat Ödenen Hayvan Sayısı : 562 Büyükbaş ANTRAX(ŞARBON) Şarbon genelde mera orijinli hastalık olması nedeniyle hastalık görülen bölgede 5 yıl süreyle tüm hayvanlar aşılanmaktadır, aşı oldukça etkili olup %100 e yakın koruma sağlamaktadır. Ülkemizde yılda 2005 yılında118 mihrakta hastalık görülmüş ve 476.526 sığır ile 486.398 koyuna şarbon aşısı yapılmıştır. Hastalığın mera orijinli olması ve şarbon basilinin uzun yıllar meralarda otlaklarda hayatiyetini devam ettirmesi nedeniyle meralardan elde edilen otun çeşitli illere dağılması sebebiyle uzun yılardır yapılan aşılamalara rağmen hastalık eradike edilememiştir. Fakat geçmiş yıllara göre hastalık mihraklarında ciddi olarak a- zalma görülmektedir. Hastalanan hayvanların mezbaha dışında kesilmesi ve satılması nedeniyle(basında da çıkan haberlerde görüldüğü gibi.) köyde hastalanıp kesilen hayvanın köy halkınca tüketilmesi sonucunda insanlarda da hastalığa neden olmaktadır. KUDUZ Kuduzla ilgili olarak; tüm sahipli köpekler aşılama programına alınmaktadır. Bakanlık il ve ilçe müdürlüklerimizde ve hazırlanan köy programlarıyla köylerde aşılama çalışmaları yürütülmektedir. Ancak; Esas problem sahipsiz başıboş köpeklerden ve yaban hayatından kaynaklanmaktadır.2005 yılında 203 kuduz vakası tespit edilmiştir. Yine yıl içerisinde 378.578 köpeğe kuduz aşısı uygulanmıştır. Başıboş köpeklerle mücadele çalışmaları belediyeler tarafından yürütülmektedir. Son dönemlerde yerel yönetimlerin başıboş köpeklerle mücadele çalışmalarında
12 yeterli olmasa da olumlu çalışmaları vardır. Birçok belediye köpek bakım evleri oluşturmuş, aşılama ve kısırlaştırma çalışmaları yürütmektedir. KİST HİDATİK Kist hidatik;ülkemizde hem insan sağlığı hem de hayvan sağlığı açısından büyük önem taşıyan,bunun yanında büyük maddi kayıplara neden olan bir zoonozdur. Bölgelere göre köpeklerde %032-40 kasaplık hayvanlarda %12.2-50.7 gibi çok yaygın bir oranda görülmektedir. Başıboş köpeklerin ilaçla tedavi edilememesi, kaçak kesimler ile kurban kesimlerinde kist hidatikli organların imha edilmeyerek kedi ve köpeklere verilmesi, mezbahalarda hastalıklı organların imhasının yeterli özenle yapılmaması nedeniyle bu kadar yaygın olarak görülmektedir. Kist hidatik ile ilgili olarak mutlaka bir mücadele projesi hazırlanarak uygulamaya konulması gerekir. Milli Zoonoz Komitesi hemen her toplantısında böyle bir projenin gerekliliğini gündeme getirmiştir. Hidatidoloji Derneği ile ortaklaşa hazırlanan bir proje taslağı bulunmaktadır. Bu projenin AB destekli bir proje olarak yürütülmesi için AB ye sunulacaktır. K.K.K.ATEŞİ K.K.K.Ateşi hastalığı 2002 yılında, Tokat, Sivas illerinde görülmüş daha sonraki yıllarda yayılarak bugün için hastalık 21-22 ilde görülmektedir. Hastalık, hayvanlarda hiçbir belirti göstermeden seyretmektedir.bu nedenle hayvanlarda yapılan mücadele, hastalığın vektörü olan kene ile mücadelesi şeklinde yapılmaktadır.hastalığın etkeni virusu taşıyan hiyolemma türü bir kenedir.kenenin insanları ısırması ile hastalık insanlara bulaşmaktadır. Hastalıkla hayvanlarda mücadele edilmesi için bir proje hazırlanmıştır. Fakat mücadele için gerekli maddi kaynağın çok yüksek olması medeniyle Bakanlık bütçesine kene mücadelesi için henüz bir kaynak aktarılamamıştır. Bu hastalıkla ilgili çalışmaları şöyle sıralayabilirim. 4 yıldır Ülkemizi meşgul eden ve bugüne kadar çok sayıda yurttaşımızın ölümüne neden Kırım Kongo Kanamalı Ateşi hastalığı ile ilgili olarak, görüldüğü ilk andan itibaren hastalıkla etkin mücadele etmek amacıyla Bakanlığımız ve Sağlık Bakanlığı müşterek ve koordineli çalışma yapmıştır. Konu Türkiye Zoonoz Milli Komitesinin gündemine taşınmıştır. Veteriner laboratuarları ve Sağlık Bakanlığı laboratuarları vakaların görüldüğü illerde hayvanlar ve hasta insanlardan alınan kan ve serum örneklerini karşılıklı olarak hastalığın insan ve hayvan boyutu açısından incelemişlerdir.
13 Riskli Bölgelerde vatandaşların hayvanlarında ve meskenlerde kene mücadelesi yapması için eğitim çalışmasına önem verilmiştir. Sahaya yönelik olarak eğitim ve yayım çalışması yapılmıştır. Sağlık Bakanlığı ile müştereken eğitim CD leri hazırlanarak illere gönderilmiştir. Hastalık hakkında liflet hazırlanarak illere gönderilmiştir. Kene mücadelesini vurgulayan 100.00 adet afiş ve 15.000 adet broşür hazırlanarak illere dağıtılmıştır. İllerde yerel imkânlarla ilaçlama yapılmıştır. Ayrıca belirli bölgelerde kene mücadelesi için ilaç alımı yapılmıştır. Bu kapsamda 3.000.000-YTL kaynak ayrılmış, bunun 2.632.000YTL si 26 İl Müdürlüğüne büyükbaş hayvan mevcuduna göre ilaçlama yapılmak üzere dağıtılmıştır. Ayrıca kene ilaçlaması konusunda riskli görülen 22 ili kapsayan kene mücadele projesi hazırlanmıştır. AVİAN İNFLUENZA Avian İnfluenza; ülkemizde 5 Ekim 2005 tarihinde Balıkesir ilinde görülmüş yıl sonuna doğru Doğu Anadoluda ve diğer illerde görülmüştür. Salgından 53 ilde görülmüş 202 mihraktaki köy tavukları itlaf edilmiştir. Yapılan çalışmalar sonucunda mart 2006 tarihinden sonra hiçbir mihrakta hastalık görülmemiştir. Hastalıkla mücadele kapsamında 2.526.503 adet muhtelif kanatlı hayvan itlaf edilmiştir. Hastalık görülen bölgelerde itlaf edilen 1.847.642 adet muhtelif kanatlı hayvan için 12.877.850,80 YTL tazminat ödenmiştir. Köy tavuklarının ana kaynağı olan yumurtacı çıkma tavuklardan 13.417.511 adet itlaf edilerek 14.759.262,00 YTL ödeme yapılmıştır. Yumurtacı çıkma tavukların kesilerek rendering tesislerinde değerlendirilmesi kapsamında kesimhane sahiplerine, 111.983,83 YTL ve rendering tesislerinde değerlendiren hayvan sahiplerine 345.531,06 YTL olmak üzere toplam 457.514,89 YTL ödeme yapılmıştır.. Bu hastalık pandemik karakterli bir hastalık olup, genellikle göçmen kuşlarla nakledilmektedir. Ülkemizin, göçmen kuşların göç yolları üzerinde olması nedeniyle ülkemiz bu hastalık yönünden her zaman risk altındadır. Hastalığın bazı şuşları insanlara bulaşabilmektedir. Bu bulaşma havanlardan insanlara bulaşma şeklinde olmaktadır. Ancak; Bu suşlarda meydana gelebilecek mutasyonlarla hastalığın insandan insana bulaşabilecek duruma gelebileceği konusunda uzmanların endişeleri bulunmaktadır. Böyle bir durumun gerçekleşmesi halinde çok büyük felaketlere neden olacağı muhakkaktır.
14 Hastalığın ülkemizde görülmesinden sonra büyük bir korku ve panik yaşanmış hastalığın pişmiş yumurta ve kanatlı etinde bulaşma riski olmamasına rağmen kanatlı eti ve yumurte tüketimi, normal tüketimin %10 ları seviyesine düşmüş yumurta ve kanatlı eti üretim söktörünü çok zor duruma düşmesi sonucu hükümet sektörü rahatlatabilmek için sektörün vergi borçları 6 ay, elektrik fatura borçları ise 2006 yılı sonuna kadar ertelenmiş Hastalığın çıkışından sonra aşağıdaki Bakanlığımızca bazı projeler projeler uygulamaya konulmuştur Kuş Gribi Hastalığının Kontrolü ve Korunma İçin Acil Yardım Projesi: FAO tarafından desteklenen proje kapsamında Kuş Gribi ile mücadelede Bakanlığımıza katkıda bulunmak üzere, birisi uluslararası diğeri Türk uzman olmak ü- zere 2 uzman istihdam edilmiştir. Bu çerçevede epidemiyolojik çalışmalar yapılmaktadır. Proje Ocak 2007 tarihine kadar uzatılmıştır. Kafkas Bölgesi ve Doğu Avrupa da Avian Influenza Hastalığının Erken Uyarı ve Korunması için Acil Yardım Projesi; Bölgesel olarak; Ermenistan, Azerbeycan, Bulgaristan, Hırvatistan, Gürcistan, Macaristan, Moldova, Romanya, Sırbistan ve Karabağ, Makedonya, Ukrayna ve Türkiye de uygulanan ve FAO tarafından desteklenen 400.000 $ lık bir projedir. Projeye Kasım 2005 tarihinde başlanılmış olup, Nisan 2007 tarihinde de bitirilecektir. Uygulama Durumu: Bu proje çerçevesinde Kuş gribi hastalığına yönelik planlama, epidemiyoloji, laboratuar teşhis yöntemleri gibi konularda eğitim ve işbirliği yapılmaktadır. Kuş Gribi ve İnsana Tesir Eden Salgına Karşı Hazırlık ve Mücadele Projesi (Dünya Bankası, AB, ABD ve Özel Sektör Katkılı Üst Proje) Bakanlığımız ve Sağlık Bakanlığı ile müştereken yürütülecek ve 2006-2010 yılları arasında uygulanacak olan proje; Dünya Bankası, AB, ABD ve Özel Sektör katkılı bir proje olup toplam bütçesi 54.484.524 ABD Dolardır. Proje bütçesinin 30.860.343 ABD doları Tarım ve Köyişleri Bakanlığına, 20.840.586 ABD doları Sağlık Bakanlığına, 2.783.595 ABD doları ise her iki Bakanlıkça müşterek kullanıma ayrılmıştır.