The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/jasss2860 Number: 34, p. 417-426, Spring II 2015 MÜŞİR MEHMED ZEKİ PAŞA NIN BAĞDAT VALİLİĞİ MARSHAL MEHMED ZEKI PASHA S GOVERNOR OF BAGHDAT Yrd. Doç. Dr. Seydi Vakkas TOPRAK Adıyaman Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Özet İttihat ve Terakki Cemiyeti ne olan muhalefet karşısında 16 Temmuz 1912 de istifa etmek zorunda kalan Sadrazam Said Paşa nın yerine Ahmet Muhtar Paşa Büyük Kabine yi kurmuştu. Bu sırada İttihatçılar kısa süreliğine de olsa iktidardan uzaklaşırken, İttihatçı olmayan tecrübeli devlet adamları yeniden önemli görevlere gelmekteydi. Bağdat Valisi Cemal Bey in (Paşa) 12 Ağustos 1912 de istifası üzerine, uzun yıllar IV. Ordu nun komutanlığını yapmış olan Müşir Mehmed Zeki Paşa Bağdat valisi olarak atanmıştır. Mehmed Zeki Paşa, IV. Ordu daki görevi sırasında Doğu ve Güneydoğu Anadolu da Hamidiye Alayları nı kurarak komutanlığını yapmıştı. Bu çalışmanın konusu; II. Meşrutiyet in ilanından sonra görevden alınarak emekli edilmiş olan tecrübeli devlet adamı Mehmed Zeki Paşa nın, yeniden göreve getirildiği ve yaklaşık yedi ay süren Bağdat Valiliği sırasındaki faaliyetleridir. Anahtar Kelimeler: Mehmed Zeki Paşa, Büyük Kabine, İttihat ve Terakki Cemiyeti, Hürriyet ve İtilaf Fırkası, Babıâli Baskını Abstract Ahmed Muhtar Pasha formed "The Big Cabinet" in replacement of Grand Vizier Said Pasha who had to resign on 16 July 1912 because of the opposition against The Commitee of Union and Progress. During this time, while CUP moved away from the power for a short time the experienced statesmen who were not members of CUP were coming to important positions again. After resigning of Cemal Bey (Pasha) the governer of Baghdad on 12 August 1912, Field Marshal Zeki Pasha who had served as the the commander of The IVth Army for long years was assigned to the Baghdad governorship. He, during his assignement in IVth army, founded and commanded Hamidiye Regiments in The East and South East Anatolia. The subject of this study is Mehmed Zeki Pasha's approximately 7 months' activities during his Baghdad governorship. Key Words: Mehmed Zeki Pasha, Large Cabinet, the Committee of Union and Progress, Freedom and Entente Party, Babiali Raid GİRİŞ Müşîr Mehmed Zeki Paşa, Kafkasya kökenli bir ailenin çocuğu olarak 1846 da İstanbul da doğmuştur. Devlet hizmetine 1859/1860 ta girerek 1878 de ferik rütbesine yükselmiştir. Yıldız Sarayı Muhafız Alayı, Balkanlar ve Trablusgarp ta önemli görevler üstlendikten sonra 1887 de merkezi Erzincan da bulunan IV. Ordu Komutanlığı na getirilmiştir.
418 Seydi Vakkas TOPRAK Bu tarihten itibaren IV. Ordu komutanı, 1890 tarihinden itibaren de hem IV. Ordu komutanı, hem de Hamidiye Hafif Süvari Alayları nın kurucusu ve başkomutanı olarak görev yapmıştır 1. Zeki Paşa, Sultan II. Abdülhamit devrinde aralıksız yirmi bir yılı aşkın bir süre IV. Ordu ile Hamidiye Hafif Süvari Alaylarının komutanlığı görevlerini birlikte yürüterek bölgedeki Ermeni isyanlarının bastırılmasında etkin roller üstlenmiştir 2. İttihatçılarla aynı siyasi düşünceleri paylaşmadığından, II. Meşrutiyet in ilanından sonra komutanlık görevine devam etmek istememiştir. Aslında II. Meşrutiyet in ilanından önce de Zeki Paşa nın görevden alınmasını isteyen bazı etkili kişiler olmuştu. Ancak padişah bu kişilerle aynı görüşte değildi ve paşanın hizmetlerinden memnundu. 1908 den sonra ise, işbaşına gelen İttihatçılarla çalışamayacağı apaçık ortada olan Zeki Paşa, iklim şartları, sağlık durumu ve ailevî bazı nedenleri ileri sürerek yerine başkasının atanmasını Harbiye Nezareti nden talep etmiştir. İsteğini uygun gören emrin 11 Ağustos 1908 tarihinde çıkması üzerine, yerine Abuk Ahmet Paşa yı vekil olarak bırakmış ve 12 Ağustos 1908 de İstanbul a hareket etmiştir 3. İstanbul a geldikten sonra da görevinden alındığı kendisine bildirilmiştir. IV. Ordu Komutanlığı na 15 Ağustos 1908 tarihinde Erkân-ı Harbiye Müşîri Abdullah Paşa atanmış ve 11 Eylül 1908 tarihinde Zeki Paşa komutanlıktan azledilmiştir. Azledildikten sonra, bir müddet açıkta beklemiş ve 5 Mart 1911 tarihinde emekliye ayrılmıştır 4. Zeki Paşa nın emekliye ayrılmasıyla ilgili olarak Sadaret Tahrirat Kalemi nden Harbiye ve Maliye nezaretlerine gönderilen yazıda, açıkta bulunan Müşîr Zeki Paşa nın aylık 7.500 kuruş maaşla emekliye ayrılmasına karar verildiği bildirilmekte ve gerekli işlemlerin yapılması istenmektedir 5. Zeki Paşa nın bulunduğu dönemde, özellikle 1911 ve 1912 yıllarında, Osmanlı Devleti içte ve dışta önemli problemlerle karşılaşmış ve büyük sıkıntılar yaşamıştır. Balkan devletleri kendi aralarında ittifaklar kurarak Osmanlı Devleti nden toprak koparabilmek için savaş hazırlığı yapmaktaydılar 6. Ayrıca uzun süreden beri Trablusgarp üzerinde emelleri olan İtalya, Trablusgarp ve Bingazi ye asker çıkararak Libya yı işgale başlamıştı 7. Bu arada Osmanlı iç siyaseti oldukça büyük ihtilaflara sahne olmaktaydı. II. Meşrutiyet in ilanından sonra yapılan seçimlerde meclis çoğunluğunu elde ederek iktidarı ele geçiren İttihat ve Terakki Fırkası gittikçe otoriterleşmeye başlamıştı. İttihat ve Terakki yi iktidardan düşürmek için orduda, mecliste ve meclis dışında güçlü siyasî oluşumlar ortaya çıkmıştı. İttihat ve Terakki den ayrılan mebuslarla diğer muhalif bağımsız mebusları içine alan Hürriyet ve İtilaf Fırkası 8, ordudaki muhalif Halaskarân-ı Zabitân 9 grubunun da desteğini alarak, muhalefet partilerinin en güçlüsü konumuna gelmişti. İttihat ve Terakki yi iktidardan 1 Janet Klein, Hamidiye Alayları İmparatorluğun Sınır Boyları ve Kürt Aşiretleri, İletişim Yay., İstanbul 2014, s. 143-144. 2 Cengiz Çakaloğlu, Müşîr Mehmed Zeki Paşa (1835 1929), Doktora Tezi, Erzurum, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1999, s. 34 vd. 3 Çakaloğlu, a.g.t.,s. 286-288. Zeki Paşa nın IV. Ordu Komutanlığı ndan ayrıldığı tarih için bkz: Türkân Erbengi-Emin Kutluğ, Müşir Mehmed Zeki Paşa ve Belgelerle Ermeni Olayları, İstanbul, Kuşak Ofset, 2005, s. 4. Zeki Paşa nın İttihatçılar tarafından görevden alındığını ileri sürenler de vardır. Bkz: Klein, a.g.e., s. 178. 4 Çakaloğlu, a.g.t., s. 286 287; Erbengi-Kutluğ, a.g.e., s. 4. 5 BOA, BEO, 3865/289828. 6 Rıfat Uçarol, Siyasi Tarih, İstanbul, Filiz Kitabevi Yay., 1985, s. 357-360. 7 Uçarol, a.g.e., s. 347-356. 8 İttihat ve Terakki Fırkası na muhalif olarak 21 Kasım 1911 de kurulan Hürriyet ve İtilaf Fırkası, meclis içinde ve dışında büyük bir desteğe sahip olmuştur. Geniş bilgi için bkz: Tarık Zafer Tunaya, Türkiye de Siyasal Partiler, C. I, İstanbul, İletişim Yay., 1998, s. 294-343. 9 Halaskarân Zabitân hakkında geniş bilgi için bkz: Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX., Ankara, TTK Yay., 1996, s. 163-167.
Müşir Mehmed Zeki Paşa nın Bağdat Valiliği 419 düşürmek isteyen Hürriyet ve İtilaf Fırkası 10, amansız bir mücadele başlatmıştı. İttihat ve Terakki Fırkası da, Muhalefetin baskıları karşısında seçim kararı alarak 1912 de seçime gitti 11. İttihatçılar, iktidar gücünden faydalanarak muhalif adayların seçilme şansını en aza indirerek seçimleri büyük bir çoğunlukla kazandılar 12, ancak rağmen ordu ve mecliste hoşnutsuzluk devam etti. Muhalefetin baskılarına dayanamayan Sadrazam Said Paşa nın istifasıyla İttihat ve Terakki nin iktidarı, kısa süre için de olsa, sona ermiş oldu 13. İç ve dış sorunlara çare bulabilmek ve devlet otoritesini yeniden tesis edebilmek için padişah ve devlet ricali arasında, tarafsız bir hükümetin kurulması düşüncesi ağırlık kazandı. Bu amaçla, başarılarıyla çoğu kimsenin takdirini kazanmış, devlet ricali ve ordu üzerinde büyük nüfuzu bulunan ve hiçbir siyasi partiye mensup olmayan Gazi Ahmet Muhtar Paşa ya 14 21 Kasım 1912 de hükümeti kurma görevi verildi. Ertesi gün Büyük Kabine yi 15 ilan eden Ahmet Muhtar Paşa, kurduğu bu hükümette, İttihatçılara yer vermediği gibi kabine üyelerin çoğunu İttihatçı karşıtlarından ve ordu mensuplarından seçti. Böylece İttihat ve Terakki Fırkası resmen iktidardan uzaklaştırılmış oldu 16. Zeki Paşa nın Bağdat Valiliği ne Atanması ve Yetkileri Ahmet Muhtar Paşa kabinesinin Jön Türk kadrolarını takibe alması üzerine İttihatçıların çoğu önemli devlet görevlerinden uzaklaştırılmaya başlanmıştı. Bu sırada Bağdat ta vali bulunan İttihatçıların önemli siması Cemal Bey (Paşa), sıranın kedisine de geleceği düşüncesiyle, efkâr ve hareketini benimsemediği bir hükümet ile çalışamayacağını belirterek valilikten istifa etmiştir 17. Cemal Bey in istifasıyla boşalan Bağdat Valiliği ne liyakatli birinin atanması düşünülürken Müşîr Mehmed Zeki Paşa nın ismi gündeme gelmiştir. Zeki Paşa, IV. Ordu daki görevi sırasında, sırdaş denilecek kadar Sultan II. Abdülhamit e yakın ve düşman kabul edilebilecek kadar İttihatçılara uzak bir kişiydi 18. O sırada emekli bulunan paşanın tecrübelerinden istifade etmek isteyen hükümet, Zeki Paşa yı Bağdat Valiliği ne atamak istiyordu. Hükümetin isteği üzerine Zeki Paşa nın görevlendirilmesiyle ilgili padişah iradesi 25 Ağustos 1912 tarihinde çıkmıştır. Hayatının geri kalanını sakin bir emeklilikle geçirmek niyetinde olan Zeki Paşa, Bağdat Valiliği ne getirildiğini bildiren iradenin çıkması üzerine, bu görevi hemen kabul etmek istememiş, düşünmek için birkaç haftalık süre istemiştir 19. Bir süreden beri Bağdat Valiliği ile Bağdat, Basra ve Musul vilayetlerini kapsayan VI. Ordu Komutanlığı na tayin edilen kişilere, birlikte çalışacağı askerî, idarî ve mahallî 10 İttihat ve Terakki Fırkası karşısında 21 Kasım 1911 de kurulan Hürriyet ve İtilaf Fırkası, meclis içinde ve dışında büyük bir desteğe sahip olmuştur. Geniş bilgi için bkz: Tunaya, a.g.e., s. 294-343. Karal, Hürriyet ve İtilaf Fırkası nın 23 Kasım 19011 de kurulduğunu belirtmektedir. Krş: Karal, a.g.e., s. 150. 11 1912 seçimleri hakkında geniş bilgi için bkz: Fevzi Demir, İkinci Meşrutiyet Dönemi Meclis-i Mebusan Seçimleri (1908 1914), Doktora Tezi, İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, 1994. 12 Karal, a.g.e., s. 161-163. 13 Karal, a.g.e., s. 170-171; Uçarol, a.g.e., s. 360-362. 14 Gazi Ahmet Muhtar Paşa siyasete karışmaması ve asker üzerindeki nüfuzuyla ün kazanmıştı. Feroz Ahmad, İttihat ve Terakki 1908-1914, (Çev: Nuran Yavuz), İstanbul, Kaynak Yay., 1995, s. 137. Gazi Ahmet Muhtar Paşa hakkında geniş bilgi için bkz: İbnülemin Mahmut Kemal İnal, Son Sadrazamlar, C. IV, İstanbul, Dergâh Yay., 1982, s. 1805-1868. 15 Gazi Ahmet Muhtar Paşa nın bu kabinesi eski üç sadrazamı da içine aldığı için kamuoyu tarafından Büyük Kabine diye adlandırılmıştır. Karal, a.g.e., s. 172-173. 16 M. Naim Turfan, Jön Türklerin Yükselişi Siyaset, Askerler ve Osmanlının Çöküşü, İstanbul, Alkım Yay., 2005, s. 224. 17 Nevzat Artuç, Cemal Paşa Askerî ve Siyasî Hayatı, Ankara, TTK Yay., 2008, s. 98-99. 18 İttihatçıların Zeki Paşa dan hoşnut olmadıkları ve hatta paşayı öldürmek istedikleriyle ilgili olarak bkz: Klein, a.g.e., s. 170-172. 19 Çakaloğlu, a.g.t., s. 290.
420 Seydi Vakkas TOPRAK memurların tayin ve görevden alınmaları konusunda geniş yetkiler verilmekteydi. Bağdat Valiliği ve VI. Ordu Komutanlığı na 1909 da tayin edilen Nazım Paşa 20 ve onun yerine 1911 de tayin edilen Cemal Bey e vilayetteki tüm yetkililer ile idarî memurları görevden alma ve yerlerine yenilerini atama yetkisi verilmişti. Oysa Zeki Paşa nın Bağdat Valiliği ne atandığını bildiren iradede bu yetkilerden bahsedilmemekteydi. Bağdat Vilayeti ve Irak coğrafyasında asayişin sağlanabilmesi ve vergilerin düzenli olarak toplanabilmesi için yeni valinin de öncekiler gibi üstün yetkilerle donatılması gerekmekteydi. Her şeyden önce valilik ve komutanlığın birleştirilmesi gerekmekteydi. Hükümet, durumun nezaketinin farkındaydı. Neticede hükümet, Zeki Paşa ya da önceki iki selefinin sahip olduğu yetkilerin verilmesine karar verdi. Zeki Paşa ya geniş yetkiler veren ve 21 Eylül 1912 tarihinde çıkan padişah iradesiyle yeni Bağdat Valisi ve VI. Ordu Müfettişi tayin edilmiş oldu 21. Zeki Paşa ya verilen yetkilerle ilgili olarak Sadaret Tahrirat Kalemi nden ilgili nezaretlere 1 Ekim 1912 tarihinde yazılan bir yazıyla 22, Bağdat Valiliği ne atanan Müşîr Zeki Paşa ya, selefi Cemal Bey e verilen salâhiyetlerin verilmesiyle ilgi düzenlenen Vükelâ Meclisi karar layihasının padişah tarafından tasdik edildiği ve bu görevle ilgili irâdenin bildirildiği ifade edilmektedir 23. Seleflerine verilmiş olan yetkilerin verilmesi de Zeki Paşa nın görevi kabul edip etmeme hususundaki tereddütlerini gidermemiş olmalı ki, bir süre daha görev yerine gitmemiş, Sadrazam Gazi Ahmet Muhtar Paşa ile 5 Ekim 1912 tarihinde yaptığı görüşme neticesinde görevi kabul etmiştir. Zeki Paşa, Bağdat Valiliği ne atandığı 25 Ağustos 1912 tarihinden itibaren yaklaşık kırk gün düşündükten sonra kendisine verilen yeni görevi kabul etme konusunda ikna olmuştur 24. Zeki Paşa nın Bağdat a Gidişi ve Çalışmaları Zeki Paşa, valilik görevini kabul ettikten sonra Bağdat a gitmek üzere İstanbul dan hareketle yola çıkmış, bir aydan uzun süren zorlu bir yolculuktan sonra kasım ayı ortalarında Bağdat a ulaşmıştır. Zeki Paşa daha Bağdat yolundayken Balkan devletleri Osmanlı Devleti ne savaş ilan etmişlerdir 25. Balkan Savaşları nedeniyle, yeni vali Bağdat a varır varmaz ilk iş olarak savaş için yardım toplamak zorunda kalmıştır. Kısa sürede yüz bin lira toplayarak İstanbul a göndermeyi başarmıştır 26. Zeki Paşa nın Bağdat Valiliği sırasında İstanbul da siyaset oldukça hareketliydi. Babıâli sık sık hükümet değişikliklerine sahne olmaktaydı. Nitekim henüz Zeki Paşa yeni görevine gitmek üzere Bağdat yolundayken, kendisini valilik görevine getiren Ahmet Muhtar Paşa hükümeti 29 Ekim 1912 tarihinde istifa etmiş 27, yerine Kâmil Paşa yeni hükümeti kurmakla 20 Nazım Paşa nın Bağdat Valiliği hakkında geniş bilgi için bkz: Nevzat Artuç, Osmanlı Devleti nin Son Dönem Irak Politikasına Bir Örnek: Nazım Paşa nın Bağdat Valiliği (25 Kasım 1909 15 Mart 1911), Belleten, C. LXXIV, Ankara, 2010,, sa. 271, s. 833 871. 21 Çakaloğlu, a.g.t., s. 290-291. 22 Harbiye, Bahriye, Ticaret, Ziraat, Maliye, Evkaf, Maarif, Nafia, Posta, Telgraf ve Telefon Nezaretlerine. 23 13 Eylül 1912 (1 Şevval 1330) tarihli Vükela Meclisi mazbatası, Zeki Paşa ya da, selefi Cemal Bey e verilen salahiyetlerin verilmesini uygun görüldüğü ve yazılacak olan emr-i âlînin buna göre yazılmasını belirtmektedir. BOA, MV, 227/208. 1 Ekim 1912 (Rumî 18 Eylül 1328/Hicri 19 Şevval 1330) tarihli belge, Zeki Paşa ya da, selefi Cemal Bey e verilen salahiyetlerin verildiğinin daha bildirildiğini ifade etmektedir. BOA, BEO, 4090/306718. Bu belge, Erbengi- Kutluğ, a.g.e., s. 25 de yayımlanmıştır. 24 Çakaloğlu, a.g.t., s. 291. 25 Balkan Savaşları hakkında geniş bilgi için bkz: Ahmet Bedevi Kuran, İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler, İstanbul, Kaynak Yay., 2000, s. 374-388; Karal, a.g.e., s. 287-354; Uçarol, a.g.e., s. 356-375. 26 Çakaloğlu, a.g.t., s. 291. 27 İnal, a.g.e., C. IV, s. 1823; Kuran, a.g.e., s. 370.
Müşir Mehmed Zeki Paşa nın Bağdat Valiliği 421 görevlendirilmişti 28. Bu sırada devam eden Balkan Savaşları nda yaşanan yenilgiler kısa sürede Kâmil Paşa hükümetini de yıpratmıştır. Bu durumdan istifade eden İttihatçılar, harekete geçerek 23 Ocak 1913 te Babıâli Baskını ile hükümeti devirmişler ve iktidarı yeniden ele geçirmişlerdir 29. Kâmil Paşa yı iktidardan düşüren İttihatçılar, Mahmut Şevket Paşa nın sadrazamlığında yeni bir hükümetin kurulmasını sağlamışlardır 30. Zeki Paşa, Bağdat a ulaştığında, onu göreve getiren Ahmet Muhtar Paşa hükümeti artık iş başında değildi. Yaklaşık üç aylık Kamil Paşa iktidarından sonra, İstanbul da, İttihatçılar yeniden iş başına gelmişlerdi. Dolayısıyla Bağdat gibi merkezden uzak ve asayiş problemlerinin oldukça fazla olduğu geniş bir vilayette iktidar desteğinden yoksun olarak valilik yapmak bir hayli zor olmuştur. Zeki Paşa, Bağdat ta göreve başladığında vilayetteki askerî ve mülkî memurlar arasında geçimsizlik, uyumsuzluk ve memnuniyetsizlik oldukça fazlaydı. Üst düzey memurların çoğu bir yolunu bulup tayinini çıkartarak Bağdat tan kaçmak için çareler aramaktaydı. Vali, memur atamalarıyla ilgili çok geniş yetkilere sahip olmasına rağmen, memurlar asarındaki sorunları bir türlü çözemiyordu. Özellikle tayin isteyen askerî yetkililerin yerine aynı rütbede yenilerinin getirilmesi de pek mümkün olmuyordu. Mesela, Bağdat Jandarma Alayı na komuta eden Kaymakam Muhyiddin Bey istifa edince, yerine rütbece alay komutanlığına uygun olmayan bir tabur komutanı atanmıştı. Bağdat Jandarma Alayı na atanan İzmir Merkez Taburu Kumandanı Mehmet Ali Bey, rütbesi müsait olmadığı halde, Bağdat Vilayeti nin özel durumu göz önüne alınarak bu göreve getirilmişti 31. Zeki Paşa, Bağdat Vilayeti ve VI. Ordu nun sorumluluk alanlarında asayiş ve güvenliği sağlamaya çalıştığı gibi vergileri de düzenli olarak toplamaya özen göstermiştir. Vergi vermeyen aşiretlerin bulunduğu bölgelere defterdar ve vergi memurlarıyla birlikte asker göndermekten bile çekinmemiştir. Ancak vergi vermek istemeyen aşiretlerin reisleri, kendi bölgelerinde bulunan askerlerin kendilerine korku vermek için zorbalık yaptığını ileri sürerek İstanbul a şikâyet dilekçeleri göndermişlerdir. Zeki Paşa, kendisine yöneltilen bu tür şikâyetlere cevap olarak, gerekli görülen yerlere asker göndermenin kanun gereği olduğunu, aşiretlerden vergi olarak talep edilen miktarın hazinenin hakkı olan gelirler olduğunu belirterek, bundan sonra da tahsilât ve işlemlerin aynı şekilde devam edeceğini İstanbul a telgrafla bildirmiştir 32. Zeki Paşa, Bağdat taki valilik hizmeti sırasında bazı basit işlerde bile merkezi hükümetin baskısına maruz kalmaktaydı. O dönemde merkez ile taşra arasındaki haberleşmenin büyük kısmı telgrafla yapılmaktaydı. Hükümet, haberleşme masraflarında tasarrufa gitmek için telgraflarda kullanılabilecek kelime sayısını kısıtlamıştı. Bağdat tan İstanbul a gönderilen 29 Nisan 1329 tarihli bir telgrafın sonundaki icrâ-yı îcâbı menût-ı re y-i nezâret-penâhîleridir ibaresi fazla bulunmuş ve bu fazla ibarenin ücretinin Bağdat Valisi Zeki Paşa dan tahsili için Posta ve Telgraf Nezareti, Dâhiliye Nezareti, Bağdat Valiliği ve Memûrîn 28 Balkan devletlerine karşı yürütülen savaşta alınan yenilgiler ve ordudaki disiplinsizlik gibi nedenlerle Sadrazam Ahmet Muhtar Paşa nın başkanlığındaki Büyük Kabine 29 Ekim 1912 de istifa etmiş, yerine kurulan Kâmil Paşa kabinesi de görüntüyü kurtarmaktan öteye gidememiştir. Turfan, a.g.e., s. 237-238. Kamil Paşa ve hükümeti hakkında geniş bilgi için bkz: İbnülemin Mahmut Kemal İnal, Son Sadrazamlar, C. III, İstanbul, Dergâh Yay., 1982, s. 1347-1472. 29 Ahmad, a.g.e., s. 147-151; Yaşar Akbıyık, Osmanlıdan Türkiye ye Tarih Toplum Siyaset, Ankara, Semih Ofset Yay., 2012, s. 143. Babıali Baskını hakkında daha geniş bilgi için bkz: Sina Akşin, Jön Türkler ve İttihat Terakki, Ankara, İmge Kitabevi Yay., 1998, s. 316-323. 30 Mahmut Şevket Paşa ve hükümeti hakkında geniş bilgi için bkz: İnal, a.g.e.,c. IV, s. 1869-1892; Ahmad, a.g.e., s. 150-179, 221; Akşin, a.g.e., s. 323-339. 31 Harbiye Nezareti, Zeki Paşa nın istediği bu atamayla ilgili olarak 16 Aralık 1912 (7 Muharrem 1331) tarihinde sadaretin onayını talep etmiştir. Bkz. BOA, BEO, 4127/309472. 32 28 Teşrinisani 1328 tarihli telgraf için bkz: BOA, DH. H, 19/46.
422 Seydi Vakkas TOPRAK Müdüriyeti arasında uzun süren yazışmalar yapılmıştır. Zeki Paşa bu sırada Bağdat Valiliği nden ayrılmış olduğu için kendisine ulaşılamamış ve yazışmalar uzamıştır 33. Yine Bağdat Vali Muavini Lütfi Bey in Zeki Paşa ya gönderdiği bir telgrafta yer alan yirmi beş kelimelik fazla kısım için istenen kırk kuruş, Posta ve Telgraf Nezareti tarafından yirmi beş kuruşa indirilmiş ve Zeki Paşa bu yazışmanın yapıldığı sırada istifa etmiş olduğu için bu ücret Bağdat Telgrafhanesi nden talep edilmiştir 34. Zeki Paşa, Bağdat Vilayeti ve VI. Ordu mıntıkasındaki yerlerde bazı idari değişiklikler yapmak istiyordu. Fakat istekleri İttihatçı hükümet tarafından dikkate alınmıyordu. Hatta kendisine sorulmadan subay ve memur atamaları bile yapılmaktaydı. Bu durumda, Zeki Paşa nın, İstanbul da iş başında bulunan yeni hükümetle çalışması oldukça güç olmaya başlamıştı. Örneğin, Bağdat Jandarma Alay Kumandanı Binbaşı Ahmet Bey den hiç memnun olmayan Zeki Paşa, vilayet idaresiyle ilgili işlerde bu komutanla birlikte çalışamıyordu. Kumandanın değişmesi için İstanbul dan talepte bulunmuştu. Ancak Harbiye Nezareti, Bağdat valisinin isteklerini dikkate almayarak komutanın görevinde kalmasına karar vermişti 35. Benzer bir durum Basra Jandarma Alay Kumandanı Binbaşı Akif Bey için de geçerliydi 36. Zeki Paşa, yetkilerini kullanmaya kararlıydı. Ya kendisine verilen yetkileri kullanmasına müsaade edilecek ya da valilik görevini bırakacaktı. Dâhiliye Nezareti ne gönderdiği 17 Şubat 1913 tarihli telgrafı bu düşüncesini tam olarak açıklıyordu. Paşa, telgrafta; ya kendisine fermanla verilen yetkileri kullanabilmesi için bütün nezaretlere yazıyla gereken bilginin verilmesini ya da kendisinin görevi bırakarak İstanbul a dönmesine izin verilmesini istemekteydi. Dâhiliye nazırı ise, Zeki Paşa nın bu isteğine cevap olarak, bütün vilayet valilerinin yetkilerinin genişletilmesi için yeni bir kanunun hazırlanmakta olduğunu, dolayısıyla bu konuda diğer nezaretlere herhangi bir tebligatın yapılmasına gerek olmadığı şeklinde bir yazı göndermiştir. Zeki Paşa ise, artık bu hükümetle çalışamayacağı kanaatine kesin olarak varmıştır. İstanbul a gönderdiği 19 Mart 1913 tarihli yazıyla, Bağdat taki görevlerinden istifa ettiğini ve yerine başka birinin görevlendirilmesini istemiştir 37. Zeki Paşa nın İstifası ve Bağdat tan Ayrılması Zeki Paşa nın durumu Vükelâ Meclisi nde değerlendirildikten sonra istifası uygun bulunmuştur. Vükelâ Meclisi nde yapılan görüşmede Zeki Paşa dan boşalan Bağdat Valiliği ne, o sırada Diyarbekir valisi bulunan Celal Bey in getirilmesine karar verilmiş ve netice saraya bildirilmiştir. Sadaret ve saray arasında gerekli yazışmaların yapılması neticesinde Zeki Paşa nın yerine Bağdat Valiliği ne Celal Bey in atanması yönünde padişah iradesi çıkmıştır 38. Böylece Bağdat taki valilik ve komutanlık görevleri sona eren Zeki Paşa, Bağdat ta daha fazla zaman geçirmek istememiş ve hemen vilayetten ayrılmak istemiştir. Sağlığının yeni vali gelinceye kadar Bağdat ta beklemeye müsait olmadığını gerekçe göstererek, yerine bir vekil tayin edildikten sonra vilayetten ayrılmak istediğini İstanbul a bildirmiştir 39. İstanbul ile yapılan muhabere sonucu Zeki Paşa nın Bağdat tan ayrılma isteği kabul edilmiştir. Zeki Paşa, Bağdat ta yerine vali vekili olarak Lütfi Bey i bıraktıktan sonra 1913 yılı Mayıs ayı ortalarında vilayetten ayrılmış olmalıdır. Bağdat tan İskenderun a kadar karayoluyla gitmiş, oradan deniz yoluyla İstanbul a hareket etmiştir 40. 33 BOA, DH. İD, 81 3/20. Konuyla ilgili yazışmalar bir dosya halindedir. 34 Erbengi-Kutluğ, a.g.e., s. 5, 26-28. 35 BOA, DH. İD, 175/1. 36 BOA, DH. İD, 175/1. 37 Erbengi-Kutluğ, a.g.e., s. 5, ; Çakaloğlu, a.g.t., s. 291-292. 38 BOA, BEO, 420/315708; Çakaloğlu, a.g.t., s. 292. 39 1 Mayıs 1913 (18 Nisan 1329)tarihli şifreli telgraf için bkz: BOA, DH. ŞFR., 420/6; Çakaloğlu, a.g.t., s. 292. 40 Çakaloğlu, a.g.t., s. 293.
Müşir Mehmed Zeki Paşa nın Bağdat Valiliği 423 Zeki Paşa nın Bağdat Valiliği nden ayrılmasından sonra Bağdat ve çevresinde asayişin bozulduğu anlaşılmaktadır. Mesela; Bağdat ile Felluce arasında kervanları soyan eşkıyaların, üzerlerine giden jandarmalarla çatışmışlar ve bazılarını yaralamışlardır 41. Bağdat ta yaklaşık yedi ay kadar valilik yapan Zeki Paşa, Bağdatlılar tarafından çok sevilmiştir. Zeki Paşa nın Bağdat tan ayrılacağı yolunda haberler yayılınca, Bağdatlılar da paşanın vilayetlerinde kalması için gayret etmiş, bu amaçla defalarca İstanbul a telgraflar göndermişlerdir 42. Sadaret Tahrirat Kalemi nden Dâhiliye Nezareti ne gönderilen 17 Mayıs 1913 (10 Cemaziyelahir 1331) tarihli bir yazı, Bağdat tan gönderilen bu telgrafların mahiyetini açıklamaktadır. Sadaretin yazısından; Zeki Paşa nın Bağdat Valiliği nde bırakılması isteğini içeren, Bağdat eşrafından çeşitli kişilerin imzasını taşıyan telgrafların padişaha sunulmuş olduğu, adı geçen telgrafların Mabeyn Kitabeti tarafından Babıâli ye de gönderildiği anlaşılmaktadır 43. Zeki Paşa nın Bağdat Valiliği nde bırakılması için İstanbul a gönderilen telgraflar, paşanın vilayetten ayrılmasından sonra da devam etmiştir. Yüzlerce kişinin imzasını taşıyan bu telgraflarda Irak, Bağdat ve Basra nın özel konumu ile buraların güvenliğinin önemi hatırlatılarak metanetli, tecrübeli, dindar ve tarafsız bir valiye duyulan ihtiyaç dile getirilmektedir. Eski vali Zeki Paşa nın sahip olduğu tecrübe, kudret, dindarlık ve tarafsızlıkla bölgede asayişi sağlayarak halkın sevgisini kazandığı belirtilmekte, eğer Irak ta huzur ve sükûnetin devamı isteniyor ise eski valinin görevine iadesi istenmektedir. Ancak bu telgrafların hiç biri İstanbul daki İttihatçı hükümet tarafından dikkate alınmamıştır 44. Bağdat tan döndükten sonra bir süre İstanbul da ikamet eden Zeki Paşa, herhangi bir görev üstlenmeyerek açıkta kalmış, Enver Paşa nın Harbiye nazırı olduğu sırada emekliye ayrılmıştır. Bir süre sonra, 2 Aralık 1913 tarihinde, ailesiyle birlikte İzmir e giderek yerleşmek için hükümetten izin istemiştir. Zeki Paşa nın isteği değerlendirilerek padişaha arz edilmiştir. Zeki Paşa nın İzmir e gitme isteğinin padişah iradesiyle kabul edildiği, Sadaret Tahrirat Kalemi nden Harbiye Nezareti ne yazılan 5 Aralık 1913 tarihli yazıdan anlaşılmaktadır 45. SONUÇ İkinci Meşrutiyet i ilan ederek iktidarı ele geçiren İttihat ve Terakki Cemiyeti, uyguladığı sert, baskıcı ve otoriter yönetim nedeniyle kısa sürede güçlü muhalefet gruplarıyla karşı karşıya kalmıştır. Mebusan Meclisi içindeki ve dışındaki sivil gruplar ile askerler arasındaki muhalifler, İttihatçılara karşı bir araya gelerek güç birliği yapmışlardır. Hürriyet ve İtilaf Fırkası etrafında birleşmiş olan bu muhalefet karşısında dayanamayan İttihatçılar, iktidarı bırakmak zorunda kalmışlardır. Yeni kabineyi kuran Ahmet Muhtar Paşa, İttihatçıların görevden uzaklaştırdığı devlet adamlarını yeniden işbaşına getirmiştir. Ahmet Muhtar Paşa nın göreve getirdiği, İttihatçıların görevden uzaklaştırmış olduğu, tecrübeli devlet adamlarından biri de Zeki Paşa dır. Zeki Paşa, Bağdat Valiliği görevinde yaklaşık yedi ay kalmıştır. Henüz görev yerine varmadan kendisini göreve getiren Ahmet Muhtar Paşa istifa etmek zorunda kaldığından, Zeki Paşa, Bağdat taki valilik hizmetini iktidar desteğinden yoksun olarak yürütmek zorunda kalmıştır. Yeniden iktidara gelen İttihatçılar, kendilerinden olmayan devlet adamlarını iş başından uzaklaştırmaya başlamışlardır. Bağdat Valisi Zeki Paşa ya geniş yetkiler verilmiş 41 Eşkıyalar yakalanarak adliyeye teslim edilmiştir. Bkz: 23 Eylül 1913 tarihli belge için bkz: BOA, DH. H., 19/57. 42 Çakaloğlu, a.g.t., s. 292. 43 BOA, BEO, 4173/312929. 44 Çakaloğlu, a.g.t., s. 292-293. 45 BOA, BEO, 4236/317678; Çakaloğlu, a.g.t., s. 293.
424 Seydi Vakkas TOPRAK olmasına rağmen, bu yetkilerin kullanılmasına müsaade etmemişler ve vilayet idaresinde zorluklar çıkarmışlardır. Zeki Paşa nın istediği atamaları yapmadıkları gibi ona sormadan çeşitli memurluklara ve komutanlıklara tayinler yapmışlardır. İttihatçılarla çalışamayacağını anlayan Zeki Paşa, Bağdat valiliğinden istifa etmek zorunda kalmıştır. İttihatçılar, devleti idare ederken partizanlığı ön planda tutmuşlar, kendi partilerinden olmayanları devletin önemli makamlarından uzaklaştırmışlardır. Dolayısıyla merkezden uzak ve oldukça geniş bir vilayet olan Bağdat ın iyi bir şekilde idaresini ve güvenliğini Zeki Paşa gibi tecrübeli bir devlet adamıyla sağlamaları mümkün olduğu halde, bu yolu tercih etmeyerek valinin yetkilerini bile kullanmasına izin vermemişler ve istifasını sağlamışlardır. KAYNAKÇA Arşiv Kaynakları BOA, BEO, 3865/289828. BOA, BEO, 4090/306718. BOA, BEO, 4127/309472. BOA, BEO, 4173/312929. BOA, BEO, 420/315708. BOA, BEO, 4236/317678. BOA, DH. H, 19/46. BOA, DH. H, 19/57. BOA, DH. İD, 175/1. BOA, DH. İD, 81 3/20. BOA, DH. ŞFR, 420/6. BOA, MV, 227/208. Tedkik Eserler AHMAD, Feroz, İttihat ve Terakki 1908-1914, (Çev: Nuran Yavuz), İstanbul, Kaynak Yay., 1995. AKBIYIK, Yaşar, Osmanlıdan Türkiye ye Tarih Toplum Siyaset, Ankara, Semih Ofset Yay., 2012. AKŞİN, Sina, Jön Türkler ve İttihat Terakki, Ankara, İmge Kitabevi Yay., 1998. ARTUÇ, Nevzat, Cemal Paşa Askerî ve Siyasî Hayatı, Ankara, TTK Yay., 2008. ARTUÇ, Nevzat, Osmanlı Devleti nin Son Dönem Irak Politikasına Bir Örnek: Nazım Paşa nın Bağdat Valiliği (25 Kasım 1909 15 Mart 1911), Belleten, C. LXXIV, Ankara, 2010,, sa. 271, s. 833 871. ÇAKALOĞLU, Cengiz, Müşîr Mehmed Zeki Paşa (1835 1929), Doktora Tezi, Erzurum, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1999. DEMİR, Fevzi, İkinci Meşrutiyet Dönemi Meclis-i Mebusan Seçimleri (1908 1914), Doktora Tezi, İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, 1994. ERBENGİ, Türkân- Kutluğ, Emin, Müşir Mehmed Zeki Paşa ve Belgelerle Ermeni Olayları, İstanbul, Kuşak Ofset, 2005. İNAL, İbnülemin Mahmut Kemal, Son Sadrazamlar, C. III-IV, İstanbul, Dergâh Yay., 1982. KLEIN, Janet, Hamidiye Alayları İmparatorluğun Sınır Boyları ve Kürt Aşiretleri, İstanbul, İletişim Yay., 2014. KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C. IX., Ankara, TTK Yay., 1996. KURAN, Ahmet Bedevi, İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler, İstanbul, Kaynak Yay., 2000. TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye de Siyasal Partiler, C. I, İstanbul, İletişim Yay., 1998.
Müşir Mehmed Zeki Paşa nın Bağdat Valiliği 425 TURFAN, M. Naim, Jön Türklerin Yükselişi Siyaset, Askerler ve Osmanlının Çöküşü, İstanbul, Alkım Yay., 2005. UÇAEOL, Rıfat, Siyasi Tarih, İstanbul, Filiz Kitabevi Yay., 1985.
426 Seydi Vakkas TOPRAK Ek.1: BOA, BEO, 4173/312929. Zeki Paşa nın Bağdat Valiliği nde bırakılması için Bağdat eşrafından çok sayıda kişinin imzasını taşıyan telgrafların padişaha gönderilmiş olduğuna dair Sadaret Tahrirat Kalemi nden Dâhiliye Nezareti ne gönderilen yazı. Ek.2: BOA, BEO, 4173/4236/317678. Zeki Paşa nın İzmir de ikamet etmesine dair irade çıktığını Harbiye Nezareti ne bildiren Sadaret Tahrirat Kalemi nin yazısı.