TÜRKİYE EKONOMİSİNDE REEL DÖVİZ KURU VE İTHALAT İLİŞKİSİ

The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number:http://dx.doi.org/1.9761/jasss3397 Number: 45, p. 327-336, Spring III 216 Yayın Süreci Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date 3.3.216 15.4.216 TÜRKİYE EKONOMİSİNDE REEL DÖVİZ KURU VE İTHALAT İLİŞKİSİ RELATIONSHIP BETWEEN REAL EXCHANGE RATE AND IMPORT IN TURKISH ECONOMY Yrd. Doç. Dr. Zehra DOĞAN Abant İzzet Baysal Üniversitesi Gerede Uygulamalı Bilimler Yüksekokulu Arş. Gör. Ünzüle KURT Ardahan Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Öz Dış ticaret dengesi ve reel döviz kuru ilişkisi başka bir ifade ile dış ticaret dengesinin reel döviz kuru hareketlerine tepkisi her dışa açık ekonomide temel etkileyici faktörlerin başında gelmektedir. Özellikle gelişmekte olan ekonomilerde üretim ve ticaret yapısı nedeni ile reel döviz kuru hareketleri dış ticaret dengesi üzerinde belirleyici bir etkiye sahiptir. Gelişmekte olan ülke kategorisinde yer alan Türkiye ekonomisinde de özellikle ithalata bağımlı üretim ve ticaret yapabilen yapısı gereği reel döviz kuru hareketleri dış ticaret dengesi üzerinde önemli etkilere sahiptir. Ülkenin uluslararası rekabet gücünü belirleyen bir faktör olarak döviz kuru ve döviz kuru politikalarının etkisini ifade etmek bu anlamda önem kazanmaktadır. Çalışmada Türkiye ekonomisinde 23:1-215:1 dönemi için döviz kurları ile yatırım malı ve tüketim malı ithalatı üzerinden yatırım tüketim etkileşimi ampirik olarak incelenmektedir. Granger Nedensellik analizi, etki tepki analizi ve varyans ayrıştırması yöntemlerinin kullanıldığı çalışmada, ekonometrik analizler sonucunda, döviz kurlarındaki bir değişme ile yatırım ve tüketim malı ithalatı arasında nedensellik ilişkisine rastlanılmıştır. Kur değişmeleri Türkiye ekonomisinde döviz kuru, üretim ve ihracat yapan kesimi maliyet unsuru olarak etkilemektedir. Sonuç olarak, döviz kurlarının yatırım ve tüketim malı ithalatı üzerinde etkili olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bu bağlamda döviz kurları ile nedensellik ilişkisi içerisinde bulunan sermaye malı ve tüketim malı ithalatının reel döviz kuru tarafından etkilendiği anlaşılmaktadır. Bu bağlamda kur hareketleri ithalat üzerinde önemli bir etkiye sahip olup özellikle tüketim malı ithalatındaki değişmelerin çok yüksek oranda sermaye malı ithalatındaki değişmelerden kaynaklandığı sonucu dikkat çekmektedir. Anahtar Kelimeler: Reel Döviz Kuru, İthalat, İhracat, Dış Ticaret Dengesi, VAR Modeli Abstract Relationship between balance of foreign trade and real exchange rate, in other words, reaction of balance of foreign trade towards real exchange rate is a leading and effective factor in each outward-oriented economy. Real exchange rate movements have a determinative effect on the balance of foreign trade as a result of production and trade structure especially in developing economies. Real exchange rate movements have also serious effects on the balance of foreign trade in

328 Zehra DOĞAN & Ünzüle KURT Turkish economy, as a developing country, as a result of its structure which can carry out importation-oriented production and trade. In this regard, it is necessary to touch upon the effect of exchange rates and exchange rate policies as a factor which determines international competitive capacity of the country. In the study, the interaction between investment and consumption has empirically been analyzed in terms of exchange rates and the importation of investment goods and consumption goods in Turkish economy for 23:1-215:1 periods. Granger Causality analysis, inpulseresponse analysis and variance decomposition methods have been used in the study and a causality relationship has been realized between a change in exchange rates and importation of investment goods and consumption goods as a result of econometric analyses. Changes in exchange rates effect the cost of production and export sectors in Turkish Economy In conclusion, it has been concluded that exchange rates are effective in the importation of investment goods and consumption goods. In this regard, it is also understood that real exchange rates affect the importation of capital goods and consumption goods which is in causality relation with exchange rates. In this regard, rate movements have a serious effect on importation and it is notable that especially changes in the importation of consumption goods highly arise out of the changes in the importation of capital goods. Keyword: Real Exchange Rate, Import, Export, Balance of Trade VAR Models 1. Giriş Dış ticaret dengesi, bir ülkenin uluslar arası rekabet gücünü gösteren önemli bir makro ekonomik değişkendir. Dış ticaret haddi bir birim ihraç malı ile kaç birim ithal malının alınabileceğini gösterir. Dış ticaret hadlerindeki bir azalma ülkenin rekabet gücünün azalması anlamına gelmektedir. Döviz kuru ise dış ticaret hadlerini ve dış ticaret dengesini değiştiren, dolayısıyla rekabet gücünü etkileyen faktörlerin başında gelmektedir. Üretimin çok bağlantılı yapısı gereği ithal ve ihraç mallarının döviz kuru değişimlerinden nasıl etkilendiği / etkilenebileceği konusu ve cevapları ülkelerin dış ticaret politikalarına şekil vermektedir. Bu anlamda dış ticaret politikası belirlenirken, ithalat ve ihracatın reel kur değişimlerinden etkilenip etkilenmediğini ortaya koymak önemli hale gelmektedir. Bu bakış açısından hareketle bu çalışmada Türkiye ekonomisi için 23:1-215:1 döneminde yatırım ve tüketim malı ithalatının döviz kurlarından ne yönde etkilendiği üzerinde durulmuştur. Ekonometrik analizler sonucunda döviz kurlarındaki bir değişmenin yatırım ve tüketim malı ithalatı arasında nedensellik ilişkisine rastlanılmıştır. Kur değişmeleri Türkiye ekonomisi üretim ve ihracat yapan kesimi maliyet unsuru olarak etkilemektedir. Bu bağlamda alınacak politika önlemlerinin bu yapıyı merkeze koyması gerekmektedir. 2. Literatür Terzi ve Zengin (1999) Türkiye de 198-1995 aylık verileri ile döviz kuru ile sektörel bazda ithalat-ihracat ilişkisi incelenmiştir. Çalışma sonucunda, döviz kuru ile ihracat ve ithalat arasında nedensellik ilişkisine rastlanmamıştır. Baccheta ve Wincoop (2) çalışmasında döviz kurlarının, dış ticaret ve refah üzerinde etkili olup olmadığını araştırmıştır. Araştırma sonucunda döviz kurları istikrarının daha çok ticarete ve refaha sebep olmayacağını, ticaret ve refahın artması için uygun para politikası geliştirilmesi gerekliliğini vurgulamışlardır. Zengin (21) çalışmasında Türkiye ekonomisi için 1994-2 aylık verileri ile ihracat fiyat endeksi, ithalat fiyat endeksi ve reel döviz kuru ilişkisi araştırılmıştır. Çalışma sonucunda, ihracat ve ithalat fiyat endeksinden döviz kuruna doru nedensellik ilişkisi mevcutken tersi durum için bu ilişkinin mevcut olmadığı bulgulanmıştır. Gürbüz ve Çekerol (22), döviz kuru ile dış ticaret hadleri arasında uzun dönemli bir ilişki olup olmadığını araştırdıkları çalışmalarında eşbütünleşme analizi uygulamışlardır. Uygulama sonucu uzun dönemde döviz kuru ile dış ticaret hadleri arasında bir ilişki bulgulanamamıştır. Vergil (22) çalışmasında, 199-2 yılları için aylık bazda reel döviz kuru oynaklığının Türkiye den ABD ye ve AB nin üç önemli ticaret ortağına yapılan mal ihracı üzerindeki etkisini test etmiştir. Eşbütünleşme ve hata düzeltme modellerinin kullanıldığı çalışmada, kur oynaklığının mal ticaretine negatif şekilde etki ettiğini bulgulanmıştır. Broda ve Romalis (23) çalışmasında, döviz kuru ve reel efektif döviz kurunun dış ticaret üzerindeki etkisi seçili dünya ülkelerinde analiz edilmiştir. 197-1977 yılları için seçili

Türkiye Ekonomisinde Reel Döviz Kuru ve İthalat İlişkisi 329 ülkelerde kur oynaklığının dış ticaret üzerinde azaltıcı bir etkisinin olduğu bulgulanmıştır. Karagöz ve Doğan (25) çalışmasında Türkiye ekonomisi için 1995-24 aylık verileri ile ihracat, ithalat ve reel döviz kuru ilişkisini incelemişlerdir. Çalışma sonucunda, reel döviz kurundan dış ticaret değişkenlerine doğru bir nedensellik ilişkisi bulunamamıştır. Develuasyon kısa dönemde dış ticaret üzerinde olumlu etki ortaya çıkarırken, uzun dönemde dış ticaret açıkları artmaktadır. Öztürk (26) çalışmasında döviz kuru oynaklığının dış ticaret üzerindeki etkisini literatür açısından incelemiştir. Araştırması sonucunda, literatürde gelişmişlik derecesi ne olursa olsun, kur oynaklığının dış ticareti engellediği yargısına ulaşıldığını bulgulamıştır. Kandil ve Berument ve Dinçer (26) döviz kuru dalgalamalarının Türk ekonomisine olan etkilerini araştırdıkları çalışmada, 198-24 yılları için zaman serisi analizinden faydalanmışlardır. Çalışma sonucunda beklenmeyen / istenmeyen kur dalgalanmalarının asimetrik etki ortaya çıkararak ekonomide tüketim ve yatırım kararlarını olumsuz etkileyeceği sonucuna ulaşılmıştır. Ay ve Özşahin (27) çalışmasında reel kuru değiştiren develüasyon uygulamaları sonucu dış ticaret dengesinin nasıl değiştiği araştırılmıştır. Türkiye ekonomisi için 1995-27 dönemi için zaman serisi analizi uygulanmış ve dönem içerisinde döviz kurunun ithal ve ihraç mal fiyat endeksleri üzerinde önemli ölçüde etkili olduğu bulgulanmıştır. Hayakawa ve Kımura (28) Doğu Asya da uluslararası ticaret ve döviz kurları ilişkisini inceledikleri çalışmalarında, kur oynaklığının dış ticaret üzerindeki etkisini incelemişlerdir. Çalışmanın amacı, döviz kuru oynaklığının dış ticareti ticari mal üretimi ve ticaret yapısı olmak üzere iki yönden etkilediği ve bu etkiler arasındaki farkın neler olduğunu belirtmektir. Buna göre, Doğu Asya bölgesinde kur oynaklığı, ticari mal üretimini azaltmakta, ticaret yapısının ithal mallara doğru değiştirmektedir. Duasa (29) Malezya ekonomisinde döviz kuru şoklarının ihracat ve ithalat üzerindeki etkisini ampirik olarak incelemişlerdir. 1999-26 yılları için yapılan çalışmada döviz kuru ani değişimlerinin Malezya ihracat ve ithalatını önemli şekilde etkilediği öne sürülmüştür. Varyans ayrıştırma ve etki-tepki analizlerinin kullanıldığı çalışmada, döviz kuru şoklarının ithalat ve ihracat fiyatlarını doğrudan etkilediği / değiştirdiği bulgulanmıştır. Vergil ve Erdoğan (29) çalışmasında 1989-25 dönemi için döviz kuru ve ticaret dengesi ilişkisini incelemişlerdir. Marshall- Lerner koşulunun kısa dönemde J eğrisi etkisi nedeniyle dış ticaret hadleri üzerinde negatif etki yaratacağını teorik olarak temellendirdikleri çalışmada Türkiye için kısa dönemde develuasyonun ticaret hadleri üzerinde J eğrisi etkisi nedeniyle negatif etki ortaya çıkardığını bulgulamışlardır. Tarı ve Yıldırım (29) çalışmasında 1989-27 yılları arasında Türkiye ekonomisi için döviz kuru belirsizliğinin ihracata olan etkisi test edilmiştir. Çalışmada zaman serisi analizi ve uzun dönemli ilişkiyi belirlemek açısından eşbütünleşme analizi uygulanmıştır. Analiz sonucunda döviz kuru belirsizliğinin uzun dönemde Türk ihracatını negatif etkilediği bulgulanırken, kısa dönemde ihracatı etkilemediği ortaya çıkarılmıştır Jabara (29) çalışmasında, 1999-28 döneminde ABD ekonomisinde kur değişimlerinin ithalatı nasıl etkilediğini araştırmıştır. Regresyon yönteminin kullanıldığı çalışmada ABD ekonomisinde mal ithalatının kur değişimlerinden etkilendiği sonucuna ulaşılmıştır. Hepaktan ve Çınar ve Dündar (211) çalışmasında Türkiye ekonomisi için 1982-211 döneminde aylık bazda veriler kullanarak, reel kurun dış ticaret ile ilişkisini araştırmıştır. Eşbütünleşme ve Granger nedensellik analizlerinin kullanıldığı çalışmada dış ticaret işlemleri kur üzerinde, kurun dış ticaret üzerindeki etkisinden daha etkili olarak bulgulanmıştır. Auboin ve Ruta (211) döviz kuru ve dış ticaret ile ilgili geniş bir literatür sundukları çalışmasında, kur oynaklığının dış ticareti olumsuz yönde etkilediği ve üretim ile tüketim yapısını bozduğunu bulgulamışlardır Thorbecke ve Atsuyuki (212) çalışmasında döviz kuru değişimlerinin Almanya ihracatını nasıl etkilediğini araştırmıştır. Panel eşbütünleşme analizinin kullanıldığı modelde Almanya için tüketim malları ihracatı fiyat esnekliğinin sermaye malı ihracatı fiyat esnekliğinden

33 Zehra DOĞAN & Ünzüle KURT daha yüksek olduğu bulgulanmıştır. Ayrıca Almanya dan Euro bölgesine doğru yapılan ihracat fiyat esnekliği bölge dışına yapılan fiyat esnekliğinden büyüktür. Çalışma sonucunda Almanya da iç devalüasyon uygulamasının ihracatta bir dalgalanma oluşturarak pozitif katkıda bulunduğu ortaya konmuştur. Choudhri ve Hakura (212) 1979-21 yıllarını içeren geniş bir ülke kategorisinde yaptıkları çalışmada döviz kuru şoklarının ithalat ve ihraç malları fiyatlarını nasıl etkilediğini sorgulamışlardır. Uluslararası Para Fonu öncülüğünde hazırlanan bu çalışmada VAR analizi uygulanmış ve uzun dönemli eşbütünleşme analizi tercih edilmiştir. Analiz sonucunda periyot üç kısımda incelenmiş, ve döviz kurundaki 1 birimlik değişmenin ithal ve ihracatı ne yönde ve şiddette etkilediği bulunmuştur. Liu ve Lu ve Zhou (213) çalışmasında, Çin ekonomisinde 25-211 yılları için aylık veriler kullanılarak döviz kuru değişimlerinin ihracat üzerindeki etkisi test edilmiştir. Zaman serisi ve eşbütünleşme testlerinin uygulandığı çalışmada yüzde 1 lik bir kur değişmesinin yüzde 1,89 oranında toplam ihracatı değiştirdiği sonucu bulgulanmıştır. Kızıldere ve Kabadayı ve Emsen (213) çalışmasında 1994-21 yıllarında seçili yükselen ekonomilerde dış ticaretin döviz kuru ile ilişkisi incelenmiştir. Panel veri analizi yöntemi kullanılan çalışmada kur oynaklığının yükselen ekonomilerde kısa dönemde ihracatı olumsuz yönde etkilediği, uzun dönemde düşük kur politikalarının tüketim kalıplarını bozarak ithal mallara kaymalara yol açtığı bulgulanmıştır. Tapşın ve Karabulut (213) çalışmasında 198-211 dönemi için Türkiye Ekonomisinde reel döviz kuru, ithalat ve ihracat ilişkisi ekonomi ve yönetim açısından incelenmiştir. Çalışma sonucunda, ithalat değişkeninden ihracat değişkenine doğru ve reel döviz kuru değişkeninden ithalat değişkenine doğru nedensellik ilişkisi tespit edilmiştir. Kızıldere ve Kabadayı ve Emsen (214) çalışmasında 198-21 yıllarında Türkiye ekonomisi için dış ticareti etkileyen reel döviz kurları, GSYİH, dış gelir ve politik haklar açıklayıcı değişken olarak kullanılmış ve kısa-uzun dönem ilişkileri belirleyen eşbütünleşme ve hata testi modellemeleri kullanılmıştır. Uygulama sonucunda, döviz kurlarının dış ticaret üzerinde etkili olmadığı, Türk dış ticaret yapısının ithalata bağlı ihracat yapma eğiliminde olduğu bulgulanmıştır. Li ve Xu ve Zhao (215) çalışmasında Çin ekonomisinde döviz kuru dalgalanmalarının ithalat üzerindeki etkisini araştırmıştır. 2-26 yılları arasında Çin'de OECD ülkelerinde ithalat yapan firmaların regresyon analizinde ani döviz kuru şoklarının ithalatı etkilediği sonucuna ulaşılmıştır. Literatür okumalarında döviz kuru ve ithalat-ihracat arasında sıkı bir ilişki olduğu hem teorik hem de uygulamada bulgulanmıştır. Döviz kurunda meydana gelen ani değişiklikler uluslararası alanda ihraç ve ithal mallarının fiyat ve maliyetlerini değiştirerek, ithalat ve ihracat hacmini değiştirmektedir. Benzer şekilde Türkiye'de döviz kuru dalgalanmaları maliyet unsuru olarak ithalatı etkilemektedir. 2.1. Veri Seti Çalışmada, döviz kurları ile ithalat arasındaki ilişki yatırım ve tüketim malları ithalatı bağlamında incelenmekte olup, yatırım ve tüketim etkileşiminin döviz kuru ile ilişkisini ortaya koymak amaçlanmaktadır. Bu bağlamda, yapılan ampirik analiz kapsamında 23:1-215:1 dönemi aylık verileri ile Türkiye ekonomisi ele alınmaktadır. Tablo.1 Analizde Kullanılan Değişkenler Değişken Değişken Adı Kaynak Kodları rdk Reel Döviz Kuru TCMB/EVDS smi Sanayi Malı İthalatı TCMB/EVDS tmi Tüketim Malı İthalatı TCMB/EVDS Analizde döviz kurlarını temsilen kullanılan reel döviz kuru değişkeni Merkez Bankası nın tanımladığı biçimi ile kullanılmıştır. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) tarafından hesaplanan reel efektif döviz kuru endeksleri ülke fiyat düzeyinin dış ticaret yaptığı ülkelerin fiyat düzeylerine oranının ağırlıklı geometrik ortalaması alınarak hesaplanmaktadır. Bu yöntem aşağıdaki

Türkiye Ekonomisinde Reel Döviz Kuru ve İthalat İlişkisi 331 matematiksel formül ile ifade edilebilir (TCMB, Yöntemsel Açıklama). Denklemde yer alan wi i ülkesinin Türkiye nin (REK) endeksindeki ağırlığını, Türkiye nin fiyat endeksini, i ülkesinin fiyat endeksini, i ülkesinin parasının TL cinsinden kur değerini ve N ülke sayısını göstermektedir. İthalat değişkenleri sanayi malı ithalat toplamları ile tüketim malı ithalat toplamları verilerinden oluşmaktadır. Zaman serilerinde VAR analizinin ön koşulu olan serilerin durağan olması gerekliliği bağlamında serilere birinci derece fark işlemi uygulanmıştır. 2.2. Yöntem Modelde yer alan bir zaman serilerinin izlenen süre içerisinde izledikleri trendlerin birbirinden bağımsız olup olmadıkları bilinememektedir. Bu biçimde zaman serileri arasında simetrik bir ilişki söz konusu ise VAR modelini kullanmak uygun olacaktır Barışık ve Keskinoğlu, 23, s.68). Vektör Otoregresif Modeller (VAR), yapısal modele herhangi bir kısıtlama getirmeden değişkenler arasındaki dinamik ilişkileri ortaya koymaktadırlar (Keating, 199, s. 453 454). VAR modellerinin oluşturulmasında önemli bir kıstas gecikme uzunluğunun belirlenmesidir. Başka bir ifade ile modelde gecikme uzunluklarının dikkate alınması gelecek ile ilgili tahmin yapabilme olanağı sunmaktadır. Değişkenler arasında kurulan VAR modeli iki değişkenli biçimi ile aşağıdaki gibidir. Modelde p gecikmelerin uzunluğunu, v ise ortalaması sıfır, kendi gecikmeli değerleriyle olan kovaryansları sıfır ve varyansları sabit, normal dağılıma sahip, rassal hata terimlerini temsil etmektedir. VAR modelinde serilerin hangi sıra ile analize sokulacağı önemlidir. Bu sıralamanın başlangıcını nedensellik analizi oluşturmaktadır (Erdoğan ve Yıldırım, 29, s.64). Bu kapsamda değişkenlere uygulanan Granger nedensellik analizinin teorik çerçevesi şöyledir: Eğer gibi bir değişkene ait geçmiş dönem değerleri, gibi bir başka değişkenin tahmin edilmesine katkıda bulunuyor ise değişkenin Granger nedenidir. Xt ve Yt değişkenlerinin durağan olduğu ve sıfır ortalamaya sahip olduğu varsayılmaktadır. Hata terimleri olan ile nin birbiriyle korelasyonsuz, beyaz özelliği gösteren seriler olduğu varsayılmaktadır. İki değişken çerçevesinde nedensellik modeli şu şekildedir (Granger, 1969, s.431): Denklemdeki değerleri birlikte sıfırdan farklı iseler Yt, Xt nin Granger nedenidir. Denklemdeki değerleri birlikte sıfırdan farklı iseler Xt, Yt nin Granger nedenidir, ve değerleri birlikte sıfırdan farklı ise değişkenler arasında çift yönlü nedensellik ilişkisi vardır, ve değerleri birlikte sıfırdan farklı değiller ise değişkenler arasında nedensellik ilişkisi yoktur biçiminde yorumlanmaktadır. Çalışmada kullanılan bir diğer yöntem etki-tepki analizidir. Etki-tepki analizi biri değişkende meydana gelen bir şokun diğer değişkenler üzerindeki etkisini analiz etmektedir. İki değişkenli VAR matris formunda etki tepki fonksiyonu aşağıdaki gibi yazılmaktadır (Barışık ve Keskioğlu, 23, s.7). Modelin hareketli ortalama ile gösterimi ise özet biçimi ile şöyledir.

332 Zehra DOĞAN & Ünzüle KURT ve Bu hareketli ortalama sunumu özellikle serileri arasındaki karşılıklı etkileşimi incelemek için yararlı bir araçtır.etki-tepki fonksiyonları grafiksel olarak ( ) ve ( ) serilerinin değişik şoklar karşısındaki tepkileri şeklinde çizilmektedir. Son olarak, kullanılan varyans ayrıştırması analizi VAR modelinin hareketli ortalamalar bölümünden elde edilmekte, değişkenlerin kendilerinde ve diğer değişkenlerde meydana gelen şokların kaynaklarını yüzde olarak ifade eder (Barışık ve Keskioğlu, 23, s. 71). 2.3. Ampirik Analiz ve Sonuçların Değerlendirilmesi Çalışmada, döviz kurları ile ithalat arasındaki ilişki yatırım ve tüketim malları ithalatı bağlamında incelenmekte olup, yatırım ve tüketim etkileşiminin döviz kuru ile etkileşimini ortaya koymak amaçlanmaktadır. Bu bağlamda, yapılan ampirik analiz kapsamında 23-1- 215:1 dönemi aylık verileri ile Türkiye ekonomisi ele alınmaktadır. Oluşturulan VAR modeli bağlamında öncelikle kullanılan serilere durağanlık analiz uygulanmıştır. Phillips Perron ve Dickey Fuller birim kök testlerinin kullanıldığı analiz sonuçlarına göre, serilerin seviyelerinde eşanlı olarak durağan olmadıkları anlaşılmış ve tüm serilerin aynı düzeyde analize dahil edilmesi amaçlanarak birinci derece farkları alınarak durağanlıkları sağlanmıştır. Trendli Tablo.1 Durağanlık Analizi Sonuçları Sabitli- Trendli Sabitsiz - Trendsiz Trendli Sabitli- Trendli Sabitsiz - Trendsiz rdk -3.27** -3.28***.77-3.31** -3.2***.19 drdk 7.9* -7.15* -7.11* -8.84* -8.87* -8.88* smi -1.57-3.19.57-2.99** -7.66* -.33 dsmi -3.23** -3.23*** -3.7* -49.62* -58.53* -24.67* tmi -1.52-3.69** 1.9-2.6-7.41* 1.2 dtmi -4.7* -4.15* -3.69* -3.8* -34.7* -34.7* *:.1,**:.5,***:.1 anlamlılık düzeyini ifade etmektedir. Çalışmada kullanılan değişkenler arası ilişkinin tespiti amacı ile kurulan VAR modeli üzerinden uygulanan ve tablo 2 de verilen nedensellik analizi sonuçlarına göre, reel döviz kuru ile sanayi malı ithalatı, tüketim malı ithalatı arasında döviz kurundan söz konusu değişkenlere doğru nedensellik ilişkisi tespit edilmiştir. Tablo.2 Granger Nedensellik Analizi Sonuçları dsmi dtmi drdk dsmi dtmi Analize konu değişkenlerin hata terimlerinde meydana gelen bir şokun değişkenleri etkileme yönünün tespiti için yapılan ve şekil 1 de yer alan etki-tepki analiz sonuçlarına göre, sermaye malı ithalatında meydana gelen bir birimlik şok reel döviz kurunu iki döneme kadar pozitif etkilerken iki dönem sonra pozitif etki azalarak üçüncü dönem itibari ile negatife dönüşmekte ve genel itibari ile dalgalanarak yedinci dönem itibari ile ortadan kalkmaktadır. Tüketim malı ithalatındaki bir birimlik şok yatırım malı ithalatına göre daha sınırlı bir etki göstermekle beraber ilk etki üçüncü dönem itibari ile görülmektedir. Negatif olarak görülen bu etki beşinci dönem itibari ile ortadan kalkmaktadır. Buna karşın döviz kurunda meydana gelen bir birimlik bir şokun tüketim malı ithalatı üzerindeki etkisi ilk dört dönem pozitif seyretmekte dört dönem sonra negatife dönerek beş dönem itibari ile ortadan kalkmaktadır. Yine döviz kurunda bir birimlik bir şok sermaye malı ithalatını tüketim malı ithalatı ile paralel yönde etkilemektedir.

Türkiye Ekonomisinde Reel Döviz Kuru ve İthalat İlişkisi 333 Şekil 1. Etki Tepki Fonksiyonu Sonuçları Response to Cholesky One S.D. Innovations Response of FARKRDK to FARKRDK Response of FARKRDK to FARKSER Response of FARKRDK to FARKTUK 4 4 4 3 3 3 2 2 2 1 1 1-1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1-1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1-1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 Response of FARKSER to FARKRDK Response of FARKSER to FARKSER Response of FARKSER to FARKTUK 4 4 4 2 2 2-2 -2-2 -4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1-4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1-4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 Response of FARKTUK to FARKRDK Response of FARKTUK to FARKSER Response of FARKTUK to FARKTUK 2 2 2 1 1 1-1 -1-1 -2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1-2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1-2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 Son olarak hata terimlerinde meydana gelen bir birimlik şokun değişkenleri etkileme gücünü ortaya koyan tablo 3 te yer alan varyans ayrıştırması sonuçlarına göre, on dönem sonunda reel döviz kurundaki değişmelerin %94.82 si kendisinden kaynaklanırken %4.17 si sermaye malı ithalatından, %.99 u tüketim malı ithalatı kaynaklıdır. Sermaye malı ithalatının %7.98 i tüketim malı ithalatı şokları ile açıklanırken, %3.42 si reel döviz kuru şokları ile açıklanmaktadır. Tüketim malı ithalatının %3.25 i reel döviz kuru ile ilişkili iken%75.31 i sermaye malı ithalatı şokları ile ilişkilidir. Tablo.3 Varyans Ayrıştırması Sonuçları drdk dsmi dtmi drdk dsmi dtmi drdk dsmi dtmi drdk dsmi dtmi 1 1....16 99.83..22 67.63 32.13 2 98.68 1.31. 3.3 94.58 2.37 3.17 77.27 19.55 3 98.58 1.39.2 3. 94.12 2.86 3.17 77.15 19.67 4 95.89 3.23.87 3.46 93.74 2.78 3.24 77.87 18.88 5 95.53 3.57.89 3.43 89.81 6.75 3.27 76.68 2.2 6 95.13 3.91.95 3.42 89.15 7.42 3.24 75.68 21.6 7 94.92 4.12.95 3.41 88.66 7.91 3.26 75.48 21.25 8 94.88 4.14.96 3.4 88.62 7.96 3.25 75.32 21.42 9 94.84 4.17.97 3.4 88.6 7.99 3.25 75.29 21.45 1 94.82 4.17.99 3.4 88.61 7.98 3.25 75.31 21.43 Sonuç itibari ile döviz kurları ile nedensellik ilişkisi içerisinde bulunan sermaye malı ve tüketim malı ithalatı bu ilişkinin yönü itibari ile, sermaye malı ve tüketim malı ithalatının reel döviz kuru tarafından etkilendiği anlaşılmaktadır. Bu bağlamda kur hareketleri ithalat üzerinde önemli bir etkiye sahip olup özellikle tüketim malı ithalatındaki değişmelerin çok

334 Zehra DOĞAN & Ünzüle KURT yüksek oranda sermaye malı ithalatındaki değişmelerden kaynaklandığı sonucu dikkat çekmektedir. SONUÇ Türkiye ekonomisinde döviz kurlarının belirlenmesinde etkili faktörlerin başka bir ifade ile döviz kurları ile etkileşimde bulunan faktörlerin dış ticaret kanalı aracılığıyla incelendiği çalışmada, sanayi malı ve tüketim malı ithalatı ayrımı yapılarak ithalat kur ilişkisi ortaya konulmaktadır. Çalışma yapılan analiz kapsamında incelenen dönemde reel döviz kur ile hem tüketim hem sermaye malı ithalatı arasında nedensellik ilişkisine rastlanmış bulunmakta, bu durum döviz kurlarındaki değişmelerin ithalat üzerinde etkili olduğunu göstermektedir. Kur değişmeleri özellikle ithalata bağlı üretim ve ihracat yapan Türkiye ekonomisinde bir maliyet unsuru olarak önem arz etmektedir. Öte yandan üretimin düşük olduğu özellikle ileri teknoloji ve sermaye gerektiren tüketim malları üretiminin düşük olması kur değişmeleri karşısında ithalat rakamlarının etkilenmesine neden olmaktadır. KAYNAKÇA Auboin, M. & Ruta M. (211). The Relatıonshıp Between Exchange Rates And Internatıonaltrade: A Revıew Of Economıc Lıterature, World Trade Organization Economic Research and Statistics Division, Staff Working Paper ERSD-211-17, Erişim: www1.iadb.org/intal/intalcdi/pe/.../927 2.pdf, 5.1.216. Ay, A.t & Özşahin Ş. (27). J Eğrisi Hipotezinin Testi:Türkiye Ekonomisinde Reel Döviz Kuru Ve Dış Ticaret Dengesi İlişkisi, Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Cilt XXVI, Sayı 1, 27, s. 1-23 Erişim: iibfdergi.uludag.edu.tr/.pdf, 4.1.216. Bacchetta, P. & Eric van W. (2). Does Exchange-Rate Stability Increase Trade and Welfare? American Economic Review, 9(5): 193-119, Erişim: https://www.aeaweb.org/articles.php?doi =1.1257/aer.9.5.193, 5.1.216. Broda, C. & Romalis, J. (23). Identifying The Relationship Between Trade And Exchange Rate Volatility, LACEA Conference, Seminar Paper, cep.lse.ac.uk/seminarpapers/1-3-4- ROM.pdf, 6.1.216. Choudhri, E.U. & Hakura, D.S. (212). The Exchange Rate Pass-Through to Import and Export Prices: The Role of Nominal Rigidites and Currency Choice, IMF Working Paper 12-226, Erişim: https://www.imf.org/external/pubs/ft/wp /212/wp12226.pdf, Erişim tarihi: 9.3.216. Duasa, J. (29). Exchange Rate Shock on Malaysian Prices of Importsand Exports: An Empirical Analysis Journal of Economic Cooperation and Development, No:3, pp.99-114, Erişim: http://www.sesrtcic.org/files/article/314.p df, Erişim tarihi: 9.3.216. Erdoğan ve Yıldırım (29). Türkiye de Faiz Kanalı ile Parasal Aktarım Mekanizması, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Dergisi,4(2). http://www.acarindex.com/dosyalar/mak ale/acarindex-142388343.pdf Gürbüz, H. & Çekerol K. (22). Reel Dövz Kuru İle Dış Tcaret Haddi Ve Bileşenleri Arasındaki Uzun Dönemli İlişki, Afyon Kocatepe Üniversitesi, İİBF Dergisi Cilt IV, Sayı 2, 31-48, Erişim: http://www.iibfdergi.au.edu.tr/pdf/4_2/3. pdf, 4.1.216. Hayakawa, K. & Kımura, F. (28). The effect of Exchange Volatility on International Trade in East Asia, ERIA Dıscussion Paper Series No:3, Erişim: http://www.sciencedirect.com/science/art icle/pii/s88915839367, 6.1.216 Hepaktan, E. & Çınar, S., & Dündar, Ö. (211). Türkiye de Uygulanan Döviz Kuru Sistemlerinin Dış Ticaret İle İlişkisi, Akademik Araştırmalar ve Çalışmalar Dergisi Cilt 3 / Sayı 5 / 62-83, http://dergipark.ulakbim.gov.tr/kilisiibfa kademik/article/view/19442, 5.1.216. Jabara, C. L. (29). How Do Exchange Rates Affect Import Prices? Recent Economic Literature and Data Analysis, Officeof Industries Working Paper, Erişim: https://www.usitc.gov/publications/332/i D-21_revised.pdf, Erişim tarihi: 8.3.216. Kandil, M. & Berument, H. & Dinçer, N.N.

Türkiye Ekonomisinde Reel Döviz Kuru ve İthalat İlişkisi 335 (26). The effects of exchange rate fluctuations on economic activity in Turkey, Journal of Asian Economics, Vol. 18, pp.466-489, Erişim: http://berument.bilkent.edu.tr/jae1.pdf, Erişim tarihi: 8.3.216. Karagöz, M. & Doğan, Ç. (25). Döviz Kuru Dış Ticaret İlişkisi: Türkiye Örneği, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 15, Sayı: 2, Sayfa: 219-228, Erişim: web.firat.edu.tr/sosyalbil/dergi/arsiv/cilt1 5/sayi2/219-228.pdf, 5.1.216. Kızıldere, C. & Kabadayı, B. & Emsen, Ö. S. (213). Dış Ticaretin Döviz Kuru Değişmelerine Duyarlılığı: Seçilmiş Gelişmekte Olan Ülkeler Üzerine Bir İnceleme, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt: 27, Sayı: 3, Erişim:http://edergi.atauni.edu.tr/atauniiibd /article/view/1258117 5.1.216. Kızıldere, C. & Kabadayı, B. & Emsen, Ö. S. (214). Dış Ticaretin Döviz Kuru Değişimlerine Duyarlılığı: Türkiye Üzerine Bir İnceleme, Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi, Yıl:6, Sayı:12, Erişim: www.dergipark.ulakbim.gov.tr/ulikidinc e/article//515948, 5.1.216. Li, A.Y. & Xu, J.J. & Zhao, C.C. (215) Import response to exchange rate uctuations: A micro-level investigation,general Research Funds and Early Career Scheme GRF/ECS Project No. 646112, Erişim: http://www.freit.org/workingpapers/pap ers/firmleveltrade/freit878.pdf, Erişim tarihi: 8.3 216. Liu, Q. & Lu, Y. & Zhou, Y. (213). Do Exports Respond to Exchange RateChanges? Inference from China ís ExchangeRate Reform, Socio-Economic Research Center, Conference Paper, No: 1596-2685 Erişim:https://www2.warwick.ac.uk/fac/soc/ economics/research/centres/cage/events/confer ences/trade13/er_disconnect_puzzle_liu.pdf, Erişim tarihi: 7.3.216. Öztürk, İ. (26). Exchange Rate Volatılıty And Trade: A Lıterature Survey International Journal of Applied Econometrics and Quantitative Studies Vol.3-1, pp.85-13, Erişim:http://www.usc.es/economet/reviews /ijaeqs315.pdf, 1.1.216. Tapşın, G. & Karabulut, A. T. (213). Reel Döviz Kuru, İthalat Ve İhracat Arasındaki Nedensellik İlişkisi: Türkiye Örneği Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi (26) 213, 19-25 erişim: www.acarindex.com/dosyalar/makale/ac arindex-1423868636.pdf, 5.1.216. Tarı, R. & Yıldırım, Ç. (29). Döviz Kuru Belirsizliğinin İhracata Etkisi: Türkiye İçin Bir Uygulama, Yönetim ve Ekonomi, Cilt:16, Sayı:2, s.95-15, Erişim: http://www2.bayar.edu.tr/yonetimekono mi/dergi/pdf/c16s229/95_15.pdf, Erişim tarihi: 7.3.216. Terzi, H. & Zengin, A. (1995). Türkiye de Kur Politikası, İthalat, İhracat ve Dış Ticaret Dengesi İlişkisinin Ekonometrik Analizi, Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi,11(1-2), 24-266 Terzi, H. & Zengin, A. (1999). Kur Politikasının Dış Ticaret Dengesini Sağlamadaki Etkinliği: Türkiye Uygulaması, Ekonomik Yaklaşım Dergisi, Cilt 1, Sayı 33, Erişim: ekonomikyaklasim.org/pdfs2/eyd_v1_n33_a3.pdf, 6.1.216. Thorbecke, W. & Atsuyuki, K. (212). TheEffect of Exchange Rate Changes on Germany sexports, TheResearchInstıtute of Economy, TradeandIndustry (RIETI), Erişim: http://www.rieti.go.jp/jp/publications/dp/ 12e81.pdf, Erişim tarihi: 7.3.216. Vergil, H. & Erdoğan, S. (29). Döviz Kuru- Ticaret Dengesi İlişkisi: Türkiye Örneği, ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:5, Sayı:9, ss.35-37, Erişim: www.ijmeb.org/index.php/zkesbe/article/ viewfile/187/136, 5.1.216. Vergil, H. (22). Exchange Rate Volatility in Turkey and Its effect on Trade Flows, Journal of Economic and Social Researsch, Vol 4(1), Erişim: http://www.fatih.edu.tr/~jesr/vol4%281% 29.htm, 6.1.216. Zengin, A. (21). Reel Döviz Kuru Hareketleri Ve Dış Ticaret Fiyatları (Türkiye Ekonomisi Üzerine Ampirik Bulgular), Cumhu-

336 Zehra DOĞAN & Ünzüle KURT riyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 2, 27-42, Erişim:www.eskidergi.cumhuriyet.edu.tr/m akale/114.pdf, 5.1.216.