UKDE. Bu kitap KAHRAMANMARAŞ TĐCARET VE SANAYĐ ODASI nın bir kültür hizmetidir

UKDE. Bu kitap KAHRAMANMARAŞ TĐCARET VE SANAYĐ ODASI nın bir kültür hizmetidir 1

UKDE KĐTAPLIĞI: 74 MARAŞ TARĐHĐ SERĐSĐ: 28 Editör: Yaşar ALPARSLAN Serdar YAKAR Baskı Cilt: Lazer Ofset Baskı Tarihi : Kasım 2009 Yazışma Adresi: Vefa Kitap Kırtasiye Đsmetpaşa Mah. Borsa Cad. Buket Sitesi Altı No 17/C Tel: 0.344.225 13 00 mahmutseyithan@hotmail.com KAHRAMANMARAŞ 2

Prof. Dr. Ahmet EYĐCĐL YAKIN ÇAĞDA KAHRAMANMARAŞ KAHRAMANMARAŞ 2009 3

Ahmet EYĐCĐL: 1953 de Kahramanmaraş merkeze bağlı Peynirdere köyünde doğdu. 1966 da Peynirdere Köyü Đlkokulu nu, 1973 te Kahramanmaraş Đmam-Hatip Lisesi ni, 1974 te Kahramanmaraş Lisesi ni, 1976 da Kahramanmaraş Eğitim Enstitüsü nü bitirdi. 1979 da Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi lisans proğramından ve 1982 de aynı fakültenin yüksek lisans proğramından mezun oldu. 1989 da Ankara Üniversitesi Türk Đnkıläp Tarihi Enstitüsünde doktora programını tamamladı. Yakınçağ Tarihi Ana Bilim Dalı nda 1989 da yardımcı doçent, 2000 de doçent ve 2007 de profösör oldu. 1973-1979 tarihleri arasında Kahramanmaraş merkezinde bulunan Şeyhadil Camii nde ve 1979-1983 tarihleri arasında Ankara merkezinde bulunan Atatürk Orman Çiftliği Camii nde imam hatip olarak görev yaptı. 1984-1989 yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı Özel Öğretim Kurumları Dairesi Başkanlığı nda şube müdürü olarak çalıştı. 1986-1987 öğretim yılında Devlet Lisan Okulu na devam etti. 1988 de araştırma yapmak amacıyla Pakistan-Đslamabat a gitti. 1989 da sekiz ay Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı nda Kurul Uzmanı olarak hizmet etti. 1989-1993 yılları arasında Polis Akademisi Başkanlığı nda öğretim üyesi olarak çalıştı. 1993 te Kahramanmaraş Sütçü Đmam Üniversitesi (KSÜ) Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü ne atandı. 1993 den beri Tarih Bölüm Başkanlığı görevini yürütmektedir. Türkiye de Eğitim Hakkı başlıklı Yüksek Lisans ve Đttihat ve Terakki Cemiyeti Liderlerinden Dr. Nazım Bey konusunda doktora tezi hazırladı. Siyasi Tarih, Đttihat ve Terakki Liderlerinden Doktor Nazım Bey, Osmanlı nın Son Döneminde Maraş ta Ermeni Siyasi Faaliyetleri adlı eserleri yazdı. Ayrıca Kahramanmaraş, Ermeniler, siyasi tarih, Đttihat ve Terakki, Çanakkale Savaşları, Đstiklâl Mahkemeleri ve Cumhuriyet tarihi hakkında çok sayıda makaleleri ve bildirileri bulunmakta olup, evli ve beş çocuk sahibidir. 4

ĐÇĐNDEKĐLER SUNUŞ 9 TAKDĐM... 11 ÖN SÖZ.15 5

1.KAHRAMANMARAŞ IN TARĐHĐ 19 1. MARAŞ ADININ MENŞEĐ VE ŞEHRĐN KURULUŞ YERĐ...19 1.1.Maraş Adının Kaynağı.19 1.2. Maraş'ın Yeri.....19 2. TARĐH ÖNCESĐ DEVĐRLERDE MARAŞ...20 3. TARĐH ÇAĞLARI.....21 3.1. Hititler Dönemi... 21 3.2. Asurlular Dönemi (M.Ö. 720-612).. 22 3.3. Persler Dönemi (M.Ö. 612-333)..22 3.4. Makedonyalılar Dönemi (M.Ö. 333-64)..22 3.5. Büyük Roma Đmparatorluğu Dönemi (M.Ö. 64 - M.S. 395)..23 3.6. Bizanslılar Dönemi (M.S. 395)..23 4. MÜSLÜMANLAR DÖNEMĐ 24 4.1 Selçuklu Dönemi.26 4.2. Dulkadiroğulları Beyliği Dönemi (1337-1522) 29 4.3. Osmanlı Dönemi.32 5. MĐLLÎ MÜCADELE'DE MARAŞ.40 5.1. Mütarekede Maraş..40 5.2. Đngilizlerin Maraş' a Gelişi.41 5.3. Fransızların Maraş a Gelişi ve Đşgali..43 6

5.4. Sütçü Đmam Olayı..45 5.5. Diğer Olaylar ve Guvernör Andre' nin Maraş'a Gelişi..47 5.6. Mehmet Ali Beyin Beyannamesi.49 5.7. Maraş' ta Kuvay-ı Milliye'nin Kurulması ve Savunma Teşkilatı..53 5.8. Çarpışmaların Başlaması...57 5.9. Kurtuluş Đçin Çekilen Telgraflar 65 6. CUMHURUYET DÖNEMĐNDE MARAŞ...65 7. ÖZET BĐLGĐLER..69 2. MARAŞ TA 1855 DE TÄCĐRLĐ AŞĐRETĐ NĐN ĐSYANI..76 1.Giriş 7 6 2.Kozanoğlu Đle Tâcirlü ve Cerid Aşireti Đlişkisi..77 a. Kozanoğlu 77 b.tâcirlü Aşireti 79 c. Tâcirlü ve Cerid Aşiretlerinin Đskânı..83 d.tâcirlü Adetleri.85 e.tâcirlü ve Fırka-i Đslahiye..85 3. Maraş a Yerli Bir Kaymakamın Atanması Talebi.87 4. Ahmed Paşa nın Kaymakamlığı Ele Geçirmesi.88 7

5. Bâbıâlî nin Maraş Olaylarını Değerlendirmesi..93 6. Adana Eyalet Valisinin Maraş Olayları Hakkında Yazışmaları.95 7. Tâcirlü Aşiretinin Gasp Ettiği Mallar.96 8. Sahiplerine Teslim Edilen Malların Listesi 96 9. Tâcirlü Đsyanının Bastırılması..104 3. MARAŞ TA VE BAZI YERLERDE 1856 ISLAHAT FERMANINA TEPKĐ.10 6 A. ISLAHAT FERMANI 106 1. Islahat Fermanı nın Đlanı.107 2. Islahat Fermanı nın Bazı Hükümleri...108 a. Fermana Tepkiler 109 b. Manisa ve Đzmir de Huzursuzluk 110 c. Diyarbakır da ve Bazı Yerlerde Huzursuzluk.111 3. Nablus Đsyanı...114 a. Đsyanın Bastırılması.115 B. MARAŞ TA ISLAHAT FERMANINA TEPKĐ.117 1. Fermanın Đlanından Önce Maraş ta Durum.117 2. Guermani nin Borç Meselesi...119 3. Olayların Çıkış Sebepleri.121 8

4. Olayların Çıkması 124 5. Maraş Mutasarrıfına Tâlîmat...127 6. Đsyancıları Bastırmak Đçin Alınan Tedbirler 128 a. Đsyan Çıkaranların Tasfiyesi 131 b. Naib Efendi nin Şehirden Çıkarılması 132 c. Mutasarrıfın Tayini.132 d. Guermani nin Çocuğuna Maaş Bağlanması...133 7. Đngilizlerin Endişesi.135 8.Osmanlı Devleti nin Đngiltere ye Verdiği Cevap.136 4. MARAŞ TA TÜRK ERMENĐ ĐLĐŞKĐSĐ.141 1. Giriş.. 141 2. Ayaklanmanın Nedenleri. 145 3. Ermenilerin Faaliyetleri 146 4. Ermenilerin Maraş ta Ayaklanması..150 5. Ermenilerin Sosyal Durumu.152 6. Maraş ın Sosyal Yapısı..168 7. Maraş Mücadelesinde Türk Ermeni Đlişkisi 170 Sonuç...17 8 5. MARAŞ VE ZEYTUN ERMENĐLERĐ 180 6. MARAŞ TA FRANSIZ ERMENĐ ĐŞBĐRLĐĞĐNDE YAPILAN KATLĐAM.. 19 5 9

7. BĐRĐNCĐ DÜNYA SAVAŞI ĐLAN EDĐLMEDEN ÖNCE VE ĐLAN EDĐLDĐKTEN SONRA MARAŞ IN DEMOGRAFĐK YAPISI VE ERMENĐLERĐN SEVKĐ 214 1. Giriş..214 2. Birinci Dünya Savaşı Đlan Edilmeden Önce Maraş ın Demografik Yapısı ve Ermenilerin Faaliyetleri...222 3. Birinci Dünya Savaşı Đlan Edildikten Sonra Maraş ın Demografik Yapısı, Ermenilerin Hareketleri ve Sevki.229 4. Maraş Merkezine Bağlı, Nahiye, Köy ve Aşiretlerin Nüfusu..244 Sonuç 2 46 8. BĐRĐNCĐ DÜNYA SAVAŞI SIRASINDA MARAŞ TA ERMENĐ MEZALĐMĐ VE BOZO ÇETESĐ..250 1. Maraş ta Ermeni Mezalimi...250 2. Bozo Çetesi...258 3. Çetelerin Ortadan Kaldırılması.263 9.ÇANAKKALE SAVAŞLARI VE BU SAVAŞLARDA ŞEHĐT DÜŞEN KAHRAMANMARAŞLILAR..2 66 1. Savaşın Nedenleri. 266 2. Deniz Savaşları.269 2.1. Alınan Tedbirler..269 2.2. Savaşın Başlaması...270 10

3. Kara Savaşları...284 4.Şehit Düşen Kahramanmaraşlılar.320 5. Savaşın Sonuçları ve Değerlendirilmesi...333 10. ZEYTUN ERMENĐLERĐNĐN NAKLĐ VE FINDICAK ĐSYANI.342 1. Zeytun dan Nakil..350 2. Fındıcak Đsyanı..352 11. ĐSTĐKLÂL MAHKEMELERĐNDE YARGILANAN KAHRAMANMARAŞ LILAR 35 9 I-ĐSTĐKLÂL MAHKEMELERĐNĐN KURULUŞU 359 1- Đstiklâl Mahkemelerinin Baktığı Suçlar.359 2- Đstiklâl Mahkemelerinin Yerleri ve Üyeleri 359 II- 2. ANKARA ĐSTĐKLÂL MAHKEMESĐ 360 1-2.Ankara Đstiklâl Mahkemesinin Gaziantep'de Kahramanmaraş'lıları Yargılaması..3 61 2- Çukadarzade (Çuhadar) Hacı Mehmet Efendi'nin Katli..361 3- Katillerin Yargılanması...364 4- Kahramanmaraş Mebusu Tahsin Bey in Yargılanması...366 5- Karar 369 III. ŞAPKA GIYILMESI KANUNUNA MUHALEFET 373 11

1- Şapka Iksası ( Giyilmesi) Hakkında Kanun 373 2- Kahramanmaraş'ta Şapka Giyilmesine Muhalefet..375 3- Valiliğin Tutumu.379 4- Tutukluların Sevki...381 5- Sanıkların Yargılanması..383 6- Birinci Duruşma..384 7- Đkinci Duruşma 388 8- Üçüncü Duruşma.391 9- Karar 393 IV- SONUÇ..399 V- EKLER 402 12. ÇAYKARA VE ESKĐPAZAR DA MARAŞLILAR..412 Giriş..4 12 Çaykara ve Eskipazar da Maraşlılar.415 Sonuç....4 22 12

SUNUŞ Tarin, toplumların varlığında olgunlaştırıcı bir medeni merhaledir. Bir şehirde tarihle birlikte yaşamak; o şehrin tarihine kulak vermek ve tarihiyle beraber yürümekle mümkündür. Đlimiz Kahramanmaraş ın tarihi içinde, bütün donanımıyla inkişaf edilmeyi bekleyen enerji nüveleri mevcuttur. Şehirsel hayatımızda, söz konusu tarihimizin çeşitliliği ne derece derin işlenirse, bu enerji o denli K.Maraş ımızın varlığında teşekkül edecek ve oradan ülkemizin hücrelerine dek yayılacaktır. Kahramanmaraş, tarihini kendi ruhunda gösterebilen bir şehirdir. Şehir tarihi, paleolitik dönemden başlayarak değişik kültürleri yaşamış olmasıyla birlikte, hepimizi kucaklayan ve bir ileri medeniyet merhalesine yükselme imkânı sunan hadiselerle de doludur. Bu bağlamda düşünecek olursak, K.Maraş, eminim ki tarihini bildiğimiz oranda bizlerle konuşacak ve şehrin kaderinde söz sahibi olan herkesi çağdaş yanılgılardan uzak tutacaktır. Bir devrin sıkça telaffuz ettiği bir tabir vardır: Mekânın şerefi, içinde yaşayanların şerefiyle şereflenir. Buradan hareketle: Şehirlerin şanı, içinde yaşayanların ve yaşananların şanıyla var olur ifadesini rahatlıkla kullanabiliriz. Đçinde yaşadığımız, her alanda gelişip büyümesine emek vermeye gayret ettiğimiz K.Maraş ımızın tarihinin; bizzat kendisini ve kadrini bilme zaruretimiz vardır. Bu eserin, her bakımdan muhatabına sunduğu kazanımlar elbette olacak Kahramanmaraş denildiğinde şehrin kendisi ile civilization dediğimiz medeniyeti arasındaki derin bağın gücünü, bu eserle bir kez daha hissetmiş olacağız. Bir yönüyle de bu eser; tarihten gelen tesirin şehir insanının kişiliği üzerine olan etkisini nasıl icra ettiğini düşünmemize de yardımcı olacak, her ne kadar izleri K.Maraş ın fiziki yapısında az olsa da, şehir ruhunda Hititlerden Büyük Roma Đmparatorluğuna, oradan da günümüze dek etkileşmiş dönemleriyle, şehrin tarihsel enerjisini hafızalarımızda tazeleyecektir. Zira tarihini hazmetmiş ve cereyanları üzerinde kafa yormuş şehirler, kendini her bakımdan model alınacak denli inşa etmişlerdir. 13

Bir şehirde hiçbir yer tamamen hiç kimseye ait değildir. Ancak tarih, benim diyebileceğimiz denli sahiplik duygusuyla hepimizindir. Prof. Dr. Ahmet EYĐCĐL in hazırladığı, Yaşar ALPARSLAN ve Serdar YAKAR ın hazır hale getirdiği bu esere, katkı sağlamaktan mutluyuz. Bu şehirde yaşayan herkes, şehrine bir şekilde borçludur. Bu eserin emektarları nasıl ki şehre olan borçlarını ödemekten söz ederler, bizler de bu sürece gösterdiğimiz saygı ve ilgiyle, kendimizi bir görevi daha yerine getirmiş olmanın huzuruna ermiş sayarız. Kahramanmaraş; Yakın Çağda Kahramanmaraş adlı bu eserle birlikte, kendi tarihini bir elbise gibi yeniden kuşanacak ve bu sayede yeni nesillere taşıyacaktır. Bizlere de, eserin amacına ulaşmasına vesile olmaktan doğan bahtiyarlık kalacaktır. Şehrimizin bağrında yetişen herkesin şehre olan borcunu donanımınca ödemesi hepimizin tasarrufunda olan vazifedir. Şehri şehir yapan da aslında budur. Eserin emektarlarına teşekkürlerimi sunuyor, akabinde gelecek yeni çalışmalara cesaret vermesini diliyorum. Hayırlı ve uğurlu olsun. Mehmet BALDUK 14

TAKDĐM Serdar Yakar Beyle berâber projelendirdiğimiz, çıkardığımız kitap sayısı yirmiye yaklaşınca yayınlarımızdan bir deste yaptık. Bir de çıkaracaklarımızla alakalı bir liste meydana getirdik. Ticaret Sanayi Odası Başkanı Muhterem Mehmet Balduk Beyefendiden, Ahmet Şekkeli Beyefendiyi araya koyarak bir randevu istedik. Randevu talebimizi kabul ettiler. Gittik. Kabul ettiler. Şimdiki projenin çıkanını izah ettik. Çıkacakların dolduracağı boşlukları ifâde ettik. Konuları anlattık. Mehmet Balduk Bey çıkanları görünce çok sevindi. Bunların Maraş ta hazırlanıp çıkartılışından ayrıca memnuniyetini ifâde etti. Maraşı yeniden tanıdığını söyledi. Biz kuruluş adına kendisinden hiç olmazsa iki kitap desteği istedik. O bize iki de olur yirmi iki de olur yeterki böyle kaliteli eserler olsun, Maraş ımızın kültür ve târihini ortaya çıkarsın, sergilensin dedi. Yılların hasretini duyduğu bir şeye kavuşmuş gibi sevindi. Yüzünü sevinç kapladı. Muhterem Prof. Dr. Ahmet Eyicil Bey Maraşlı. Doktorası farklı olmakla beraber olan çalışmaları hep Maraş târihi üstüne. Hasseten de son dönem Maraş târihine ait konular üstüne. Kendinden evvel bu bölgedeki Ermeni hareketlerini vs. işleyenler oldu. Ama hiç biri bu bölgedeki Ermeni hareketlerini ve diğer konuları onun kadar işleyemedi, ileri götüremedi. O bu konuları Allah esirgesin işledi ve daha önce yapılan çalışmaları tashih ederek daha ileri noktalara götürdü, katladı. 19. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar Maraş târihi bir devlet târihi gibi kronolojik sırayla takip etmek çok zordur. Yer yer vaka târihi olarak gider. O yıllar içinde bunları tek tek işledi. Hakemli dergilerde, Belleten de yayınladı. Sanki son 150 yıllık Maraş târihini vaka bazında bitirdi. Bunlardan biri hariç o da çok eski târihlerde işlenmiş gerisi işlenmemişti. O bunların hepsini ne kadar kaynak var hepsini kullanarak çalıştı ve yayınladı. Ahmet Bey târihçi. Dediğimiz gibi Maraşlı. Kalemini bu şekil Maraş için kullanarak memleketine olan borcunu fazlasıyla ödedi. Son dönem Maraş tarihini büyük nisbette çalıştı ve ortaya çıkardı. 15

Ahmed Beyin ne makâlesi var. Bizde var. Biz onları okumuşuz. O zâten bizimle de çalışır. Dostuz. Kütüphânemiz her zaman emrinde. Dilediği gibi kullanır. Biz kendisinden de izin alarak bu makâlelerden 19. yüzyıldan sonrası ile alakalı ne var ne yok bir araya getirdik. Kendisinden aldığımız izin dahilinde baş tarafa bir genel Maraş târihi koyduk. Koymadan yeniden günümüze kadar elden geçirdik. Güncelleşmesini sağladık. Ermeni konusunu daha önce işlediğimiz için o konu ile alakalı az sayıda makâle aldık. Gerisini vakaları alan makâlelerden seçtik. Hemen hemen bilinen kaba hesap 1800-1925 arası gibi vakaları işleyen bütün makâleleri aldık. Kitabı ortaya çıkardık. Bununla şunu gerçekleştirmiş olduk. Daha önce Ukde den çıkardığımız kitaplarla Maraş târihini Osmanlıya kadar getirmiştik. Dulkadirlinin Beylerbeyliğini de işlemiştik. Dulkadir aşiretlerinin ayaklanmalarını Celâlî ve Celâlî dışı yazmıştık. Bitirmiştik. Bununla da Dulkadir aşiretlerinin ağırlıklı yerleşiminden, yerleşik hayata geçmesinden sonraki dönemi işlemiş, yazmış, yazdırmış olduk. Böyle olunca Maraş târihini kaba hesap bitirmiş olduk. Bilinen itibâriyle tamamlamış olduk. Bundan öte yapılacak olan şu: Arşivler sürekli taranacak. Çıkanlar sürekli alınacak. Getirilecek. Üzerinde çalışılacak. Üniversitelerde bu malzemelere bağlı yüksek lisans ve doktora yaptırılacak. Bunlar takip edilecek. Yayınlanması için teşvik yapılacak. Araştırma yapanlara yardımcı olunacak. Ve çalışması sonuçlanınca basılacak. Mesela 16. yüzyılı Đbrahim Solak Bey çalıştı. Biz bu çalışmanın bir özetini daha önce çıkardığımız kitap içlerinde yayınladık. 17. yüzyıl çalışılacak. 18. yüzyıl, salnâme çıkışlarına kadar boşluk. Çalışılacak. Salnâmelerin değerlendirilmesiyle ortaya bir çalışma daha çıkartılacak. Bunlar da zamanla olur inşaallah. Bunlar bizi aşan şeyler. Ama bakarsınız beklemediğimiz gelişmeler olur. Kurum desteği olur. Yerimiz yurdumuz olur. Biz yaparız, yaptırırız inşaallah. Ahmet Beyin daha nice makâleleri var Maraşla alakalı. Đlerde Eshabı Kehf gibi bazı makâlelerini, çalışmalarını, benzer çalışmalar yaptığımızda çalışmaların içine koyacağız inşaallah. Ahmed Bey bizim için çok iyi bir dost. Biz onunla çalışırken onun uyumlu çalışması, tevâzuu karşısında her zaman mahçup oluruz. Ondan memnun kalırız ve onun dostluğunu her zaman ararız. 16

Biz ondan şimdiye kadar incinmedik. Allah onu da incitmesin deriz. Ondan daha nice Maraşla alâkalı çalışmalar bekleriz. Onun da bir Maraş sevdâlısı olduğunu biliyoruz. O bakımdan bu dileğimizi de yerine getireceğine inanıyoruz. Bizim Ticaret ve Sanayi Odası ve Başkanıyla bağlarımızı kuran, tanışmamıza vesile olan kültür adamı kitap dostu muhterem Ahmet Şekkeli Beyefendiye burada teşekkürü borç bildiğimi ifâde ediyorum. O bu işlerde en az bizim kadar ğayretli. Baştan beri bizim destekcimiz. Nitekim bu kitabın şekillenmesinde onunda emeği, fikri, irâdesi var. Allah ondan râzı olsun. Bu kitabın basılmasında öncülük eden fotoğraflardaki görüntüsünün ötesinde iş adamı, gördüğüm kadarı işine aşınâ, işinin hakkını veren, işini çok iyi ta kip eden en güzeli verdiği sözü unutmayan gönül adamı muhterem Mehmet Balduk Beye sonsuz teşekkürler ediyoruz. Bizim tanışmamız yeni. Gördüğümüz kadarıyla memleketin her şeyiyle alakalı, ğayet mütevâzî kibar ve nazik bir insan. Đşini çok iyi takip ediyor. Geciktirmiyor. Yerine getiriyor. Allah ona sağlık sıhhat afiyet versin. Đşinin başından eksik etmesin. Mehmet Balduk Bey Ticâret Sanayi Odası adına bize söz verdi. Başka kitaplar da bastıracak. Biz hazırlayacağız. Geliştireceğiz. Elimizden geldiği kadar eksiğini bırakmayacağız. Onlar bastıracak. Memleketimizin her açıdan tanıtımını yapacağız. Her şeyini tesbit edeceğiz. Sonra da içerde dışarda insanımıza tanıtacağız. Maraşı ülkede dünyâda en iyi tanınır hâle getireceğiz ve kültür şehri olmasına çalışacağız. Şu an onlar adına bir yeni kitap daha hazırlıyoruz. Kitapta Maraş ta târih içinde doğmuş fiziki yapıların kültür-inanç planını işleyeceğiz. Alt yapısını göstereceğiz. Maraş coğrafyasının nasıl bir ekonomiyi vereceğini, doğuracağını ve ortaya çıkaracağını göstereceğiz. Târihi alt yapının Maraş ın şekillenmesindeki rolünü işleyeceğiz. Đnşaallah bir miktar zaman alacak ama güzel bir şey olacak. Çalışacağız ve ortaya çıkaracağız. Çalışmanın ilk şekli Kemâlettin Koç Beyin. Onu yeniden şekillendirip boşlukların giderip yüz akı mükemmel bir çalışmaya dönüştüreceğiz. Şu an çalışmanın ilk yazımı bitti. Şekillendi. Boşlukların giderilmesine başlandı. Yeniden desteklerle kitaplar okunup ilgili kısımlar daha bir güçlendirilecek. Günümüze kadar getirilecek. Đnşaallah bundan sonra da o çıkartılacak. Sözlerime son verirken yeniden kitabın yazarı Prof. Dr. Ahmet Eyicil Beyefendiye, Ticaret Sanayi Odası Başkanı Mehmet Balduk Beyefendiye, basımında emeği geçen Ahmet Şekkeli Beyefendiye, bizim bütün çalışmalarımızın editörlüğünü üstlenen kültür aşığı muhterem Serdar Yakar 17

Beyefendiye sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum. Sağlık sıhhat afiyet diliyorum. Yaşar ALPARSLAN 18

ÖN SÖZ Bilimsel araştırma sonucunun bir ürünü olan Kahramanmaraş adlı bu eser on iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde genel olarak Kahramanmaraş ın günümüze kadar olan muhtasar tarihi anlatılmıştır. Kahramanmaraş hakkında kısa ve öz bilgi sahibi olmak isteyen okuyucu, öğrenci ve araştırmacı aradıklarını kolaylıkla birinci bölümde bulabilir. Çünkü bu bölümde Kahramanmaraş ın adı, yeri, tarih çağlarındaki dönemleri, Müslümanlar devri, milli mücâdele ve cumhuriyet dönemi anlatılmıştır. Bölümün sonunda okuyucuların faydalanması için kaynaklar verilmiştir. Kırım Savaşı nedeniyle 1855 te Kahramanmaraş ta otorite boşluğu meydana gelmişti. Đşte bu boşluktan yararlanarak devlete isyan eden ve masum halkı cezandırmaya çalışan eşrafın ve onların istismar ettikleri Ermeni ve Tâcirlü aşiretinin şımararak yaptıkları zulüm ikinci bölümde anlatılmıştır. Üçüncü bölümde 1856 Islahat Fermanı nın uygulanması sırasında Kahramanmaraş ın içinde bulunduğu sıkıntılı durum araştırılmıştır. Osmanlı tarihinde yabancıların iç işlerimize müdahalesine fırsat veren bu fermanın ugulanması sırasında Kahramanmaraş ın ileri gelenleri, halkın homojen olmayışından faydalanarak şehirde tedhiş havası estirmiştir. Bilhassa Kahramanmaraş ta bulunan Ermeni ve Yahudilerin bu fermanı kendi lehlerine yorumlamaları halkın tepki göstermesine neden olmuştur. Anadolu ya geldiğimizden beri Kahramanmaraş ta Ermeniler ve Türkler birlikte barış içinde yaşamasını öğrenmişlerdi. Dördüncü bölümde bu birlikte yaşama barışının bozulma nedenleri arşiv belgelerine dayanılarak araştırılmıştır. Birlikte barış içinde yaşama konusu genişletilerek Kahramanmaraş a bağlı Zeytun (Süleymanlı) kazası Ermenilerinin Türklere yaptıkları zulüm hakkında ayrıntılı bilgi verilmiştir. Bu bilgilerin yanı sıra Fransızların Kahramanmaraş ı işgali sırasında, işğalcilerden destek alan Ermeni işbirlikçilerinin yaptıkları katliamlar altıncı bölümde anlatılmıştır. I. Dünya Savaşı ilan edilmeden önce ve ilan edildikten sonra Kahramanmaraş ın etnik yapsına göre nüfusu çıkarılmıştır. Arşiv belgelerine dayanan bu bilgiler objektif olarak yedinci bölümde Kahramanmaraş ı tanımak ve öğrenmek isteyen okuyucuların, araştırmacıların, milletimizi 19

Ermeni soykırımıyla itham eden yanlı batılı aydınların, tarihi yeniden kendi çıkarlarına göre değerlendirmek isteyen devlet ve siyaset adamlarının, gerçeği anlamak ve idrak etmek istemeyenlerin ve hakikate rıza gösterenlerin istifadesine sunulmuştur. Gerçekten I. Dünya Savaşı nda, Osmanlı Devleti ölüm kalım mücadelesi vermiştir. Bu ağır şartlarda Türkler, dışarıda Đtilaf Devletlerine karşı savaşırken içeride de onların işbirliği içinde oldukları gayrimüslimlere ve bunları siyâsi çıkarlarına alet eden Đtilafçıların uzantısı çetelere karşı savaşmıştır. Sekizinci bölümde iç ve dış tehlikelere karşı Türklerin yaptığı bu onurlu mücadele anlatılmıştır. Çanakkale de şehit düşen Kahramanmaraşlılar orada yatmaktadır. Bizlerin bu cennet vatan Anadolu da ve Kahramanmaraş ta huzurlu bir şekilde yaşamamızı sağlayan şehitlerimizin savaşı, dokuzuncu bölümde ayrıntılı bir şekilde, kendi kimliğimizi oluşturan Osmanlı Belgelerine dayanılarak anlatılmıştır. Çanakkale, her Türkün olduğu gibi Kahramanmaraşlıların da onurlu mücadelesidir. Đşte bu onurlu mücadele sırasında Müslümanların birlikte yaşadığı Zeytun ve Maraş Ermenileri isyan ederek arkadan vurmuştur. Bu isyancıların zulümleri ve Ermeni eşkıyası hakkındaki uygulamalar onuncu bölümde açıklanmıştır. Cumhuriyet kurulduktan sonra cesur ve haksızlığa tahammül edemeyen Kahramanmaraşlılar bir türlü durulamadı. Đstemeyerek Şapka Đsyanı na karıştı. Aslında Kahramanmaraşlılar inkılaplara karşı değildi. Fakat birileri Kahramanmaraşlıların, dinine, şehrine, vatanına, cumhuriyetine ve milletine karşı yaptığı hizmetleri kıskandı ve böyle bir çirkin olayı başlarına musallat etti. Dini, devleti, vatanı ve milleti için canını feda etmekten çekinmeyen bu yiğit Kahramanmaraşlıları, Đstiklal Mahkemeleri ile karşı karşıya getirdi. Bunun altında ihtida olmuş Ermeni dönmelerinin intikam alma planlarının olduğunu akıldan çıkarmamak gerekir. Đşte bu dıramatik olaylar on birinci bölümde açıkca anlatılmıştır. Kahramanmaraşlılar kendi şehrinde yaşayan halka hizmet ettiği gibi başka şehirlere de giderek orada yaşayan insanlara hizmet etti. Bu şehirde yetişen alim insanların bir kısmı, Đslam dinini yaymak için Trabzon un Çaykara ve Eskipazar ına gitti ve orada yaşayan Hıristiyan halkı Müslümanlaştırmak için çalıştı. Tıpkı Kahramanmaraşlıların, Maraş Kurtuluş Savaşı ndan sonra Antep, Urfa, Adana, Osmaniye, Kozan ve Saimbeyli ye gidip buradaki kardeşlerini işgalcilerin zulmünden kurtarmak için yardım ettiği gibi. Đşte insan hafızasını zorlayacak kadar fedakarlık gerektiren Kahramanmaraşlı alim ve irşad ehlinin hizmetleri on ikinci bölümde anlatılmıştır. 20

Akademik bir insan olarak doğduğum, ekmeğini yediğim, okullarında okuduğum ve dostlarımın bulunduğu Kahramanmaraş a ve bu şehirde yaşayan güzel insanlara hizmet etmede her zaman kendimi sorumlu hissettim. Bu sorumluluğumu yerine getirmek için Kahramanmaraş hakkında otuz makale ve iki eser yazdım. Kahramanmaraşlıların daha fazla hizmete layık olduklarını açıkça ifade etmek istiyorum. Sağlığımız olduğu müddetçe şehrimiz ve bölgemizi anlatan kıymetli eserler yazmak, konferanslar vermek ve tarihi süreç içinde geçmişi gelecek kuşaklara aktarmanın hedefim olduğunu belirtiyorum.. Bu araştırma eserin yayımlanmasını sağlayan değerli dost, sabırlı, fedakar ve çalışkan insan Yaşar Alparslan Beyefendinin gayretlerini ve yaptıklarını destekliyorum. Kahramanmaraş a yaptığı hizmetlerinden, şehrimiz hakkında gösterdiği hassasiyetten dolayı onu takdir ediyorum. Ayrıca Yaşar Alparslan ın şehrimizle ilgili yayımcılık faaliyetlerini yürekten destekleyen çokluğu nededeniyle isimlerini zikredemediğim Kahramanmaraşlı iş adamlarına şükranlarımı sunuyorum. Yaşar Alparslan Bey benim güvendiğim ve sözüne itibar ettiğim, her konuda malumatı olan müstesna dostlarımdan biridir. Hem ağabey, hem teşvik edici ve hem de onurlandırıcı bir özelliğe sahiptir. Kitap, araştırma ve bilim aşığıdır. Evinde ciddi bir kütüphanesi bulunmaktadır. Kitapların isimlerini, yazarlarını, baskı tarih ve yerlerini çok iyi bilmektedir. Tabiri caiz ise ayaklı kütüphanedir. Đyi bir kişiliğe sahip olduğundan kimseden maddi bir çıkar beklemediği gibi şöhret peşinde de değildir. Araştırma yapanları çok sevmektedir. Bu sevgisi nedeniyle Tarih Bölümü Başkanlığımıza gelerek herkesle en iyi bir şekilde ve nazikçe diyaloğ kurabilmektedir. Bal arısı gibi, Tarih Bölümü Başkanlığımızda çalışan değerli çiçek misali mesai arkadaşlarımdan bal alabilmektedir. Bu balı Kahramanmaraş peteğine doldurarak kahramanlar diyarını bir kültür şehri yapmaya çalışmaktadır. Kendisini bu hizmetlerinden dolayı kutluyor ve tebrik ediyorum. Yaşar Alparslan Bey le birlikte çalışan, kitabı okuyup tashihleri yapan ve Kahramanmaraş a hizmet etmeyi bir görev bilen Serdar Yakar Beyefendiye de teşekkür ediyorum. Kahramanmaraş a hizmet etmeyi şiar edinen iki dostumuzun bundan sonra da şehrimizle ilgili değerli çalışmalar yapmalarını Yüce Allah tan temenni ediyorum. Prof. Dr. Ahmet EYĐCĐL 21

22

1. KAHRAMANMARAŞ IN TARĐHĐ 1. MARAŞ ADININ MENŞEĐ VE ŞEHRĐN KURULUŞ YERĐ 1.1.Maraş Adının Kaynağı Maraş adının nereden geldiği ve anlamının ne olduğu konusunda birkaç görüş bulunmaktadır. Tarihçi Herodot, Maraş şehrini Hitit komutanlarından Maraj adlı bir kumandanın kurmasından dolayı şehre Maraj adı verildiğini belirtmektedir. Hitit Đmparatorluğu (M.Ö. 2000-1200) zamanında bu devletin önemli merkezlerinden biri olan bu şehrin adı, Hititlerden kalan yazıtlarda Maraj ve Markasi şeklinde geçmektedir. Maraş'ın adının Hititlerden geldiğini doğrulayan Asur kaynaklarında bu şehrin adı Markaji olarak ifade edilmektedir. Asur krallarından Sargon'un zamanından kalan Boğazköy yazıtlarında Maraş'ın adı geçmektedir. Geç Hitit Devleti'nin önemli merkezlerinden biri olan Maraş'ın adı bu dönemde Gurgum olarak belirtilmektedir. M.S. I. yüzyılda Roma Đmparatorluğu bölgeyi ele geçirince Maraş'ın adı Germanicia olarak ifade edildi. Roma ve Bizans Đmparatorluğu döneminde Germanicia olarak isimlendirilen şehir, Müslümanlar tarafından fethedilince buranın adı Maraj olarak değiştirildi. Arap alfabesinde "j" harfi olmadığından şehrin adı Mer'aş şekline ifade edildi. Bu görüşlerin yanısıra Maraş adının Arapça "zelzele - titreme" anlamına gelen "Re'aşa" fiilinden türeyerek "Mer'aş" olduğunu da iddia edenler bulunmaktadır. Osmanlılar döneminde şehrin adı, bölgede Dulkadiroğulları Beyliği'nin kurulmasından dolayı Zülkadir şeklinde de ifade edildi. 1.2. Maraş'ın Yeri Maraş'ın bugünkü yerine taşınmadan önce iki kez yer değiştirdiği belirtilmektedir. Maraş'ın ilk yeri, bugünkü şehrin yirmi kilometre güney doğusunda Erkenez Çayı kenarında Elmalar Köyü ile Çokyaşar Köyü arasında bulunan Himli Höyük civarında bulunmaktadır. Asuriler tarafından M.Ö. 2500 yıllarında Maraş'ın burada kurulduğu belirtilmektedir. Asuriler, Hititler ve Romalılar zamanında burada bulunan Maraş büyüyerek gelişmiştir. Ancak Himli Höyük te bulunan kalıntıların büyük bir şehir merkezi harabelerinin 23

olamayacağı ve muhtemel bir Asur ticarî koloni kasabasının kalıntıları olduğunu söyleyenler de bulunmaktadır. Maraş'ın ikinci yerinin bugünkü Karamaraş denilen ve Namık Kemal Mahallesi'nin bulunduğu yer olduğu belirtilmektedir. Maraş, buraya Hamdanoğulları hükümdarı Seyfüddevle tarafından (M.S. 944-967) taşınmıştır. Maraş, şimdiki kale ve çevresine ise Dulkadiroğlu Alaüddevle tarafından nakledilmiştir. Yukarda verilen bilgilerin yanı sıra, Maraş'ın bugünkü olduğu yerde ve bilhassa da Mağaralı Mahallesi'nin bulunduğu mevkide kurulduğunu öne süren araştırmacılar da bulunmaktadır. Mağaralı Mahallesi civarında bulunan arkeolojik bulgular da buranın çok eski bir yerleşim merkezi olduğunu göstermektedir. Kazılarda burada suyu kuyudan temin edilen bir saray ve kaya mezarlar bulunmuştur. Maraş Kalesi nin tarihi Hititlere kadar dayanmaktadır. Maraş'ı ilk fetheden Müslüman Arapların fetihlerini belirten kaynaklar, Maraş'ın ortasında büyük bir kale olduğunu ve etrafının hendeklerle çevrilmiş bulunduğunu açıklanmaktadır. Hendeklerden kastedilen kalenin iki tarafında bulunan derin derelerdir. Şöyleki, kalenin güneyinde Kanlıdere, Akdere ve Şekerdere den gelen sular birleşerek bir ırmak oluşturmaktadır. Bu su değirmen ve tarımda sulama işlerinde kullanılmaktadır. Bu dereler doğal olarak kalenin etrafında içi su dolu geçilmesi güç hendekler oluşturmaktadır. Bu nedenle hendek diye tabir edilen derin derelerden geçmek çok zor olmaktadır. Bu fiziki yapı kalenin savunmasının güçlenmesine neden olmaktadır. Ayrıca Maraş'ı kuran Hititlerin, Anadolu'ya Asurlardan önce sahip oldukları görülmektedir. Hitit tarihinin Anadolu'daki başlangıcı belli değildir. Ancak M.Ö. 2000'li yıllarda yazılı belgeler sayesinde Hitit tarihi bilinmektedir. Maraş'ın birkaç defa yer değiştirdiği görüşünün ortaya çıkmasının sebebi bilhassa Arap kaynaklarında buraların tarihi anlatılırken, Maraş'ı fetheden Müslüman komutanların şehri ele geçirdiklerinde "şehri yeniden bina etti" ifadesinin kullanılmasıdır. Bu ifade şehri tamir etti, onardı, yeniden inşa etti anlamlarına gelmektedir. 2. TARĐH ÖNCESĐ DEVĐRLERDE MARAŞ Maraş ve çevresinin tarih öncesi devirleri tam olarak aydınlatılamamıştır. Çünkü bölgede bulunan birçok höyükte kazı çalışmaları yapılamamıştır. Sadece Maraş ın otuz beş kilometre güneyinde bulunan Domuztepe Höyüğü'nde şu anda hâlâ devam eden kazı çalışmalarında 24

bölgenin M.Ö. 8000 yılına kadar giden tarih öncesi devrine ait arkeolojik buluntulara rastlanılmıştır. Yaklaşık 20 hektarlık bir alana yayılan Domuztepe Höyüğü'nün bu genişliğe ulaşması ilginçtir. 8000 yıl önce burada bu kadar büyüklükte bir yerleşim merkezinin bulunması, Domuztepe Höyüğü çevresinde ticarî bir koloni olduğunu göstermektedir. Buranın Irak, Kuzey Suriye, Anadolu ve Akdeniz'i birbirine bağlayan ticaret yolunun kesiştiği bir nokta olduğu anlaşılmaktadır. Kuzey Suriye'de Tell Halaf Höyüğü'nde çıkan arkeolojik bulgularla Domuztepe Höyüğü'ndeki bulguların birbirine benzerliğinden dolayı Halaf Çağı olarak adlandırılan bir medeniyetin bölgede yaşandığı anlaşılmaktadır. Domuztepe Höyüğü'ndeki kazıda tarih öncesi döneme ait seramikler, mühürler vs. eşyalar üzerinde resimlere rastlanmıştır. Bu çizimler arasında bitkiler, hayvanlar ve insan sembolleri bulunmaktadır. Açılan bir mezarda birçok insan iskeleti görülmüştür. Bu örneklerle insanların ölü gömme törenleri hakkında bilgi sahibi oldukları anlaşılmaktadır. Domuztepe Höyüğü kazısı ve daha sonra yapılacak kazılarla Maraş bölgesinin yazı öncesi tarihi hakkında daha ayrıntılı bilgilere ulaşılması mümkün olabilir. Domuztepe Höyüğü'nden başka Prof. Kılıç ÖKTEN'in Pazarcık çevresindeki Gani ve Bozdağlarının (burada Sarıl ve Ardıl köyleri bulunmaktadır) güney yamaçları ile Maraş-Göksun yolunun sağına rastlayan Delihübek Dağı'nın eteğindeki Döngel Mağaralarında tarih öncesi devirlere ait bulguları ele geçirmesi, insanların binlerce yıldan beri buralara gelip yerleştiklerini göstermektedir. Maraş'ın Orta Tunç Çağı'nda önemli bir konumda Mezopotamya ve Kuzey Suriye'yi Orta Anadolu'ya bağlayan yol güzergâhında olduğu görülmektedir. Mezopotamya'dan yola çıkan tüccarlar Birecik ten Fırat Nehri ni geçtikten sonra Maraş-Göksun yoluyla Kaniş'e gitmekteydi. 3. TARĐH ÇAĞLARI 3.1. Hititler Dönemi Hititler M.Ö. 2000 1200 yılları arasında Anadolu'da hâkimiyet sürdükleri dönemde Maraş bölgesinde de egemen olmuşlardır. Hititler döneminde bu şehrin adına Maraj ve Markasi denmektedir. Hititler döneminde Maraş bölgesinin Elbistan, Pazarcık ve Türkoğlu ilçeleri sınırları içinde birçok yerleşim merkezinin olduğu görülmektedir. Elbistan'ın Karahöyük harabelerinde yapılan kazılarda Hititlerin hüküm sürdüğü bu alanda Asur ticaret kolonilerine ait çanak, çömlek, tunç ve kemik buluntuları 25