ÖRGÜN EĞİTİMDE KULLANILAN DERS KİTAPLARIYLA TÜRK MİLLİ EĞİTİMİN AMAÇLARI VE TEMEL İLKELERİ ARASINDAKİ İLİŞKİ Dr. Ali Rıza ERDEM Örgün eğitimde kullanılan ders kitaplarıyla Türk Milli Eğitimin amaçları ve temel ilkeleri arasında doğrusal bir ilişki vardır. Okulöncesi eğitim, ilköğretim ve ortaöğretimde kullanılan ders kitaplarını inceleyen ve onay veren MEB Talim ve Terbiye Kurulu, incelediği ders kitaplarının öncelikle Türk Milli Eğitimin amaçları ve temel ilkeleriyle uygunluğunu aramaktadır. Bu açıdan örgün eğitimde kullanılan ders kitaplarının Türk Milli Eğitimin amaçları ve temel ilkelerine uygunluğu temel ölçüt tür. ÖRGÜN EĞİTİMDE KULLANILAN DERS KİTAPLARIYLA TÜRK MİLLİ EĞİTİMİN AMAÇLARI ARASINDAKİ İLİŞKİ Amaç, varılmak istenen noktadır. Eğitimde amaç ise, her ülkenin kendi felsefesine göre belirlediği ve eğitim yoluyla bireylere kazandırmak istediği niteliklerdir. Hiyerarşik olarak eğitimde amaçlar şunlardır (Ceyhan & Yiğit, 2005): (1) Uzak amaçlar (toplumun değerleri ve idealleri-eğitsel amaçlara yön verir.) (2) Genel amaçlar (eğitimin ve öğretim kademelerinin amaçları) (3) Özel amaçlar (derslerin amaçları) (4) Davranışsal amaçlar (konunun amaçları). 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu nda Türk Milli Eğitiminin genel ve özel amaçları belirtilmiştir. I-Genel Amaçlar Madde 2: Türk Milli Eğitiminin genel amacı, Türk milletinin bütün fertlerini: 1. Atatürk inkılâp ve ilkelerine ve Anayasada ifadesini bulan Atatürk milliyetçiliğine bağlı; Türk milletinin milli, ahlaki, insani, manevi ve kültürel değerlerini benimseyen, koruyan ve geliştiren; ailesini, vatanını, milletini seven ve daima yüceltmeye çalışan; insan haklarına ve Anayasanın başlangıcındaki temel ilkelere dayanan demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olan Türkiye Cumhuriyetine karşı görev ve sorumluluklarını bilen ve bunları davranış haline getirmiş yurttaşlar olarak yetiştirmek; Örgün eğitimde kullanılan ders kitapları Atatürkçü nesillerin yetiştirilmesinde önemli bir işleve sahiptir. Bu nedenle Atatürkçülük ders kitaplarının yazılmasında temel alınan öğretim programlarında yer almaktadır. Örgün eğitimde kullanılan ders kitaplarında: (1) Atatürk inkılâp ve ilkelerine ve (2) Anayasada ifadesini bulan Atatürk milliyetçiliğine aykırı ifadeler olmamalıdır. 2. Beden, zihin, ahlak, ruh ve duygu bakımlarından dengeli ve sağlıklı bir şekilde gelişmiş bir kişiliğe ve karaktere, hür ve bilimsel düşünme gücüne, geniş bir dünya görüşüne sahip, insan haklarına saygılı, kişilik ve teşebbüse değer veren, topluma karşı sorumluluk duyan; yapıcı, yaratıcı ve verimli kişiler olarak yetiştirmek; Örgün eğitim kademeleri temelde bireyin bir bütün olarak geliştirilmesini hedef almaktadır. Bireyin bir bütün olarak gelişmesinde sahip olduğu potansiyel en iyi şekilde işlenir. Örgün eğitimde kullanılan ders kitapları yazıldığı bilim dalında bireyin bir bütün olarak gelişmesine katkıda bulunmalıdır.
3. İlgi, istidat ve kabiliyetini geliştirerek gerekli bilgi, beceri, davranışlar ve birlikte iş görme alışkanlığı kazandırmak suretiyle hayata hazırlamak ve onların, kendilerini mutlu kılacak ve toplumun mutluluğuna katkıda bulunacak bir meslek sahibi olmalarını sağlamak; Okulöncesi eğitimin amaçları arasında bireye meslek kazandırma olmadığından, okulöncesi eğitimde kullanılan ders kitaplarında bireyin bir bütün olarak gelişimine yön verme esas olmalıdır. İlköğretimin amaçları arasında bireye meslek kazandırma olmadığından ilköğretimde kullanılan ders kitapları gelecekte bireye ilgi, yetenek, kabiliyeti kazandırılması düşünülen meslek açısından çok büyük önem taşıyan temel bilgi, tutum ve becerilerin kazandırılması amacına yönelik hazırlanmalıdır. Mesleki / teknik ortaöğretimde kullanılan ders kitapları bireye (1) meslek kazandırma (2) bir üst öğrenime hazırlamayla ilgili bilgi, tutum ve becerilerin kazandırılması amacına yönelik hazırlanmalıdır. Genel ortaöğretimde kullanılan ders kitapları bireye bir üst öğrenime hazırlamayla ilgili bilgi, tutum ve becerilerin kazandırılması amacına yönelik hazırlanmalıdır. Yükseköğretimde kullanılan ders kitapları, yükseköğretimin amaçları arasında yer alan bireye meslek kazandırılmayla ilgili bilgi, tutum ve becerilerin kazandırılması amacına yönelik hazırlanmalıdır. II-Özel Amaçlar Madde 3: Türk eğitim ve öğretim sistemi, bu genel amaçları gerçekleştirecek şekilde düzenlenir ve çeşitli derece ve türdeki eğitim kurumlarının özel amaçları, genel amaçlar ve Türk Milli Eğitiminin temel ilkelerine uygun olarak tespit edilir. Her örgün eğitim kademesinin kendine özgü bir amacı vardır. Okulöncesi eğitim, ilköğretim, ortaöğretim ve yükseköğretimin kendine özgü amaçlarını gerçekleştirmede ders kitaplarının yeri ve önemi büyüktür. Örgün eğitimde kullanılan ders kitapları (1) öğretim kademesi (2) sınıf (3) dersin amaçları dikkate alınarak hazırlanmalıdır. ÖRGÜN EĞİTİMDE KULLANILAN DERS KİTAPLARIYLA TÜRK MİLLİ EĞİTİMİN TEMEL İLKELERİ ARASINDAKİ İLİŞKİ Eğitimde temel ilkeler eğitimin nasıl olması gerektiğini belirlemektedir. Örgün eğitim kademelerinde görev yapan eğitimciler Türk Milli Eğitiminin temel ilkeleri aracılığıyla verdikleri eğitim-öğretime biçim vermektedir. Türk Milli Eğitiminin temel ilkeleri 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu nda belirtilmiştir. I-Genellik ve Eşitlik Madde 4: Eğitim kurumları dil, ırk, cinsiyet ve din ayrımı gözetmeksizin herkese açıktır. Eğitimde hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz. Örgün eğitim kademelerinde eğitim gören bireyler dil, ırk, cinsiyet ve din açısından birbirinden farklı olabilmektedir. Örgün eğitim aracılığıyla farklı nitelikteki bireyler potansiyelleri doğrultusunda geliştirilmektedir. Örgün eğitimde kullanılan ders kitaplarında dil, ırk, cinsiyet ve din ayrımı içeren ifadeler olmamalıdır.
II-Ferdin ve Toplumun İhtiyaçları Madde 5: Milli eğitim hizmeti, Türk vatandaşlarının istek ve kabiliyetleri ile Türk toplumunun ihtiyaçlarına göre düzenlenir. Örgün eğitim kademelerinde verilen eğitim bireyin ve toplumun ihtiyaçları doğrultusunda verilmektedir. Bireyin ve toplumun ihtiyaçları örgün eğitimin nasıl olması gerektiğinin en önemli belirleyicilerindendir. Örgün eğitimde kullanılan ders kitapları öncelikle öğrencinin ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olarak hazırlanmalıdır. III-Yöneltme Madde 6: Fertler, eğitimleri süresince ilgi, istidat ve kabiliyetleri ölçüsünde ve doğrultusunda çeşitli programlara veya yöneltilerek yetiştirilir. Milli Eğitim sistemi, her bakımdan bu yöneltmeyi gerçekleştirecek biçimde düzenlenir. Bu amaçla ortaöğretim kurumlarına, eğitim programlarının hedeflerine uygun düşecek şekilde hazırlık sınıfları konabilir. Yöneltmede ve başarının ölçülmesinde rehberlik hizmetlerinden ve objektif ölçme ve değerlendirme metotlarından yararlanılır. Örgün eğitim kademelerinde bireyin potansiyeli doğrultusunda yöneltilmesi amaçtır. Bireyin potansiyeli doğrultusunda yöneltilmesinde örgün eğitimde verilen eğitim hizmeti, işlevsel rehberlik hizmetleri ve kullanılan basılı materyallerin önemli bir yeri vardır. Örgün eğitimde kullanılan ders kitapları öğrencinin ilgi ve yeteneklerinin ortaya çıkarılmasında etkili bir araç olmalıdır. IV-Eğitim Hakkı Madde 7: İlköğretim görmek her Türk vatandaşının hakkıdır. İlköğretim kurumlarından sonraki eğitim kurumlarında vatandaşlar ilgi, istidat ve kabiliyetleri ölçüsünde yararlanırlar. Eğitim hakkı bireyin en doğal hakkıdır. Sosyal devlet ilkesi gereği bireye örgün eğitim büyük ölçüde devlet okullarında verilmektedir. Örgün eğitimde kullanılan ders kitapları bireyin eğitim hakkını vurgulamalıdır. V-Fırsat ve İmkân Eşitliği Madde 8: Eğitimde kadın, erkek herkese fırsat ve imkân eşitliği sağlanır. Maddi imkânlardan yoksun başarılı öğrencilerin en yüksek eğitim kademelerine kadar öğrenim görmelerini sağlamak amacıyla parasız yatılılık, burs, kredi ve başka yollarla gerekli yardımlar yapılır. Özel eğitime ve korunmaya muhtaç çocukları yetiştirmek için özel tedbirler alınır. Fırsat ve imkân eşitliği eğitimde en tartışmalı konulardan biridir. Örgün eğitimde fırsat ve imkân eşitliğini sağlama çabaları amaçları en üst düzeyde gerçekleştirme açısından önemlidir. Örgün eğitimde kullanılan ders kitapları sadece normal öğrenciler için değil, aynı zamanda üstün zekâlı ve yetenekli, bedensel ve zihinsel engelli öğrencilere yönelik hazırlanmalıdır. Ayrıca örgün eğitimde kullanılan ders kitaplarının ücretsiz olarak dağıtılması da fırsat ve imkân eşitliği çerçevesinde ele alınmalıdır. VI-Süreklilik Madde 9: Fertlerin genel ve mesleki eğitimlerinin hayat boyunca devam etmesi esastır. Gençlerin eğitimi yanında, hayata ve iş alanlarına olumlu bir şekilde uymalarına yardımcı olmak üzere, yetişkinlerin sürekli eğitimini sağlamak için gerekli tedbirleri almakta bir eğitim görevidir. Eğitim bir süreçtir. Eğitim süreci bireyin doğumundan ölümüne kadar devam eder. Örgün eğitimde kullanılan ders kitapları eğitimin sürekliliğini vurgulamalıdır.
VII-Atatürk İnkılâp ve İlkeleri ve Atatürk Milliyetçiliği Madde 10: Eğitim sistemimizin her derece ve türü ile ilgili ders programlarının hazırlanıp uygulanmasında ve her türlü eğitim faaliyetlerinde Atatürk inkılâp ve ilkeleri ve Anayasada ifadesini bulmuş olan Atatürk milliyetçiliği esas olarak alınır. Milli, ahlaki ve milli kültürün bozulup yozlaşmadan kendimize has şekli ile evrensel kültür içinde korunup geliştirilmesine eve öğretilmesine önem verilir. Milli birlik ve bütünlüğün temel unsurlarından biri olarak Türk dilinin eğitimin her kademesinde, özellikleri bozulmadan ve aşırılığa kaçılmadan öğretilmesine önem verilir; çağdaş eğitim ve bilim dili halinde zenginleşmesine çalışılır ve bu maksatla Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu ile işbirliği yapılarak Milli Eğitim Bakanlığınca gereken tedbirler alınır. Atatürk inkılâp ve ilkeleri, Atatürk milliyetçiliği öneminden dolayı hem mili eğitimin amaçlarında hem de temel ilkelerinde yer almaktadır. Örgün eğitim kademelerinin öncelikli amacı Atatürk ilke ve inkılâplarına, Atatürk milliyetçiliğine bağlı nesiller yetiştirmektir. Örgün eğitimde kullanılan ders kitapları (1) Atatürk İnkılâpları ve ilkeleri ve (2)Atatürk milliyetçiliğinin öğrencilere benimsetilmesi amacına yönelik olarak hazırlanmalıdır. VIII-Demokrasi Eğitimi Madde 11: Güçlü ve istikrarlı, hür ve demokratik bir toplum düzeninin gerçekleşmesi ve davamı için yurttaşların sahip olmaları gereken demokrasi bilincinin, yurt yönetimine ait bilgi, anlayış ve davranışlarla sorumluluk duygusunun ve manevi değerlere saygının, her türlü eğitim çalışmalarında öğrencilere kazandırılıp geliştirilmesine çalışılır; ancak, eğitim kurumlarında Anayasada ifadesini bulan Atatürk milliyetçiliğine aykırı siyasi ve ideolojik telkinler yapılmasına ve bu nitelikteki günlük siyasi olay ve tartışmalara karışılmasına hiçbir şekilde meydan verilmez. Demokrasiyle yönetilen diğer ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de, demokrasinin yeni yetişen bireylere benimsetilmesi eğitim yoluyla olmaktadır. Örgün eğitim kademelerinde öğrencilere demokrasinin benimsetilmesi eğitimin öncelikli amaçlarındandır. Örgün eğitimde kullanılan ders kitaplarında demokrasiye aykırı, demokrasiyle çelişen ifadeler yer almamalıdır. Ayrıca örgün eğitimde kullanılan ders kitapları öğrencilere demokrasi bilincinin kazandırılmasında yazıldığı bilim dalında etkili bir biçimde katkıda bulunabilecek şekilde hazırlanmalıdır. IX-Laiklik Madde 12: Türk Milli Eğitiminde laiklik esastır. Din Kültürü ve Ahlak öğretimi ilköğretim okulu ile lise ve dengi okullarda okutulan zorunlu dersler arasında yer alır. Birçok ülkede olduğu gibi ülkemizde de bireylere din eğitimi büyük oranda örgün eğitim kademelerinde verilmektedir. Bu amaçla örgün eğitim kademelerinde ilgili öğretim program(lar)ı ve ders(ler) yürütülmektedir. Örgün eğitimde kullanılan ders kitaplarında herhangi bir dine veya mezhebe karşı olumsuz ifadeler yer almamalıdır. X-Bilimsellik Madde 13: Her derece ve türdeki, ders programları ve eğitim metotlarıyla ders araç ve gereçleri, bilimsel ve teknolojik esaslara ve yeniliklere, çevre ve ülke ihtiyaçlarına göre sürekli olarak geliştirilir. Eğitimde verimliliğin artırılması ve sürekli olarak gelişme ve yenileşmenin sağlanması bilimsel araştırma ve değerlendirmelere dayalı olarak yapılır. Bilgi ve teknoloji üretmek ve kültürümüzü geliştirmekle görevli eğitim kurumları gereğince donatılıp güçlendirilir; bu yöndeki çalışmalar maddi ve manevi bakımdan teşvik edilir ve desteklenir. Eğitim bir bilimdir ve eğitim biliminin bulguları ışığında gerçekleştirilmektedir. Örgün eğitim kademelerinde verilen eğitim, eğitim ve ilgili bilim dallarının bulgularına dayalı olarak verilmektedir. Örgün eğitimde kullanılan ders kitaplarında (1) safsatalar (2) doğmalar (3) batıl inançlar
(4) bilimsel bulgularla çelişen ifadeler yer almamalıdır. Ayrıca örgün eğitimde kullanılan ders kitapları en son bilimsel bulgulara dayalı bilgileri içermelidir. XI-Planlılık Madde 14: Milli eğitimin gelişmesi iktisadi, sosyal ve kültürel kalkınma hedeflerine uygun olarak eğitiminsangücü-istihdam ilişkileri dikkate alınmak suretiyle, sanayileşme ve tarımda modernleşmede gerekli teknolojik gelişmeyi sağlayacak mesleki ve teknik eğitime ağırlık verecek biçimde planlanır ve gerçekleştirilir. Mesleklerin kademeleri ve her kademenin unvan, yetki ve sorumlulukları kanunla tespit edilir ve her derece ve türdeki örgün ve yaygın mesleki eğitim kurumlarının kuruluş programları bu kademelere uygun olarak düzenlenir. Eğitim kurumlarının yer, personel, bina, tesis ve ekleri, donanım, araç ve gereç kapasiteleri ile ilgili standartlar önceden tespit edilir ve kurumların standartlara göre en uygun büyüklükte kurulması ve verimli olarak işletilmesi sağlanır. Örgün eğitim kademelerinde verilen eğitim etkinliğinin önemli bir özelliği planlı ve programlı olmasıdır. Örgün eğitim kademlerinde uygulanan öğretim programları hem ders kitaplarının hazırlanmasına hem de eğitim-öğretim etkinliklerinin yürütülmesine kaynaklık görevi yapar. Okulöncesi eğitim, ilköğretim ve ortaöğretimde kullanılan ders kitapları yine MEB Talim Terbiye Kurulu Başkanlığının onayladığı ilgili derslerin öğretim programı na uygun olarak hazırlanır ve olur (onay) alır. Yükseköğretim ders kitapları ise YÖK ün hazırladığı çerçeve programa göre hazırlanır, fakat okulöncesi eğitim, ilköğretim ve ortaöğretimde kullanılan ders kitapları gibi onaylanmaz. XII- Karma Eğitim Madde 15: Okullarda kız ve erkek karma eğitim yapılması esastır. Ancak eğitimin türüne, imkân ve zorunluluklara göre bazı okullar yalnızca kız ve yalnızca erkek öğrencilere ayrılabilir. Örgün eğitim kademelerinde verilen eğitim hizmetinden kadın-erkek tüm vatandaşlar yararlanır. Ayrıca ilköğretim kademesinde verilen eğitim yasal olarak kadın erkek tüm vatandaşlar için bir zorunluluktur. Örgün eğitimde kullanılan ders kitaplarında karma eğitime aykırı ifadeler yer almamalıdır. Ayrıca örgün eğitimde kullanılan ders kitapları karma eğitimin gerekliliğini ve önemini vurgulamalıdır. XIII-Okul ve Ailenin İşbirliği Madde 16: Eğitim kurumlarının amaçlarının gerçekleştirilmesine katkıda bulunmak için okul ve aile arasında işbirliği sağlanır. Bu maksatla okullarda okul-aile birlikleri kurulur. Okul-aile birliklerinin kuruluş ve işleyişleri Milli Eğitim Bakanlığınca çıkarılacak bir yönetmelikle düzenlenir. Aile informal yoldan bireye ilk eğitimi verir. Ailenin bireye kazandırdıkları örgün eğitimin kazandırmak istedikleriyle uyuşuyorsa örgün eğitimin amaçlarını bireyde gerçekleştirmek kolaylaşır, uyuşmuyorsa zorlaşır. Örgün eğitimde kullanılan ders kitapları öğrencinin bir bütün olarak gelişmesi için okul-aile işbirliğine vurgu yapmalıdır. XIV-Her Yerde Eğitim Madde 17: Milli eğitimin amaçları yalnızca resmi ve özel eğitim kurumlarında değil, aynı zamanda evde, çevrede, iş yerlerinde ve her yerde ve her fırsatta gerçekleştirilmeye çalışılır. Resmi, özel ve gönüllü her kuruluşun eğitimle ilgili faaliyetleri Milli Eğitimin amaçlarına uygunluğu bakımından Milli Eğitim Bakanlığının denetimine tabidir.
Örgün eğitimde birey ne kadar çok eğitsel kaynakla etkileşimde bulunursa eğitimin amaçları o derece kolay ve üst düzeyde gerçekleşir. Ders kitabı örgün eğitimde öğrencinin etkileşimde bulunduğu önemli bir eğitsel kaynaktır. Örgün eğitimde kullanılan ders kitapları, eğitimin amaçlarını gerçekleştirebilmek için öğrencilere (1) başka yerlerde ve zamanlarda etkileşebilecekleri kaynaklara (2) bu kaynaklara nasıl ulaşabileceklerine ilişkin bilgiler vermelidir. SONUÇ Örgün eğitimde kullanılan ders kitaplarıyla Türk Milli Eğitimin amaçları ve temel ilkeleri arasında doğrusal bir ilişki vardır. Örgün eğitimde kullanılan ders kitaplarıyla 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu nda belirtilen Türk Milli Eğitimin amaçları ve temel ilkeleri arasındaki ilişkiyi şu şekilde belirtebiliriz (Ceyhan & Yiğit, 2005; Demirel & Kıroğlu, 2006): (1) Türk Milli Eğitiminin genel amaçları ve temel ilkeleri ile uygun olmalıdır. (2) Öğretim programında öğrencilere kazandırılmak istenen bilgi, beceri ve alışkanlıkları kapsamalıdır. (3) İlgili dersin o sınıf için belirlenen amaçlarına uygun olarak konular işlenmelidir. (4) Konular kişi ve kuruluşları yıpratıcı nitelikte olmamalıdır. (5) Gereksiz bilgilere ve ayrıntılara yer verilmemelidir. (6) Öğrenciyi daha çok öğrenmeye, araştırmaya, incelemeye ve başka kaynaklara başvurmaya teşvik etmelidir. (7) Öğrencileri muhakeme etmeye, bağımsız, yaratıcı ve yaratıcı düşünmeye, kendi kendine öğrenmeye yöneltmelidir. Son söz olarak, örgün eğitimde kullanılan ders kitaplarının Türk Milli Eğitimin amaçlarına ve temel ilkelerine uygunluğu, verilen eğitim-öğretimin başarı veya başarısızlığında rol oynayan önemli bir etkendir diyebiliriz. KAYNAKLAR Ceyhan, E. & Yiğit, B (2005) Konu alanı ders kitabı incelemesi, Ankara: Anı Yayıncılık Demirel, Ö & Kıroğlu, K. (2006) Eğitim ve Ders Kitapları, Editör: Özcan Demirel, Kasım Kıroğlu, Konu alanı ders kitabı incelemesi içinde s: 1 11, Ankara: Öğreti Yayınları 1739 Sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu 24.6.1973 tarih ve 14574 Sayılı Resmi Gazetede Yayımlanan