20. VE 21. YÜZYILLARDA TÜRK RESİM SANATINDA TEKSTİL ETKİSİ

T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ GÜZEL SANATLAR ENSTİTÜSÜ TEKSTİL ANASANAT DALI 20. VE 21. YÜZYILLARDA TÜRK RESİM SANATINDA TEKSTİL ETKİSİ Yüksek Lisans Tezi Semra Yetik İstanbul 2009

T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ GÜZEL SANATLAR ENSTİTÜSÜ TEKSTİL ANASANAT DALI 20. VE 21. YÜZYILLARDA TÜRK RESİM SANATINDA TEKSTİL ETKİSİ Yüksek Lisans Tezi Semra Yetik Tez Danışmanı: Doç. İdil Akbostancı İstanbul 2009

ÖNSÖZ 20 ve 21. Yüzyıllarda Türk Resim Sanatında Tekstil Etkisi başlıklı bu tez; Türk Resim Sanatında görülen tekstil etkilerini ele alır. Çeşitli yönelişler, dönemler ve kişisel üsluplar ile ivme kazanan Türk Resim Sanatının Batı etkisindeki gelişimi düşünüldüğünde, Avrupa ve Dünya sanatında görülen tekstil - resim etkileşiminin kaynağına inmenin, araştırma kapsamında yararlı olacağı kanısındayım. 21.yüzyılda sanat yapıtı belli bir kategori çerçevesinde sınırlandırılamamaktadır. Disiplinler arasındaki etkileşim, bu gün birçok yapıtın resim mi? heykel mi? grafik mi? seramik mi? yoksa başka bir sanat dalı mı? olduğuna ilişkin sorulara cevap verememektedir. Bu bağlamda sanat yapıtının hangi sanat disiplinine ait olduğu konusunda kesin bir yargıya varmak mümkün değildir. Etkileşim kavramı resim ve tekstil dışında birçok alanı kapsamaktadır. Erken dönemlerden itibaren yoğun şekilde izlenebilen ve birbirine paralel bir gelişim gösteren tekstilresim etkileşimi 20. yüzyılda gerek malzeme, gerekse düşün olarak, sınırsız bir sorgulama alanına dönen plastik sanatlarda yeni açılımlarla devam etmektedir. I

Çalışmam ve araştırmalarım süresince bana özveriyle destek olan ve yardımlarını esirgemeyen degerli hocam Doç. İdil AKBOSTANCI ya çok teşekkür ederim. Araştırmamda fikirlerini ve birikimlerini paylaşan değerli hocalarım Prof. Dr. Kıymet GİRAY a, Prof. Dr. Sema ARIGİL e ve Prof. Devrim ERBİL e çok teşekkür ederim. Araştırmamda desteklerinden dolayı aileme çok teşekkür ederim. İstanbul, 2009 Semra YETİK II

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ I ÖZET VII SUMMARY IX GİRİŞ 1 1- ENDÜSTRİ DEVRİMİ ÖNCESİNDE TEKSTİL - RESİM ETKİLEŞİMİ 5 1.1. Dokumanın Tarihçesine Genel Bakış 5 1.2. Tapestry (Dokuma Resim) Sanatına Genel Bakış 10 1.3. Avrupa da Tapestry Sanatına Genel Bakış 14 2. TEKSTİLDE ENDÜSTRİ DEVRİMİ 23 2.1. Tekstil ve Sanat 23 2.2. Sanat ve Zanaat Hareketi 29 3. ENDÜSTRİ DEVRİMİ VE SANAT 31 4. 19. VE 20. YÜZYIL AVRUPA RESİM SANATINDA TUVAL RESMİNDE TEKSTİL ETKİLERİNE ÖRNEKLER 36 4.1. Avrupa Resminde Tekstil Etkisi ve Sanatçılar 36 4.2. Matisse ve Tekstilleri 41 4.3. Gustav Klimt 48 5. 20. YÜZYILDA AVRUPA RESİM SANATINA GENEL BAKIŞ 51 5.1. Avrupa Resim Sanatında Modern Sanat Anlayışı ve Modernizm 51 5.2. 20. Yüzyılda Tekstil Perspektifinden Malzeme Arayışları, Yeni Akımlar, Sanatçılar 53 III

6. 20. YÜZYILDA TEKSTİL VE SANAT ETKİLEŞİMİNE GENEL BAKIŞ 73 6.1. Tekstil Resim Etkileşimi ve Tekstil Kullanan Sanatçılar 73 6.2. Tekstil Mimari İlişkisi 82 7. 20. YÜZYILDA LİF SANATI 85 7.1. Bauhaus ve Tekstil 85 7.2. Lif Sanatı 90 7.2.1. 20. Yüzyılın İkinci Yarısında Teknolojinin Lif Sanatına Etkisi 94 ve Lif Sanatının Diğer Disiplinlerle İlişkisi 7.2.2. Akıllı Tekstillerin Lif Sanatına Etkisi 103 7.2.3. Teknoloji -Tekstil Sanatları ve Moda İlişkisi 105 7.2.4. Çevrede Lif Sanatı 111 7.3. Çağdaş Dokumada Lurçat Etkisi 113 7.4. Zanaatın Uyanışı 118 7.5. Lozan Bienalleri ve Lif Sanatında Etkili Olan Diğer Etkinlikler 119 8. TÜRK RESİM SANATINDA TEKSTİL ETKİSİ 125 8.1. Minyatür Sanatında Tekstil Anlatımları 125 8.2. Türk Resim Sanatında Batı ya Yöneliş 131 8.2.1. Lale Devri 131 9. 19. YÜZYIL TÜRK RESMİNDE TEKSTİL ETKİSİ 133 9.1. Oryantalizm 134 9.1.1 Osman Hamdi Bey 137 10. CUMHURİYET DÖNEMİ RESMİNİ HAZIRLAYAN GELİŞMELER 141 10.1. Askeri Okullar 142 10.2. Çallı Kuşağı 146 11. CUMHURİYET SONRASI TÜRK RESİM SANATINDA 150 TEKSTİL ETKİSİ IV

11.1. Çağdaş Türk Resim Sanatında Başlıca Yönelişler 150 11.1.1. Müstakiller 151 11.1.1.1. Mahmut Cuda 153 11.1.2. D Grubu 161 11.1.3. Yeniler 164 11.1.4. Onlar Grubu 166 12.TÜRK RESMİNDE MODERNİZM DOĞRULTUSUNDA 167 BİÇİMLENEN YENİ OLUŞUMLAR 12.1. Türkiye de 1950 ler ve Soyut Sanat 167 13. TÜRKİYE DE 20. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA 175 TÜRK RESİM SANATINDA TEKSTİL - RESİM ETKİLEŞİMİ 13.1. Türk Resim Sanatında Tekstil Etkileri 175 13. 1.1. Bedri Rahmi Eyüboğlu 175 13.2. 1960 larda Türkiye de Sanat Ortamı 194 13.3. Mimar Sinan Halı Resim Atölyesi 199 13. 4. Çağdaş Türk Resim Sanatında Dokuma Resim Anlayışı ve 201 Sanatçılar 13.4.1. Zeki Faik İzer 201 13.4.2. Özdemir Altan 206 13.4.3. Zekai Ormancı 211 13.4.4. Devrim Erbil 215 14. TÜRKİYE DE TEKSTİL SANATI AÇISINDAN ÖNCÜ KURUMLAR 225 14.1. Sema Arıgil 227 15. TÜRKİYE DE ÇAĞDAŞ DOKUMA SANATI ALANINDAN ÖRNEKLER 230 V

16. TÜRKİYE DE ÇAĞDAŞ SANAT OLUŞUMU 245 16.1. 1970 li Yıllarda Türkiye de Sanat Ortamı Ve Plastik Sanatlarda Tekstil Etkisi 245 16.1.1. Türk Resim Sanatında Yeni Arayışlar ve Altan Gürman 246 16.1.2. Türk Heykel Sanatında Yeni Malzeme Arayışları ve Tekstil Etkileri 252 16.2. Türkiye de Kavramsal Sanat Ve Tekstil 255 16.2.1. Şükrü Aysan 256 16.3. Sanat Tanımı Topluluğu 261 16.4. Yeni Eğilimler Sergileri 263 16.5. Türkiye de Kavramsal Sanat İçeriğinde Enstalâsyon Sanatı Ve Tekstil 266 16.5.1. Füsun Onur 268 16.5.2. Gülsün Karamustafa 276 17. 1980 Lİ VE 1990 LI YILLARDA 281 TÜRKİYE DE SANAT ORTAMINA GENEL BAKIŞ 18. 2000 Lİ YILLARDA ÇAĞDAŞ TÜRK SANATINDA 286 TEKSTİL - RESİM ETKİLEŞİMİ VE SANATÇILAR 19. 20. YÜZYIL SONLARINDA VE 21. YÜZYILDA 295 TEKSTİL RESİM ETKİLEŞİMİ SONUÇ 303 KAYNAKÇA 311 RESİM KAYNAKÇASI 321 VI

ÖZET 20. ve 21. Yüzyıllarda Türk Resminde Tekstil Etkisi konulu çalışmada; Türk resminde tekstil etkileri irdelenmeden önce tarihsel süreç içerisinde bu etkileşimi en net şekilde sergileyen Ortaçağ ve sonrasındaki duvar halıları geniş bir perspektiften ele alınmıştır. Ortaçağ tapestry sanatında en etkin biçimde görülen ve çağlar boyu devam eden bu etkileşim 20. yüzyılda Bauhaus un katkısı ile gelişmiş, yaşanan gelişmelerle tekstil, plastik bir sanat dalı olarak var olmuştur. Endüstri Devrimi süreci tekstilin plastik bir sanat dalı olarak gelişimi için uygun ortamı hazırlamıştır. Çalışmanın ilk 7 bölümünde tarihsel süreç içerisindeki tekstil - resim etkileşimi Avrupa dan ve dünyadan belirli örnekler kapsamında ele alınmıştır. Avrupa da ve dünyada etkili olan çağdaş sanat pratiğinin Türk sanatı üzerindeki etkilerine geçilmeden önce, öncelikle Endüstri Devrimi sürecinde tekstilin resim sanatı üzerindeki etkilerinden söz edilmiş, lif sanatının başlı başına bir sanat dalı olmasında etkin olan sanatçılar ve eserleri irdelenmiştir. Diğer taraftan teknolojinin tekstil üzerindeki etkileri üzerinde durulurken, teknoloji - tekstil - moda ilişkisine değinilmiştir. Çalışmanın 8. ve 19. bölümler arasındaki bilgiler Türk sanatının başlangıcından itibaren tekstil etkileri açısından değerlendirilmesini kapsamaktadır. Batı etkisinde gelişen Türk Resim Sanatının kökeni genellikle 18. yüzyıl minyatür sanatına dayandırılmaktadır. 18. yüzyılda minyatür sanatı ile başladığı varsayılan Türk resim sanatının Lale Devri yle başlayan gelişim süreci, Meşrutiyet sonrasında ise Cumhuriyet dönemi ile devam etmiştir. Cumhuriyet öncesi ve sonrası Türk Resminde tekstil etkilerinin ilk olarak eviçi (interieur) resimlerindeki bazı betimlemelerde görüldüğü söylenebilir. Türk resim sanatında 20. yüzyılın ikinci yarısında başlayan ve yeni arayışlar doğrultusunda biçimlenen çağdaşlaşma sürecinde ise tekstilin yeni bir ifade aracı VII

olarak önemli bir yer edindiği görülmektedir. Bu dönem, aynı zamanda Türkiye de çağdaş tekstil sanatı oluşumunun da temelini hazırlamıştır. 20. yüzyıl sonuna kadar devam eden ve 21. yüzyıla yansıyan bu süreçte tekstil çağdaş sanatçıların en önemli ifade araçlarından biri haline gelmiştir. Tezin ilgili bölümlerinde bu etkileşim tarihsel sürece paralel bir şekilde örneklerle açıklanmıştır. Anahtar Kelimeler: Resim, tekstil, tapestry, lif sanatı, enstalâsyon VIII

SUMMARY 20th century Textile Effects on the Turkish Government on "textile effects discussed before Turkey shot a picture of textiles since the Middle Ages based interaction has been taken from a broad perspective. Seen most effectively in the art of medieval tapestry, and that this interaction continued ages of 20 century continued with the Bauhaus. Textils 'with the Indu Revolution occurred in the plastic arts, textiles have accelerated the process of existence Europe and the world who were influential contemporary art of the practical art of Turkey on the effects before this idea under thesis first industrial revolution in the process of the textile art of painting on the effects that have been, and in this context, Life Art in it elf an art to be active in the artists and works discussed. Study of the 7 Section covers this process. Study 8 19 sections from the beginning of the Turkish art of textiles in terms of impact assessment covers. Growing Western influence in the origins of the 18th Turkish Painting century is based on Miniature Art. 18. century Miniature Art started with the default century Turkish Painting the development process starts with the Tulip period, legitimacy, and then continued with the republican period. Republic of Turkey before and after the first of Painting in the domestic textile effects (interieur) images were seen in some descriptions can be said. Turkey in the 20th century in the second half started painting and new searches in the process of modernization in accordance with the format as a new means of expression in the plastic arts of textiles where is seen a key. This period also covers contemporary textile art. 20. century continued until the end of the century and 21. century in this process that reflects the contemporary textile artists have become one of the most important vehicle of expression. Key Words: Picture, textile, tapestry, fiber art, installation IX

GİRİŞ 20. ve 21. Yüzyıllarda Türk Resim Sanatında Tekstil Etkisi başlıklı tez Türk resim sanatında görülen tekstil etkilerinin, resim sanatının genel gelişimi doğrultusunda, geniş bir araştırma kapsamında ele alınmasını amaçlamaktadır. Geçmişi asırlar öncesine dayanan tekstil - resim etkileşimi Ortaçağ tapestry sanatında en etkin biçimde kendini göstermiş ve tapestrylerle başlayan bu etkileşim 19. yüzyıl sonlarına kadar sanat olaylarındaki değişimleri yansıtmıştır. Dokumacılık, geçmişten günümüze çağlar boyu çeşitli coğrafyalarda üretildikleri toplumların kültürlerlerini yansıtan önemli bir sanat dalı olarak varlığını sürdürmüştür. Tarihsel süreçte duvar halıları ile en etkin şekilde görülen resim - tekstil etkileşimi 20. yüzyılın başından itibaren plastik sanatlar olgusu içinde var olmaya başlamıştır. Lif Sanatı bağımsız bir sanat dalı olarak gelişirken, tekstil malzeme ve teknikleri de plastik sanatlar dünyasına girmiştir. Tekstilde endüstri devriminin yaşanması ile plastik sanatlarda tekstilin var olma süreci hız kazanmıştır; 20. yüzyıl başında sanat, teknoloji üzerinden kazandığı değerler ile disiplinler arası sınırların yok olduğu bir platform haline gelmiştir. Çalışmanın ilk yarısında teknoloik bulgular ile ortaya çıkan yeni malzeme ve teknik olanakların resim sanatı üzerindeki etkilerinden söz edilirken, teknolojisanat ilişkisi bağlamında Batı'da biçimlenen yeni sanat akımları ve sanatçıların akımlar üzerindeki etkileri örneklerle ele alınmıştır. Kuşkusuz bu süreç, yeni araştırma konularını gündeme getirebilecek kadar geniş bir alanı kapsamaktadır; ancak tekstilin, plastik bir değer olarak sanatta yer alma sürecinin bu aşamada başladığı düşünülürse, genel bir çerçeveden de olsa bu sürece değinilmesi gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Sanat tarihi çerçevesinde irdelenen tekstil-resim etkileşiminde öncelikle tekstilin, resim sanatı üzerindeki etkilerinden söz edilirken; Avrupa sanatında Türk 1

resminin gelişiminde etkili olan dönemler, akımlar, üsluplar ve sanatçılar genel bir çerçevede ele alınmıştır. Tezin akışında 20. ve 21. Yüzyıllarda Türk Resim Sanatında Tekstil Etkisi ne geçilmeden önce Türk sanatının gelişim sürecine geniş bir perspektiften bakmak gerekmiştir. Söz konusu bu süreç ana hatlarıyla verilmiştir; ancak dönemsel üslupların başlangıç ve bitiş tarihleri kesin bilgilere dayanmamaktadır. Türk resim sanatının geçmişi yaklaşık yüz elli yıllık bir süreyi kapsamaktadır. 18. yüzyılda minyatür sanatı ile başladığı varsayılan Türk resim sanatında Batı etkilerinin Lale Devri nde yoğun olarak görüldüğü söylenebilmektedir. Bu süreç Meşrutiyet dönemi ile devam etmiştir. Türk resim sanatında 20. yüzyıl başlarından itibaren Batı ile ilişkilerin devam ettiği görülmektedir. Askeri okullar ve Çallı Kuşağı etkisinde devam eden bu gelişim sürecinde, resim eğitimi için yurt dışına gönderilen ressamlar, Batı da süregelen akımların ülkeye girmesinde önemli rol oynamışlardır. Cumhuriyet dönemi ile yeni bir gelişim sürecine giren Türk Resim Sanatında Müstakiller, D Grubu, Yeniler ve Onlar gibi yönelişler ile yenilikçi söylemlerin ağırlıkta olduğu bir dönem başlamıştır. Cumhuriyet sonrasında ise Türk resminde Bedri Rahmi Eyüboğlu ile modernizm çerçevesinde biçimlenen, kültürel zenginliğimize dayalı yeni bir sanat anlayışı belirmiştir. Daha önceki dönemlerde yalnızca betimlemelerde görülen tekstil etkileri, Bedri Rahmi nin yeni arayışları ile tuvale yansımıştır. Türk resim sanatında tekstilin plastik bir değer olarak var olma süreci, Avrupa da ve dünyada meydana gelen yeni sanat olaylarının Türk sanatına yansımaları ile ancak 20. yüzyılın ikinci yarısında gerçekleşebilmiştir. Bu yansımaların Türk sanatı üzerindeki etkileri çalışmanın önemli bir kısmını kapsamaktadır. Türk sanatında yeni arayışlar doğultusunda başlayan ve Kavramsal Sanat oluşumuyla devam eden süreç, çağdaş sanat başlığı altında yeni oluşumlarla biçimlenmeye devam etmiştir. Çağdaş Türk sanatında, Kavramsal Sanat arayışları, yeni malzeme ve teknik olanakların kullanılmasına olanak sağlamış ve yeni 2

oluşumları da beraberinde getirmiştir. Bu bağlamda tekstil, plastik bir değer olarak çağdaş Türk sanatında resim, heykel, mimarlık gibi disiplinler arasındaki sınırların yok olduğu enstalâsyon sanatında, yaygın olarak kullanılmaya başlamıştır. Çağdaşlaşma bilincinin bireysel özgürlükle birleşmesi, yeni gereçlerin ve tekniklerin sanatçıya doğrudan doğruya ulaşması, yeni biçimlerin aranmasına ve çok yönlü, çok gereçli sanatsal deneyimlere girişilmesine neden olmuş, sonuçta çoğulcu bir eğilim doğmuştur. Bu noktada, uluslararası, çoğulcu ortama tam bir koşutluk içindedir sanat ortamı. Uluslararası sanat akımlarının, Türk sanatçısını etkilediği ve akımlara koşut eğilimlerin ortaya çıktığı açıkça izlenmektedir. Kökeninde eleştiri ya da durum saptaması, genekselle güncelliği birleştirme itkisi, uluslararası sanat gelişimi içinde yer alma istemi gibi altyapıya dayanan yorumlar, Pop Sanat, Hiper Gerçekçilik, Minimal ve Kavramsal Sanat, Yeni Gerçekçilik, Yeni Dışavurumculuk gibi sanat akımlarının özellikleriyle karşımıza çıkmaktadır. Bunun yanı sıra, Türkiye de tarihsel geçmiş, yadsınamayacak güçte bir değerler birikimi oluşturur. Bu birikimi özümleme ve çağdaş yorumlara dönüştürme zorunluğu üç kuşak sanatçıyı uğraştırmıştır. İki kuşak önceki sanatçı, ülkenin tarihsel yazgısına, Doğu ve Batı arasında çağlar boyunca bir köprü olma özelliğine doğrudan doğruya sahip çıkma gereğini duymuştur. Bu dönemde, Doğu - Batı sentezini arayan, dahası ulusal sanatı savunan bir düşüncenin ürünleri yaratılmıştır. Buna bağlı olarak, biçim ve teknikte Batı kuralları uygulanmakla birlikte, yöresel ve geleneksel özelliklerin bu dönem sanatının başlıca konusu olduğu görülür. Son yirmi yıl içinde bu sav ve yorumlar, sanayileşme sürecinin koşullarına, ortaya çıkan değişimlere ve iletişimin etkisine bağlı olarak belirgin bir dönüşüm geçirmiştir. 1960 dan sonra kent yaşamını, siyasal ve toplumsal ortamın gerçeğini vurgulayan ve sanatta kavramsallığı öne çıkaran eğilim, ivme kazanmıştır. Bugün genç kuşak, amacı ve düşünce yapısı bakımından uluslararası sanat olgusu içinde yerini almaya hazırlamıştır kendini. Geçmişte irdelenen ulusal ve geleneksel değerler konusunun, Türkiye nin evrensel 3

boyutlarda gelişmesine koşut olarak, resimsel bir motif olmaktan çıkıp, kavramsal/simgesel bir çözüme ve yoruma dönüştüğünü izlemekteyiz. 1 20. ve 21. Yüzyılda Türk Resim Sanatında Tekstil Etkisi başlıklı bu araştırmada Türk resim sanatının geçirmiş olduğu evreler, dönemlere yayılarak irdelenmiş; dönem özellikleri akımlar, üsluplar ve sanatçılar ölçeğinde, neden sonuç ilişkilerine dayalı bir yaklaşımla ele alınmıştır. 1 Beral Madra, İki Yılda Bir Sanat Bienal Yazıları 1987-2003, Norgunk Yayıncılık 2003, s.15 4

1- ENDÜSTRİ DEVRİMİ ÖNCESİNDE TEKSTİL - RESİM ETKİLEŞİMİ 1.1. Dokumanın Tarihçesine Genel Bakış Dokuma insanın var oluşundan itibaren en önemli hayati ihtiyaçlarını karşılayan unsurlardan biri olmuştur. İki veya daha çok iplik grubunun çeşitli şekillerde birbiri arasından geçerek meydana getirdikleri ürüne, dokuma tekstil denir. 2 İnsanlığın en eski temel uğraşlarından biri olarak bilinen dokuma sanatının kökeni ilk çağlardan beri insanların korunma, barınma gibi temel ihtiyaçlarını karşılamaya yöneliktir. Toplumların hayatında çok önemli bir yere sahip olan dokuma, gerek malzeme, gerekse teknik olarak geçirdiği çeşitli aşamalardan sonra günümüzde hâlâ önemini korumaktadır. Emre Dölen, teknik açıdan dokumacılığı şu cümlelerle değerlendirmektedir: Tarımla birlikte kullanılmaya başlanan yeni teknikler yeni matematiksel ve mekânik kavramları gündeme getirdi. Dokumacılık sepet örmenin daha ileri bir uyarlamasıydı. İkisinde de önce pratikte ve sonra da düşüncede belirli bir düzen söz konusudur. Geometri ve aritmetiğin temelinde bu düzen olgusu yatar. Dokumada ortaya çıkan desenler ve onları ortaya çıkaran ilmek sayısı aslında geometrik niteliktedir ve biçimle sayı arasındaki ilşkinin daha iyi anlaşılmasını sağlamıştır. Eğirme, yaylı matkap dışında periyodik hareketi içeren ilk sınai işlemdir. Bu işlem daha sonra mekânik, sanayi ve ulaşım alanında bir devrime neden olan tekerleği akla getirmiş olabilir. 3 2 Belkıs Balpınar Acar, Kilim, Cicim, Zili, Sumak Türk Düz Dokuma Yaygıları, Eren Yayınları, 1982, s.7 3 Emre Dölen, Tekstil Tarihi, Marmara Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Yayınları İstanbul, 1992, s.1-2 5

Çok eski çağlardan beri gıda ve konut gibi giyimin de insan soyunun devamında pek önemli bir yeri olduğu bilinir. Giyimi meydana getiren dokuma ve dokumacılığın ise; ilk defa nerede, nasıl ve ne zaman başladığı konusunda tarih henüz tam ve kesin bir hükme varamamıştır. Bu konuda buluntular az deliller ise yetersizdir. Bu nedenle merkezler sık sık yer değiştirmektedir. 4 Dönemlere ve bölgelere göre farklı özellikler gösteren dokuma, ait olduğu bölge kültürünü yansıtmasıyla da ayrı önem taşımaktadır. Dokumacılığın başlangıcına dair elde edilen arkeolojik bulgular, insanlık tarihine ilişkin bilgilerimizi zenginleştirmektedir. Çünkü dokumacılığın gelişmişlik düzeyi o toplumun yapısı hakkında fikir vermektedir. Örneğin; Sümerolog Muazzez İlmiye Çığ ın Sümerli Ludingirra nın yaşam öyküsünden oluşan 23 tablet üzerinde yaptığı araştırmalar, bundan 4000 yıl önce insanlığın yaşamı hakkında kapsamlı bilgi edinmemizi sağlamaktadır. Bu tabletlerde Ur kentini koruyan Ay Tanrısı tapınağın idaresinden söz etmekte ve çok büyük olan tapınakta başta dokumacılar olmak üzere çeşitli sanatçı atölyelerinin varlığından ve 1500 işçisi olan dokuma atölyelerinin Elamlılar tarafından yakılıp, yıkıldığından söz etmektedir. 5 Neme ve kötü hava şartlarına karşı dayanıksız olan ve uzun süre kalıcılığını koruyamayan tekstil ürünleri ancak donarak ya da çok kuru iklimlerde kalarak günümüze kadar ulaşabilmişlerdir. Dokuma sanatının tarihsel gelişimine ışık tutan ve en net bilgilere ulaşılmasını sağlayan kumaşların en eskileri üzerinde TUTMOSİS III. (MÖ: 1484 1450)ün adı bulunmuştur. [ ] Yine mezarlardan birinde TUT ANC AMONS (MÖ: 1352 1343) un çok değerli bir elbisesi bulunmuştur. 6 Günümüzde yaşayan en 4 Şahin Yüksel Yağan, Türk El Dokumacılığı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları 1978, s.9 5 Günay Atalayer, Gap Çerçevesinde Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri, T.C. Kültür Bakanlığı, s.6 6 Şahin Yüksel Yağan, Türk El Dokumacılığı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları 1978, s.17-18 6

eski tapestryler olarak bilinen bu örnekler, renkli ipliklerle dokunmuş, çiçek desenli giysi ve tunik parçalarından oluşmaktadır. Yapılan arkeolojik araştırmalar, Anadolu da çeşitli yörelerde, günümüze kadar gelen tekstil parçalarının bulunduğunu göstermektedir. Anadolu daki dokumacılığa ait arkeolojik bulgularda, Anadolu da dokumacılığın düzenli gelişmeler gösterdiğini ortaya koymakta ve insanlığın başlangıcına dair bilgileri oluşturmaktadır. 1906 1907 de Hattuşaş ta yapılan kazılarda bulunan tabletler Eti dokumacılığının değişik kalitelerde kumaşların varlığını kanıtlamakta, 1937 de Mersin civarında ortaya çıkarılan tezgâh ağırlıkları ve dokuma tezgâh yerleri, 1954 ve 1959 da Denizli Beycesultan da bulunan ağırşak ve tezgâh parçaları, 1962 de Çatalhöyük kazılarında bulunan MÖ 6000 yılına tarihlenen dokuma parçası, Anadolu dokumacılığının belgeleri olarak kabul edilmektedir. Bütün bu bulgulara ek olarak 1993 te Diyarbakır, Ergani, Çayönü nde yapılan kazılarda bulunanlarla, Anadolu dokumacılığı MÖ 6500 taşınırken, bugünden 8500 yıl önce bitkisel kökenli dokumacılığın varolduğunun kanıtları ortaya çıkmaktadır. 7 Yine Anadolu da Gordion da bulunan ve MÖ 700 Yıllarına ait olan geometrik desenli yün ve keten dokuma parçaları 8 bulunmuştur. MÖ 5 1 yüzyıllara ait Pazırık Vadisi kazılarında (1929 1949) 1947 yılında bulunan ve 2 nolu kurgandan çıkan düz dokuma kilimler, özellikle önem taşır. [ ] Önemli bir buluntu merkezi olan Doğu Türkistan Lou landa ele geçen dokuma parçaları ise MÖ 2. yüzyıla aittir. 9 7 Günay Atalayer, Gap Çerçevesinde Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri, T.C. Kültür Bakanlığı, s.6-7 8 Nazan Ölçer, Türk İslam Eserleri Müzesi, Kilimler Fotoğraflar: Udo Hirsch, Eren Yayınları, s.10 9 A.g.k. s. 10-11 7

Mısırlı dokumacıların, geliştirmiş oldukları yeni teknik ve yöntemlerle dokuma sanatında çok önemli bir noktaya ulaştıkları gözlenmektedir. MS 5. yüzyılda Hıristiyan kilisesinin etkisiyle Mısır sanatında yeni bir yaratıcı anlatım ortaya çıkmıştır. Eski Mısırlıların kalıntıları olan Koptlar, bugünün dokumacısı için ilginç örnekler vermişlerdir. Eski Mısır dokumalarının bezayağı (*) olmasına karşın, Koptlar çeşitli dokuma tekniklerinin olanaklarını araştırmışlardır. Kendilerine özgü dokumalarını renk anlayışı bakımından da geliştirmişlerdir. Kopt mezarlarında bulunan iki farklı stil vardır. Doğaya dönük desenlerin motifleri, putperest motifleridir. Hayvanlarla dövüşen adamlar ve kadınlar; yarısı hayvan, yarısı insan olduğuna inanılan ilâhlar Doğaya dönük olmadığı zamanlarda Hıristiyanlık konuları üstündü. Bu konuların işlenmediği yerde ise özenle dokunmuş dekoratif üzümler ve çiçekli bitkiler kullanılmıştır. Koptlar dokumalarında keten lifinin yanısıra, pamuk lifini de kullanmışlardır. 10 Günümüze kadar ulaşabilmeyi başarmış kopt dokumalarında farklı yöntemlerin kullanılması Mısırlı dokumacıların resimli dokumadaki yetkinliklerini kanıtlayan önemli göstergelerdir. Mısır da giysi ya da aksesuar yapmak için tapestryler yuvarlak veya kare şeklinde dokunmuş, sonradan birleştirilerek giysi üzerine aplike edilmiştir. Mısır tapestrylerinde en başarılı olanlar uzun panolardır. [ ] Bu dokumalar basit ve değişik sanatsal kökenden olmalarına rağmen, Avrupa da ortaçağdan 19. yüzyıla kadar Fransız ve Flaman duvar tapestrylerini doğrudan etkilemişlerdir. Mısır dokumaları yüzyıllar boyunca dünyanın birçok yerinde değerli eşya olarak kabul edilmiştir. 11 (*) Bezayağı, atkı ve çözgülerin alttan ve üstten geçerek birbirine dolanıp oluşturduğu dokuma türüdür. 10 Sema Arıgil, Duvar Halıları, Yayımlanmamış Asistanlık Tezi, Devlet Tatbiki Güzel Sanatlar Akademisi, İstanbul - 1979 s.57 11 Suhandan Özay, Dünden Bugüne Dokuma Resim Sanatı, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001 Ankara s.8-9 8

Eski Dünya Medeniyetleri içersinde toprakları keten yetiştirmeğe çok elverişli olan Mısır ın bir keten dokuma merkezi olmasına karşılık, Mezopotamya da klâsik bir yün dokuma ülkesi 12 olduğundan Mezopotamya nın kumaş çeşitleri çok, dokuma teknikleri farklıdır. [ ] Çoğunlukla pişmiş tabletlerden, dokuma endüstrisi ve tekstil ticaretinin Sümer, Akad, Asur ve Hititlerde geliştiği öğrenilmiştir. İÖ 1200 lere ait bir Asur metni, saray tarafından kabul olunan mardatu veya marda denilen, çok renkli tekstilleri tanımlamaktadır. 13 MS 5. yüzyıldan başlayarak yüzyıllar boyunca goblen dokuma; kilise ve sarayların denetimi altında rahip ve rahibelerin bulunduğu manastır ve şatolarda yapılmıştır. 14 Genel olarak farklı kültürler tarafından bilinen tapestry tekniği ile üretilen ürünler, kültürlere ve kullanım alanlarına göre değişiklik göstermektedir. Kafkasya, Balkanlar, Anadolu ve Orta Asya da bölgelere göre farklılık gösteren tapestryler ghilim, gelim, kelim, chilem, gelima, gibi çeşitli isimlerle ifadelendirilir. Örneğin, Anadolu ve Orta Doğu da aynı teknik ile üretilen ve geleneksel anlatımları yansıtan kilim gibi ağır, dayanıklı yer yaygıları olarak bilinirken; Hindistan da kaşmir şal olarak, Çin de ise k ossu (kesi/kassu) denilen figürlü ipek tekstiller olarak tanınmaktadır. Tapestryler yüzyıllar boyu farklı bölgelerde farklı isimlerle tanınmalarına rağmen dokuma tekniği açısından benzerlik göstermişlerdir. İskandinavya da, Afrika nın ve Amerika nın bazı bölgelerinde, farklı biçimlerde işlevsel ve geleneksel bir el sanatı olarak uygulanmakta olan 12 Şahin Yüksel Yağan, Türk El Dokumacılığı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları 1978, s.27 13 Suhandan Özay, Dünden Bugüne Dokuma Resim Sanatı, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001 Ankara s. 9 14 Sema Arıgil, Duvar Halıları, Yayımlanmamış Asistanlık Tezi, Devlet Tatbiki Güzel Sanatlar Akademisi, İstanbul - 1979 s.57 9

resimli dokumalar, Avrupa da, tapestry tapisserie veya gobelin olarak bilinmektedirler. Anadolu da Osmanlı saray dokumaları olarak bilinen kirkitli dokumalar (*) İslamiyet etkisindeki tapestrylere en yakın örnekler olarak gösterilebilmektedir. 16. ve 17. yüzyıllarda çok az sayıda üretilen bu kilimlerde çeşitli bitki motifleri ve altın, gümüş, sırma iplikler başta olmak üzere zengin bir malzeme çeşitliliği göze çarpmaktadır. Hem kullanılan bitkisel motifler hemde malzeme olarak geleneksel Anadolu kilimlerinden ayrılan bu grubun Osmanlı sarayı tarafından, Mısır da ya da Mısır dan getirilen tapestry ustalarına dokutulduğu düşünülmektedir. 1.2. Tapestry (Dokuma Resim) Sanatına Genel Bakış Toplumların var oluşlarından beri önemli ihtiyaçlarını karşılayan, Dokuma resim; tekstil malzemesi ve yapım yöntemleri kullanılarak oluşturulan, duvar resminin bütün niteliklerini içeren, duvarla birlikte yaşayan, fresko, mozaik gibi en eski duvar resmi tekniklerindendir. 15 Tapestryler resimsel anlatımlar içeren büyük boyutlu dekoratif duvar halıları olarak da tanımlanabilmektedir. Ortaçağ da önemli bir yere sahip olan klasik tapestryler düz dokuma tekniğinde, elle dokunan, atkı yüzlü dokumalardır. Bu dokumalar, kilim tekniği ile çok uzun zaman dilimlerinde görkemli devasa panolar şeklinde dokunmuş, sonraki dönemlerde ise mimari üslup değişiklikleriyle birlikte yapılarda kolaylıkla yer alabilmeleri açısından daha küçük ebatlarda üretilmişlerdir. (*) Sili, cicim, kilim, sumak gibi düz dokumaların ve halının dokunmasında, çözgüler arasından ve dokumanın enine geçirilen atkıları ve düğümleri döverek sıkıştırmaya yarayan ağaçtan hayvan kemiklerinden, hayvan dişlerinden veya demirden yapılmış el gibi, ya da çatal gibi dişli alete Kirkit ; bu aletin kullanılmasıyla dokunan el dokumalarına da Kirkitli Dokumalar denir. 15 Sema Arıgil, Geçmişten Günümüze Dokuma Resim Sanatına Bakış, Ev Tekstili Sayı: 22 Ağustos 1999, s. 66 10

Fresko ve mozaik gibi uzun süre kalıcılığını koruyamayan resim tekniklerine alternatif olarak geliştirildiği düşünülen tapestryler, üretilmeye başladıkları dönemden beri resim sanatıyla paralel bir gelişim izlemişlerdir. Resim-tekstil etkileşimin en eski örneğini oluşturan tapestryler, dokumacı ve ressam işbirliğinin sonucunda ortaya çıkmışlardır. Konularını çağlarına göre tarihten, mitolojik sahnelerden, kırsal hayattan ve sembolik anlatımlardan alan tapestryler, bölgesel ve dönemsel farklılıklarına rağmen, yapıldıkları döneme ait önemli ipuçları vermeleriyle, uygarlığa ışık tutan önemli birer kaynak niteliği taşımaktadırlar. 12. yüzyılın sanatçısı, her türlü mekânsal yanılsama ve dramatik eyleme başvurma gereksinimi duymadan, figürleri ve nesneleri yalnızca süssel çizgiler içerisine yerleşmişti. Resim karakteri daha çok resimsel yazıya yaklaşmıştı. Fakat bu basitleştirilmiş betimleme yöntemlerine dönüş, Ortaçağ sanatçısına daha karmaşık kompozisyon biçimlerinde kendisini deneme gibi yeni bir olanak verdi. Bu, biçim için olduğu kadar renk içinde geçerliydi. Artık doğal renklerin gerçek derecelemelerini incelemek ve onlara öykünmek zorunda kalmayan ressamlar, görsel açıklamalar için istedikleri rengi seçmede özgürdüler. Tüm bu plastik ve estetik problemler resmin paralelinde gelişen duvar halısını da aynı yönde etkiledi. 16 13. yüzyıl Gotik döneminin en belirgin özelliği olan kabartma ve kontrast görünümlerin, dikey çizgilerle elde edilen görünümlerin; atkı yönünde dokunarak elde edilmesiydi. 17 Tapestrylerde de konuların Hıristiyanlık tarihinden alınmıştı. Tıpkı resimlerde olduğu gibi tapestrylerde de, düzgün ve ayrıntılı bir kompozisyon anlayışı dikkat çekiyordu. Figürlerde, ifadesel anlatımlar son derece ayrıntılı işlenmişti. 13. yüzyıl sanatçısının geleneksel yöntemlerden uzaklaşmadan, resme canlılık kazandırmak adına yeni arayışlara girdiği 16 Leyla Varlık Şentürk, Çağdaş Perspektifte Duvar Halısının Resim Sanatındaki Yeri, Yüksek Lisans Eser Çalışması, Tez Danışmanı: Doç. Zekai Ormancı, İstanbul, Haziran 1993, s.9 17 Ayten Sürür, Goblen Halıcılığı, Türkiyemiz Dergisi, sayı:36, Şubat 1982 s. 17 11

gözlenmekteydi. Örneğin, Ortaçağ resim sanatında bir süs unsuru olarak görülen drape, gotik sanatında figürün anatomik yapısını irdelemeye yönelik bir unsur haline gelmişti. 13. yüzyılda yalnızca kiliseler için üretilen tapestryler 14. yüzyılda saraylarda ve şatolarda yer almaya başlamıştır. Tapestryler, Ortaçağ da sadece dekoratif duvar süsü olarak kalmamış; işlevsellikleriyle de ayrı dikkat çekmişlerdir. Katlanabilme ve kolay taşınabilme özellikleriyle hareketli fresk olarakta tanımlanan tapestryler, 14. yüzyılda mekânı bölen, mimari bir unsur haline gelmişlerdir. Ancak, sık taşınmaları ve savaşlar esnasında sürekli yer değiştirmeleri tapestrylerin, kaybolmalarına ve kolay yıpranmalarına yol açmıştır. Ortaçağ dan günümüze ulaşan mevcut örnekler ancak kiliselerde ve manastırlarda korunarak gelebilmişlerdir. Ortaçağ da dekoratif özelliklerinin yanı sıra renkli ve güçlü anlatımlarla ve kulanılan çeşitli materyallerle zengin bir görselliğe ulaşan tapestry sanatının, sosyal statüyü belirleyen önemli bir unsur haline geldiği görülmektedir. Altın, gümüş, sırma iplikler, ipekler ve değerli taşlar özellikle soylular için üretilen tapestrylerde kullanılmıştır. Ortaçağ da tapestryler dekoratif ve işlevsel özelliklerinin yanı sıra, politik mesaj içermeleriyle yönetimlerce desteklenen, bir sanat dalı olarak önem taşımaktadırlar. Usta ressamlar tarafından hazırlanan desenlerin, uzman dokumacılar tarafından dokunması ve bu sürecin yerel yönetimlerce desteklenmesi, kuşkusuz duvar halılarının gelişiminde rol oynayan önemli faktörlerdendir. İngiliz, Portekiz, İspanya krallıklarına ait tapesty koleksiyonları, bu sanata verilen önemin göstergesi olarak düşünülebilir. 12