İLKÖĞRETİM ÖĞRENCİLERİNİN HAYVANLAR ALEMİ VE SINIFLANDIRILMASI KAVRAMLARIYLA İLGİLİ ALTERNATİF GÖRÜŞLERİ Musa DİKMENLİ 1, Osman ÇARDAK 2, Lütfullah TÜRKMEN 3 1 Selçuk Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, OFMAE Bölümü, KONYA 2 Selçuk Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, KONYA 3 Afyon Kocatepe Üniversitesi, Uşak Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, UŞAK ÖZET: Öğrencilerimiz öğrenim yaşantıları sırasında değişik nedenlerden dolayı kazandıkları yanlış öğrenmeleri hayat boyu taşıyabilmektedirler. Bunların başında fen bilimleri öğrencilerinin fen olayları ile ilgili sahip oldukları alternatif kavramlar gelmektedir. Bu çalışma, ilköğretim öğrencilerinin hayvanlar alemi ve sınıflandırılması konusundaki alternatif görüşlerinin belirlenebilmesi amacıyla, 2, 4 ve 6. sınıflarda öğrenim gören toplam 60 öğrenci üzerinde birebir mülakat yapılarak gerçekleştirilmiştir. Sonuçta, öğrencilerin hayvanlar alemi ve sınıflandırılması konusu ile ilgili alternatif kavramlara sahip oldukları tespit edilmiştir. Bunlardan bazıları; kelebek ve yarasanın kuş olduğu, yunus, fok ve penguenin balık olduğu, salyangozun böcek olduğu, deniz yıldızı ve solucanın hayvan olmadığı görüşleridir. Sonuçlar literatür bilgisiyle karşılaştırılmış ve öneriler geliştirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Hayvanların sınıflandırılması, alternatif görüşler. 1. GİRİŞ Öğrencilerin fen olayları hakkındaki alternatif görüşlerinin araştırılması günümüz fen eğitiminde giderek önem kazanmaktadır. Çünkü, son yıllarda yapılan çalışmalar fen bilimlerinin bir çok alanında öğrencilerin, kavramları algılama güçlüğü ile karşı karşıya olduklarını göstermektedir (Bell, 1981; Driver, 1981; Bloom, 1990). Denenmemiş teoriler (naive theories), ön kavramlar (preconceptions), yanlış kavramlar (misconceptions) veya alternatif kavramlar (alternative conceptions) şeklinde ifade edilen ve öğrencilerin bilimsel gerçeklerden uzak kendilerine özgü geliştirmiş oldukları bazı bilgiler, öğrenme süreci içerisinde önemli engeller oluşturmaktadır. Şimdiye kadar yapılan çalışmalardan elde edilen sonuçlara göre, öğrenciler bu karmaşık ve yanlış bilgileri, genellikle okul yıllarının ilk dönemlerinde kendi yorumları sonucu veya okul içi ve okul dışı ortamlarda yapılan bazı tutarsız açıklamalardan geliştirmektedirler (Bell, 1981; Driver, 1981; Bell & Barker, 1982; Gilbert, Osborne ve Fensham, 1982). Hayvanlar alemi ve sınıflandırılması konusunda yapılan çalışmalar, öğrencilerin bu kavramlar üzerinde bir çok alternatif yorumlara sahip olduklarını göstermektedir. Bell (1981) ve Braund (1991), öğrencilerin hayvanları diğer canlı varlıklarla karıştırdıklarını ve hayvanların çeşitliliği hakkındaki bilgilerinin evcil hayvanlarla sınırlı olduğunu ortaya koymaktadırlar. Örneğin öğrenciler, görünür üyelere sahip olmayan bazı omurgalı hayvanları omurgasız ve büyük bir kabuk iskelet taşıyan bazı omurgasız hayvanları da omurgalı şeklinde nitelendirmektedirler. Bu yanılgılarının, ilk, orta öğretim ve üniversite öğrencileri üzerinde de görüldüğü tespit edilmiştir (Kellert, 1984; Trowbridge & Mintzes, 1985, 1988; Chen, Huang ve Wang, 1994; Dikmenli, Kurt ve Kılıç, 2001). Chen & Ku (1998), farklı kültürlerde yaşayan öğrenciler üzerinde yapılan karşılaştırmalı çalışmada, öğrencilerin kavramsal gelişimlerinin de farklı olduğunu göstermektedirler. Tema (1989), ise kırsal ve kentsel bölgelerde yaşayan öğrenciler üzerinde yaptığı çalışmasında hayvan kavramını algılamada ortaya çıkan farklı sonuçları göstermiştir. Kavram yanılgıları olarak da ifade edilen bu bilgilerin, tespiti ve telafisi yapılmadığı taktirde uzun yıllar devam etmekte ve öğrenme süreci içerisinde önemli engeller teşkil etmektedir. Bu bilgilerin tespit ve telafisinin ise geleneksel öğretim yaklaşımlarıyla gerçekleştirilmesi oldukça zor görünmektedir. Bu nedenlerle öğrencilerdeki alternatif kavramların tespit edilmesi ve fen bilimleri alanındaki kitap ve derslerin, bunları ortadan kaldıracak veya en aza indirecek şekilde düzenlenmesi, öğrenci başarısının artmasında son derece önemlidir. Bu çalışmada, farklı gruplardaki ilköğretim öğrencilerinin hayvanlar alemi ve sınıflandırılması konusundaki alternatif kavramlarının belirlenmesi amaçlanmıştır. 2. YÖNTEM 2.1. Örneklem Bu çalışmanın örneklemini, 2000-2001 öğretim yılında Konya ili Selçuklu ilçesi Şükriye Onsun İlköğretim Okulu 2, 4 ve 6. sınıflarda öğrenim gören toplam 60 öğrenci oluşturmaktadır. 2, 4 ve 6. sınıflardan, her biri 20 öğrenciden oluşan üç yaş grubu oluşturulmuş ve her gruptaki kız ve erkek öğrencilerin sayısı eşit tutulmuştur. Grupları oluşturan öğrenciler sınıf içerisinden rastgele seçilmiştir.
2.2. Çalışmanın Yöntemi Bu çalışmada, amaca uygun şekilde her bir öğrenciyle özel bir odada yaklaşık 15-20 dakika süren birebir karşılıklı görüşmeler (interviews) yapılmıştır (Trowbridge & Mintzes, 1985; Chen & Ku, 1998). Görüşmeler sırasındaki soru ve cevaplar yardımcı araştırmacılar tarafından not edilmiştir. Görüşmeler 2 aşamada gerçekleştirilmiştir. 1. Aşama: Bu bölümde, omurgasız ve omurgalı hayvanlardan oluşan toplam 18 adet hayvan örneğinin renkli orjinal fotoğrafları seçilmiştir. Bunlar böcekler (çekirge, kelebek, karınca), balık (alabalık), kuşlar (ördek, penguen), memeliler (fil, fok, yunus, sincap, kirpi, yarasa) ve diğer hayvanların (kaplumbağa, kertenkele, kurbağa, salyangoz, solucan, deniz yıldızı) fotoğraflarından oluşmaktadır. Bu fotoğraflar görüşme sırasında bir masanın üzerinde karıştırılmış ve öğrenciden bunları böcek, balık, kuş, memeli veya diğerleri şeklinde sınıflandırması istenmiştir. Daha sonra her grup için ayrı ayrı olmak üzere öğrenciye Niçin bu hayvanlar bu gruba dahildir?, Başka sebepleri nelerdir? ve Niçin bu hayvanları hiçbir gruba dahil etmedin? soruları yöneltilmiştir. 2. Aşama: Bu bölümde ise ilk bölümde kullanılan fotoğraflar aynı şekilde masa üzerinde karıştırılmış ve öğrenciden hayvan ve hayvan olmayan ları ayırması istenmiştir. Daha sonra Niçin bunlar hayvandır? veya Niçin bunlar hayvan değildir? soruları yöneltilmiştir. Verilerin değerlendirilmesinde yüzde ifadeler kullanılmış (Trowbridge & Mintzes, 1985; Chen & Ku, 1998) ve % 15 i geçen yanlış sınıflandırmalar önemli kabul edilmiştir (Braund, 1991). 3. BULGULAR Görüşmenin birinci aşamasında öğrencilerin hayvanların sınıflandırılması konusundaki görüşlerinin belirlenmesi amacıyla, böcek, balık, kuş, memeli ve diğer bazı hayvan örneklerini içeren toplam 18 adet hayvan fotoğrafı karışık olarak gösterilmiş ve öğrencilerden bunları böcek, balık, kuş, memeli ve diğerleri şeklinde sınıflandırmaları istenmiştir. Bu sonuçlar Tablo 1 de gösterilmiştir. Her üç gruptaki öğrencilerde de tüm hayvan örneklerinde yanlış sınıflandırılmalar tespit edilmiştir. Yanlış sınıflandırma oranının bazı hayvan örneklerinde (yunus) % 100 ü bulduğu görülmüştür. 3.1. Böcekler Hakkındaki Alternatif Görüşler Tablo 1 de de görüldüğü gibi, her gruptaki bazı öğrencilerin kertenkele, salyangoz, solucan ve deniz yıldızını böcek sınıfına dahil ettikleri tespit edilmiştir. Özellikle salyangoz ve solucanın böcek olduğu inancı öğrenciler arasında daha yaygın olarak ortaya çıkan bir alternatif görüştür. Bu hayvanların, vücut şekillerinin küçüklüğü, yavaş hareket etmeleri (yerde sürünmeleri), beslenme şekilleri ve yaşadıkları çevreden dolayı öğrenciler tarafından böcek olarak tanımlandığı ortaya çıkmaktadır. Öğrencilerin böcek kavramı,...küçük, çok ayaklı ve yerde sürünerek yaşayan hayvanlar... şeklinde tespit edilmiştir. Tablo 1. Öğrencilerin Hayvanları Sınıflandırmadaki Cevaplarının Yüzdeleri (%). Fotoğraflar Gruplar Böcek Balık Kuş Memeli Diğerleri Hayvan Hayvan Değil 2. Sınıf 100 --- --- --- --- 80 (20)* Çekirge 4. Sınıf 95 --- --- (5) --- 85 (15)* 6. Sınıf 85 --- --- --- (15)* 75 (25)* 2. Sınıf 25 --- (45)* --- (30)* 75 (25)* Böcekler Kelebek 4. Sınıf 45 --- (35)* --- (20)* 85 (15)* 6. Sınıf 55 --- (30)* --- (15)* 75 (25)* 2. Sınıf 95 --- --- --- (5) 80 (20)* Karınca 4. Sınıf 95 --- --- --- (5) 85 (15)* 6. Sınıf 80 --- --- --- (20)* 75 (25)* 2. Sınıf --- 100 --- --- --- 85 (15)* Balık Alabalık 4. Sınıf --- 100 --- --- --- 95 (5) 6. Sınıf --- 90 --- --- (10) 90 (10) 2. Sınıf --- (25)* 20 --- (55)* 95 (5) Ördek 4. Sınıf --- (15)* 40 (5) (40)* 90 (10) 6. Sınıf --- (10) 30 (5) (55)* 90 (10) Kuşlar 2. Sınıf --- (20)* 25 (10) (45)* 95 (5) Penguen 4. Sınıf --- (10) 35 (10) (45)* 90 (10) 6. Sınıf (10) (20)* 25 --- (45)* 80 (20)*
2. Sınıf --- --- --- 30 (70)* 95 (5) Fil 4. Sınıf --- --- --- 65 (35)* 100 --- 6. Sınıf --- --- --- 60 (40)* 100 --- 2. Sınıf --- (85)* --- --- (15)* 95 (5) Fok 4. Sınıf (5) (70)* --- 10 (15)* 90 (10) 6. Sınıf --- (85)* --- 15 --- 90 (10) 2. Sınıf --- (95)* --- --- (5) 80 (20)* Yunus 4. Sınıf --- (95)* --- 5 --- 95 (5) 6. Sınıf --- (95)* --- --- (5) 90 (10) 2. Sınıf --- --- --- 30 (70)* 90 (10) Memeliler Sincap 4. Sınıf --- --- --- 30 (70)* 95 (5) 6. Sınıf --- --- --- 15 (85)* 95 (5) 2. Sınıf (10) --- --- 15 (75)* 100 --- Kirpi 4. Sınıf (5) --- --- 5 (90)* 95 (5) 6. Sınıf --- --- --- --- (100)* 85 (15)* 2. Sınıf --- (5) (80)* --- (15)* 85 (15)* Yarasa 4. Sınıf (5) --- (95)* --- --- 95 (5) 6. Sınıf --- --- (75)* 20 (5) 95 (5) 2. Sınıf --- (5) --- (10) 85 90 (10) Kaplumbağa 4. Sınıf --- --- --- (15)* 85 100 --- 6. Sınıf (5) --- --- (5) 90 90 (10) 2. Sınıf (20)* (5) --- (5) 70 95 (5) Kertenkele 4. Sınıf (35)* --- --- (5) 60 90 (10) 6. Sınıf (35)* --- --- --- 65 80 (20)* 2. Sınıf (5) (15)* --- (10) 70 80 (20)* Kurbağa 4. Sınıf --- (5) --- (5) 90 95 (5) 6. Sınıf --- (5) --- (5) 90 85 (15)* 2. Sınıf (65)* --- --- --- 35 80 (20)* Diğer Salyangoz 4. Sınıf (85)* --- --- --- 15 90 (10) Hayvanlar 6. Sınıf (65)* --- --- --- 35 75 (25)* 2. Sınıf (60)* --- --- --- 40 80 (20)* Solucan 4. Sınıf (65)* --- --- --- 35 85 (15)* 6. Sınıf (75)* --- --- --- 25 70 (30)* Deniz 2. Sınıf (20)* (10) --- --- 70 5 (95)* Yıldızı 4. Sınıf (25)* (30)* --- --- 45 40 (60)* 6. Sınıf (25)* (10) --- --- 65 20 (80)* ( ) : Öğrencilerin yanlış sınıflandırmaları, ( )* : % 15 i geçen yanlış sınıflandırmalar 3.2. Balıklar Hakkındaki Alternatif Görüşler Tablo 1 de de görüldüğü gibi, bütün gruplardaki çok sayıda öğrencinin ördek, penguen, fok ve yunusu balık sınıfına dahil ettikleri anlaşılmaktadır. Özellikle yunus ve fokun balık olduğu inancı öğrenciler arasında yaygın bir alternatif görüş olarak ortaya çıkmaktadır. Bu algılamalara neden olan temel faktör, bu hayvanların yüzme yeteneğine sahip olmaları ve suda yaşamalarıdır. Öğrencilerin balık kavramı...suda yaşayan ve yüzebilen hayvanlar... olarak tespit edilmiştir. 3.3. Kuşlar Hakkındaki Alternatif Görüşler Tablo 1 de de görüldüğü gibi, bütün gruplardan çok sayıda öğrencinin kelebek ve yarasayı kuş sınıfına dahil etmeleri önemli bulunmuştur. Özellikle yarasanın kuş olduğu inancı öğrenciler arasında rastlanan yaygın bir alternatif görüştür. Öğrencilerin prototip kuş kavramı...kanatlara sahip olan ve gökyüzünde uçabilen hayvanlar... şeklinde tespit edilmiştir. 3.4. Memeliler Hakkındaki Alternatif Görüşler Tablo 1 de de görüldüğü gibi, her gruptan da önemli sayıda öğrencinin fil, sincap ve kirpiyi memeliler sınıfına dahil etmemeleri dikkat çekmektedir. Özellikle sincap ve kirpinin memeli hayvan olmadığı inancı öğrenciler arasında rastlanan yaygın bir alternatif görüştür. Öğrencilerin, sincap ve kirpiyi küçük hayvanlar oldukları için memeli sınıfına değil, diğerleri sınıfına dahil ettikleri görülmektedir. Öğrencilerin memeli kavramı...büyük cüsseli hayvanlar... şeklinde tespit edilmiştir.
Görüşmenin ikinci aşamasında, öğrencilerin sınıflandırma işlemi bittikten sonra yukarıda belirtilen 18 hayvan örneğinin fotoğrafları tekrar masa üzerine karışık olarak serilmiş ve öğrencilerden, bunların içerisinden hayvan olanlarla, hayvan olmayanları ayırmaları istenmiştir. Sonuçlar Tablo 1 de gösterilmiştir. Buradan da anlaşıldığı gibi öğrencilerin, örneklerin çoğunu doğru bir şekilde hayvan olarak tanımladıkları, fakat başta deniz yıldızı olmak üzere solucan, salyangoz, çekirge, kelebek ve karıncayı hayvanlar alemine dahil etmedikleri tespit edilmiştir. Bu yanılgıdaki temel faktörün, sözü edilen hayvanların küçük olmalarından kaynaklandığı ortaya çıkmaktadır. Burada dikkati çeken nokta, öğrencilerin büyük bir çoğunluğunun deniz yıldızının hayvan olmadığını savunmalarıdır. Öğrencilerde görülen bu yanılgılarının bazı nedenlerini yansıtan bir görüşme örneği aşağıda verilmiştir. Görüşmeci: Niçin deniz yıldızı bir hayvan değildir? Öğrenci:...çünkü o bir deniz bitkisidir... Görüşmeci: Nasıl anladınız? Öğrenci:...çünkü hareket etmez...suyun içerisinde kımıldamadan durur... (6. sınıf, Öğrenci-2) 4. TARTIŞMA Tablo 1 de de görüldüğü gibi ilköğretim öğrencileri, hayvanlar alemi ve sınıflandırılması ile ilgili, bilimsel gerçeklerden uzak alternatif görüşlere sahiptirler. Öğrencileri başarısızlığa iten bu görüşler, genellikle okul çağının ilk yıllarında geliştirilmekte ve sonraki yıllarda da devam etmektedir. Hayvanlar alemi ve sınıflandırılması konusunda şimdiye kadar yapılan bir çok çalışmada araştırmacılar, öğrencilerin verilen hayvan örneklerini ait olmadıkları gruplara dahil ederek yanlış sınıflandırma yaptıklarını belirtmişlerdir (Bell, 1981; Bell & Barker, 1982; Braund, 1991, Chen & Ku, 1998; Trowbridge & Mintzes, 1985, 1988). Bu çalışmadan elde edilen bulgular, bu alanda şimdiye kadar yapılan diğer çalışmaların bulguları ile çelişkili olmayıp onları destekler niteliktedir. 5. SONUÇ ve ÖNERİLER Bu çalışma, daha önce bu alanda yapılan çalışmaların sonuçlarını desteklemektedir. Öğrenciler, hayvanlar alemi ve sınıflandırılması konusunda alternatif kavramlara sahiptirler. Öğrenciler bu bilgileri genellikle, bu konu ile ilgili dersleri almadan önce okul veya okul dışı ortamlardaki bazı tutarsız açıklamalardan geliştirmektedirler. Öğrenciler hayvanları sınıflandırırken daha çok habitat ve morfolojik benzerlikleri dikkate almaktadırlar. Öğrenme süreci içerisinde önemli bir engel teşkil eden alternatif kavramların ortadan kaldırılabilmesi için şu öneriler yapılabilir. İlköğretimin başlangıcından itibaren öğrencilerin kavramsal değişimleri farklı yaş gruplarında araştırılmalı, anlama zorlukları ve yanılgılarının nedenleri ortaya konulmalıdır. Öğretilecek konuya başlanmadan önce, öğretmenlerin bu yanlış ve tutarsız algılama ve yorumları, öğrenimin ilk devrelerinde öğrenci üzerinde tespit edip, bunları ortadan kaldıracak bir takım yeni teknikler geliştirmelidirler. Öğrenim süreci içerisinde kavram haritaları kullanılmalı ve yaygınlaştırılmalıdır. Öğretim elemanları, öğretmenler, öğrenciler ve özellikle de öğretmen adaylarına yönelik olarak alternatif kavramlar ve bunların giderilmesi konusunda seminerler düzenlenmelidir. 6. KAYNAKLAR Bell, B.F. (1981). When is an animal, not an animal? Journal of Biological Education, 15 (3), 213-218. Bell, B.F. ve Barker, M. (1982). Towards a scientific concept of animal. Journal of Biological Education, 16 (3), 197-200. Bloom, J.W. (1990). Contexts of meaning: young children s understanding of biological phenomena. International Journal of Science Education, 12 (5), 549-561. Braund, M. (1991). Children s ideas in classifying animals. Journal of Biological Education, 25 (2), 103-110. Chen, P.F., Huang, S.J. ve Wang, K.H. (1994). A study of preservice teachers alternative concepts of animal classification. Journal of Science Education, 5, 75-94. Chen, S.H. ve Ku, C.H. (1998). Aboriginal children s alternative conceptions of animals and animal classification. Proceedings of the National Science Council Part D: Mathematics, Science and Technology Education, 8 (2), 55-67.
Dikmenli, M., Kurt, H. ve Kılıç, S. (2001). Omurgalı hayvanların sınıflandırılmasında Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi öğrencilerinin görüşleri. Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Fen Bilimleri Dergisi, 9, 179-189. Driver, R. (1981). Pupils alternative frameworks in science. European Journal of Science Education, 3, 93-101. Gilbert, J.K., Osborne, R.J. ve Fensham, P.J. (1982). Children s science and its concequences for teaching. Science Education, 66, 623-633. Kellert, S.R. (1985). Attitudes toward animals: Age related development among children. Journal of Environmental Education, 16 (3), 29-39. Tema, B.O. (1989). Rural and urban African pupils alternative conceptions of animal. Journal of Biological Education, 23 (3), 199-207. Trowbridge, J.E. ve Mintzes, J.J. (1985). Students Alternative Conceptions of Animals and Animal Classification. School Science and Mathematics, 85 (4), 304-316. Trowbridge, J.E. ve Mintzes, J.J. (1988). Alternative Conceptions in Animal Classification: A Cross- Age Study. Journal of Research in Science Teaching, 25 (7), 547-571.